Текст книги "Утатыы"

Эн ону сатыаҥ дии…

Киһи төбөтүгэр буолары-буолбаты мээнэ симтиэ суохтаах. Итини миэхэ ойоҕум мэлдьи хатылаан этэр. Кини Ленка диэн ааттаах, отут түөрт саастаах, харатыҥы харахтаах, эклери, Италия футболга сүүмэрдэммит хамаандатын уонна харчыны сөбүлүүр. Миигин биирдэ даҕаны таҥнарбатаҕа. Чопчулаатахха, ол туһунан эппэтэҕэ. Ким билиэ баарай, туох этиллибэккэ хааларын. Мин кинини сонно оннугар өлөрүөх этим. Ол эрэн, дьиҥэр, биһиги бэркэ олорорго дылыбыт. Ардыгар көрүдьүөстүк даҕаны. Харчыны таҥараны курдук итэҕэйэр. Төбөҕөр буолары-буолбаты симтимэ диир. Оччотугар ону тугунан симиэххэ сөбүй? Бу, холобура, мин олоробун уонна толкуйдуубун – устуул төһө кэм устатыгар туһалыаҕын туһунан. Ол эбэтэр, бу – көннөрү устууллар буолбатахтар, бу – эн бэйэҥ атыыласпатах-хайаабатах устуулларыҥ. Төрөппүттэргиттэн, доҕотторгуттан кэлбит устууллар. Ыал олоҕун саҕаланыыта. Уонна сыбаайбаҕа тугу даҕаны бэлэхтэниэй? Бэйи эрэ, олоҕум төһө өлүүскэтин ол төлөөбөтөх устуулларбар олорон аһарыахпын сөбүй? Уон биэс сыл буолар эбит. Уон биэс сыл босхо устуулларга олоруу түмүгэ диэн: икки оҕо, куртах бааһа, хайа даҕаны саламтаны сөбүлээбэт буолуу, урукку доҕоттору кытта сыһыан барыта ыт кутуругун анныгар быраҕыллыыта, онно эбии аймахтары абааһы көрөр кэмэлдьи – оттон эн «олох дьэ саҕаланна эрэ» дии саныыгын.

Адьас алҕаска оскуолатааҕы хаартыскаларга түбэһэ түстүм.

Бу – Алёшка. Дьиҥэр, умнуллубат бастыҥ доҕорум. Кэлин туохтан кыыһырсыбыппытый? Бука, көрсүбэтэхпит сэттэ сыл буолла дуу…

Оскуолатааҕы мээнэ таптал. Эт-хаан ситиитэ, имэҥ уһуктуута. Букатын сатамматах, табыллыбатах ыал кыыһа. Учууталлар төрдүттэн утары этилэр. Кинилэр сиэр-майгы туһа эрэ диэн долгуйбатах буолуохтаахтар. Ордук букатын тэҥэ суох сыһыантан, чугасаһыыттан абаккарбыттара чахчы. Дьон сыһыаныгар эмиэ дьүөрэни көрдөөн эрдэхтэрэ. Ол да буоллар, кыыс хат буолбута. Ол онтон Алёшка өйдөнөргө дылы гыммыта. Хата, ханнык даҕаны бэйэҕэ тиийинэ сатааһын суоҕа – уксуус даҕаны, ол-бу эмп даҕаны. Кылааһынньык кыргыттар куукунаҕа быччаччы көрбүттэрэ эрээри, барыта бэрт судургутук түмүктэммитэ. Көннөрү, оҕо түһэртэриитинэн. Уонна, тула бороҥ күдэрик өрүкүйбүтүн курдук санаа хаалбыта. Халлаан бүтэй былытынан саба бүрүллүбүт курдук уонна хаһан дьайҕарыаҕа биллибэт. Туругур, улахан олох.

Ол эрэн, хаартыскаҕа ол суох. Тураллар, күлэллэр. Кыыс баттаҕа тыалтан ыһыллыбыт. Субу аҕай оскуолаттан тахсыбыттар. «Тиһэх чуораан». Онно кини, Алёшка, миэхэ далбаатаабыта уонна: «Объективтан хаппаҕын ыл, хаппаҕын ыларгын умнубуккун, акаары», – диэбитэ.

Мин тута ааҕан көрдүм – кини миэхэ итини этиэҕиттэн уон сэттэ сыл ааспыт эбит. Ити аата, кэм устуута хайдах-хайдах буоларый? Дьэ дьаабы дии.

Хайдах даҕаны буолбутун иһин, устууллар итинтэн тупсан кэлбэттэр.

– Эн саҥаны атыылас, эбэтэр атын тугу гынаргын билбэппин! – Ленка бүтэһик устуул сиһэ алдьаммытыгар муостаҕа сууллан түһэн баран хаһыытаата. – Оҕолор өлүөхтэрин сөп эбээт! Эн массыынаҥ барыбытын да сөп оҥордо!

Хайа даҕаны оҕо, биллэн турар, ити устууллартан өлбөтө чахчы. Кинилэр бары дьэбис-дьэҥкэтик билэллэр – устуул сиһигэр өйөнөр сатаммат. Арай биһиги ийэбит эрэ итинник көнтөрүк. Оскуолаҕа физкультураҕа элбэхтик сылдьыахтааҕа хаалбыт. Оччотугар билигин, баҕар, диетаҕа олорорго эҥин күһэллиэ суох этэ.

– Хаһыытаама, – диэн эттим. – Туох ааттаах сарылыыгын? Уонна, манна массыына туох даҕаны сыһыана суох.

– Сүүс төгүл эттим, саҥа устуулла атыылас диэн. Ааспыт нэдиэлэҕэ бэйэҥ суулла сыспытыҥ…

– Массыынам инники өстүөкүлэтин уларытыахтаахпын.

– Эн массыынаҥ барыбытын сөп оҥордо!

Сарсыныгар саҥа устууллары сууйа бардыбыт.

– Баҕар, сатыы ордук буолаарай? Баара эрэ уон мүнүүтэ хаамыылаах сир, – диэтэ Лена уонна миигин ып-ыраас, айыыта-харата суох хараҕынан көрдө.

«Чэ, сөп, бытархай туһуттан айдаан таһаара сатаабаппын» дии санаатым.

– Оччоҕо мин тоҕо бу массыынаны атыыласпыппыный? Сатыы хааман, куорат күдэригин сиэри дуо?

– Эйиэхэ этэн да диэн! Мин көннөрү дьаарбайа түһээри эппитим ээ.

Ити кэннэ кини, киэһэни быһа, Семёновтарга биһиги Эмиэрикэҕэ барыахтаахпыт туһунан кэпсээн ойууланна. Кини Семёновтар ол ону ордугурҕаан ньолойо өһүөхтэрин олус баҕарар. Ол эрэн, кинилэр онтон морбоһон-марбаһан хаалбатылар уонна кэпсэтиини атын хайысхаҕа көһөрө тураллар. Ол онтон Лена олус кыыһырар уонна тохтоло суох табахтаа да табахтаа буолар. Күлүн, соруйан, ыскаатарга тоҕор. Онтон Семеновтар, кини ол дьирээлэһиитэ сылатан барбытыгар, көхсүлэрин этитэллэрэ уонна чаһы диэки көрөллөрө үксээтэ.

– Чэ, сөбө, – кэмниэ кэнэҕэс Ленам бэриннэ. – Олус олорон хааллыбыт, дьиэлиир кэм буолла. Оҕолор бэйэлэрэ эрэ өр олороллорун ончу сөбүлээбэттэр. Аныгыскыга эһиги биһиэхэ кэлэҕит. Кэлээриҥ, саҥа устуулларга олоруоххут.

– Биллэн турар, – Семёновтар мичээрдээтилэр. – Эһиэхэ, күндү доҕотторбутугар, булгуччу тиийиэхпит.

– Козёллар! – таһырдьа тахсыбыппыт кэннэ Лена эттэ.

– Үөхсэн бүт. Баҕар, кинилэр болкуоҥҥа тураллара уонна барытын истэллэрэ буолуо дии.

– Козёллар, – кини хатылаата, ол эрээри, бу сырыыга күүһүрдүү бэлиэтэ суох.

– Сатыылыырбыт дуу? – мин ыйыттым. – Хайдах эрэ буоккачаан олус элбэх курдук этэ.

– Куттанныҥ? Оччотугар эн массыынанан айаннаан дьаабыланан кэлиэ суохтаах этиҥ. Эн массыынаҥ барыбытын сөп гынна.

– Эн итирбиккин.

– Оттон эн хайдаххыный?

– Мин эмиэ итирикпин.

– Оттон эн Семёновтарыҥ козёллар.

– Кинилэр миэннэрэ буолбатахтар.

– Чопчулаатахха, Семёнов – козёл, оттон эн Семёноваҥ – козлиха.

– Кини миэнэ буолбатах.

– Хаһыытаама-а. Тоҕо миэхэ сарылыыгыный?

– Сатыы барабыт дуо?

– Дьаабы буоллаҕа! Ити буоллаҕына, уруулга мин бэйэм олоруоҕум. Ыл, эт эрэ, эн хампархай сэбиҥ ханна баарый?

– Бу турар. Эн эмиэ сарылаама. Эн ханнык даҕаны уруулга олоруоҥ суоҕа.

– Ээ, чэ-чэ, эн массыынаҕын кытта бара тур. Семёновтарыҥ эмиэ бара турдуннар.

– Иннигэр олорума. Аны хотуолатыа.

– Хотуолаттын-хайаатын. Ону сууйуоҕуҥ. Тапталлаах массыынаҕын тылгынан ньылбы салыаҕыҥ.

– Курдан.

– Тугуй, эн «Формула-1» атыыластыҥ дуо?

– Курдан диибин уонна талыгыраан бүт. Эн миигин аралдьытаҕын.

– Эн бэйэҥ массыынаҕынан барыбытын сөп гынныҥ.

– Ааны сап.

– Хайыы үйэ саппытым.

– Көрөҕүн, лаампа умулла илик дии? Ол аата, эн өттүгэр аан сабыллыбатах.

– Оччоҕуна таҕыс уонна бэйэҥ сап.

– Массыынаттан суулуннаххына – мин буруйум суох.

– Эн хаһан да туох да буруйуҥ суох. Эйиэхэ мэлдьи атыттар буруйдаахтар.

– Бэйи эрэ, эн кыратык тохтуу түһэр кыахтааххын дуо? Мин билигин булгуччу туохха эрэ саалларым буолуо.

– Ээ, эн оннооҕор сааллары даҕаны сатаабаккын. Хайа-а, бу эн ханна барды-ыҥ?.. Тохтоо-о! – кини күөмэйин муҥунан сарылаата.

Мин эмискэ туормаспын үктээтим, ол эрэн хойутаан – биһиги, сырылаан тиийэн, хоҥордуҥу өҥнөөх омук массыынатын хаҥас ойоҕоһугар саалынныбыт.

– Хайа, сэгэртэй? – мүнүүтэ курдугунан тиийэн кэлбит кавказ омук эттэ. – Таҕыс, кэпсэтиэхпит.

Мин тахсыахпын соччо баҕарбатым. Кини түннүкпэр төҥкөйөн турар уонна Ленка былаачыйатын оҥуутунан өҥөйө одуулуур. Оттон Ленка киниэхэ албыннаспыттыы мичээрдиир.

– Таҕыс, сэгэртэй, – кини хатылаата. – Эйигин антах дьон күүтэр.

Омук массыынатыгар эбии үс киһи олорор. Бары биһигини көрөллөр.

– Үчүгэй, – диэтим уонна массыынабыттан таҕыстым.

– Үчүгэй эбит дуу, суох дуу – ону билигин билиэхпит, – кэннибэр кавказ омук сөҥүдүйдэ.

Массыына кэнники олбоҕор олорбуппар биирдэстэрэ:

– Мин эйигин билэр эбиппин, – диэтэ.

Кини сирэйин көрдүм уонна эмиэ билэрбин өйдөөтүм. Биһиги утары дьиэҕэ ханнык эрэ кавказтар олороллор. Эргиэмсиктэр дуу, туох дуу.

– Милииссийэни ыҥырабыт дуо? – кыараҕаска арыый да табыгастаахтык олороору мөхсөн ыла-ыла ыйыттым. – Кэлэн быһаардыннар ээ.

– Туохпут милииссийэтэ-эй? – мин «билэр» киһим унаарытта. – Тугуй, биһиги бэйэбит быһаарсар кыахпыт суох дуо-а?

– Хайдах быһыылаахтык?

– Бары быһыынан, сэгэртэ-эй. Тоҕо биһиги милииссийэҕэ төлүү сатыахпытый? Онто да суох кинилэр үчүгэй хамнастаахтар.

– Ол биһиги кинилэргэ төлүөхтээхпит дуо?

– Ээй, сэгэртэй, тоҕо харчы туһунан саҥараҕын даа? Биһиги баһаарга буолбатахпыт эбээт. Эн биһиэхэ массыына атыылаһа кэлбит буолбатаххын.

– Суох, оттон…

– Ыксаабат сөп. Билигин дьиэҕэр бар, сынньан, нус-хас утуй, айманыма. Онтон сарсын ол туһунан кэпсэтиэхпит. Эн итириккин дии. Ол кэннэ эн тугуҥ милииссийэтэй?

– Сөбө, – диэтим мин. – Оччоҕо сарсын көрсүөхпүт. Мин квартирам нүөмэрэ…

– Биһиги булуохпут, сэгэртэй, – кини ньилбэкпин таптайда. – Дьиэҕэр бар, долгуйума.

Ленка күүппүтэ бэрдиттэн күөмэйэ кэһиэҕирэн хаалбыт.

– Туох диэтилэр? – диэтэ.

– Долгуйума диэтилэр.

– Ол аата?

– Оттон оннук. Дьиэҕэр бар, утуй диэтилэр.

– Дьэ, эмиэ дьикти эби-ит, – кини унаарытта. – Хайа эрэ акаарылар буолуо.

Сарсыарда кинилэр төрүт даҕаны акаары буолбатахтарын дьэҥкэтик биллим.

Аттынааҕы заправкаҕа үлэлиир билэр киһим холкутук:

– Ээ, ол кавказтар бандьыыттар дии, – диэтэ. – Миэхэ күн ахсын бензин кутталлар. Үчүгэй уолаттар. Ол гынан баран, билигин кинилэр кыһалҕаҕа ыллардылар курдук.

– Оннук. Бэҕэһээ мин мантан икки кварталлаах сиргэ массыыналарын саайбытым.

– Суох, ол кинилэр кыһалҕалара буолбатах. Кинилэр ханнык эрэ атын бандьыыттардыын туох эрэ быһаарсыылаахтар. Милииссийэ эмиэ сойуоласпыта икки нэдиэлэ буолла.

– Оттон мин кинилэри саайбытым?

– Ээ, ол кинилэр кыһалҕалара буолбатах. Эн кыһалҕаҥ буоллаҕа. Эйигиттэн туохха айманыахтарай? Эн харчыгар саҥа массыына атыылаһыахтара, эбиитин барыһыра түһүөхтэрэ.

– Барыһыра түһүөхтэрэ?

– Оттон эн туох дии санаабыккыный? Кинилэр оннуларыгар эбитиҥ буоллар, барыһыра сатыаҥ суох этэ дуо?

Онуоха мин «устууллары сыыһа атыыласпыппын…» диэн кэмсинним.

– Туох даҕаны сыыһа суох, – диэтэ Лена. – Бүтэр уһугар, хоруопкун туохха туруорарбыт баар буоллаҕа дии.

Ол кэннэ, мин харахпын көрөн баран, тута эбэн быһаарда:

– Оонньоон этэбин, өйдөөбөккүн дуо?

– Билэҕин, Лена, – диэтим холкутук. – Баҕар, эйиэхэ күлүүлээх даҕаны буолуо. Оттон миэхэ адьас күлүүтэ суох. Билигин кутталбыттан манна чарылатан кэбиһээри турабын. Тус бэйэм ханнык даҕаны бандьыыттары билиэхпин баҕарбаппын. Эмиэрикэҕэ барыахпын эрэ баҕарабын.

Мин «билэр» кавкаһым, хоско ааһан, дьыбааҥҥа олорон иһэн:

– Онно туох даҕаны кыһалҕа суох, сэгэртэй, – диэтэ. – Биһиги массыынабытын атыылас уонна, баҕар, Гондураска даҕаны бараар.

– Мин Гондураска баҕарбаппын, – диэтим. – Эһиги массыынаҕытын эмиэ баҕарбаппын. Эһиги массыынаҕыт эргэ уонна багажнигар хааннааҕа буолуо.

– Ээй, ханнааҕы хаан даа? Эн тугу-тугу этэҕиний? Биһиги видеокассетанан эргинэбит. Этинэн эргиммэппит.

«Эт» диэн тылы мин сөбүлүү истэбэтим.

– Биэс тыһыынча дуоллары биэрэҕин уонна массыынабытын ылаҕын.

– Биэс тыһыынча дуоллар?!! Хаарбах тимир дии! Ким биэс тыһыынчалаах хаарбах тимиринэн айанныырый?

– Ээй, эн бэҕэһээ биһиэхэ кэлиэххэр диэри итинтиҥ букатын даҕаны хаарбах тимир буолбатах этэ эбээт.

– Итинник эппэттэр.

– Туох диигин?

– Нууччалыы итинник эппэттэр.

– Ээй, эн, тугуй, учууталгын даа?

– Нууччалыы «эн биһиэхэ анньылла иликкинэ» диэн буолар.

Кини, күлбүтүнэн, мин харахпын көрдө.

– Эн төрөөбүт тылгынан мин сөпкө саҥарыахпын баҕараҕын дуо?

– Баҕарыам этэ.

– Кавказ сирэйдээх омуктары сөбүлээбэккин?

– Миэхэ син биир.

Кини сирэйиттэн күлбүтэ сүтэн хаалла.

– Сарсын харчыны бэлэмнээр. Сэттэ чааска. Кимҥэ даҕаны төлөпүөннээмэ.

Хостон тахсан баран, хайыһан эбэн эттэ:

– Эньиэнэ ойоҕуҥ олус кэрэ баар. Маннык сөпкө саҥарабын дуо?

Ол оскуолатааҕы кыыс мин доҕорум Алёшка бастакыта буолбатах этэ. Онуоха диэри атын кучу-мучу эмиэ баара. Соччо бэрдэ суох диэх тустаахпын, ол эрэн, ол туспа кэпсэтии. Миэхэ, чахчыта, оннук солуута суох кучу-мучу мэлдьи даҕаны өйдөммөт этэ. Ол эбэтэр, уолаттар доҕордоһоллор, түмсэллэр, ырыа-музыка истэллэр, дьонноруттан саһан арыгы иһэн бараллар, үҥкүүгэ сылдьаллар, олох туһунан уонна үйэлэргэ барар эр дьон бигэ доҕордоһуутун туһунан тугу эрэ айаараллар, онтон, һоо-ба-наа, эмискэ үлүгэр кыысчаан баар буолан хаалар. Ол барыта өйдөммөт. Эмиэ даҕаны барыта өйдөнөргө дылы. Барыта оннук буолуохтааҕын курдук – оттон «уолаттар уонна кыргыттар» диэн буоллаҕа. Ол барыта үчүгэй баҕайы. Арай, тоҕо эрэ, хаһан даҕаны орун-оннугар буола ыпсыбат.

Баҕар, атыттарга син сатанара буолуо. Ким эрэ, таптаан кэбиһэн баран, дар акаарытыттан ким даҕаны кини курдук таптыыр кыаҕа суох диэн сананыыта уонна хайдахтаах курдук кэрэ кыыһы таптаабытын, итиэннэ, сүрүнэ, кэрэ кыыс кинини таптаабытын дьоҥҥо барытыгар көрдөрө, биллэрэ сатааһына суох. Онуоха эйигин бүтүннүү акаарылар тулалыыр курдуктар, ким даҕаны, тугу даҕаны удумаҕалаппат, өйдөөбөт – быһата, эн аан бастаан таптаабыккын, онтуҥ Эмиэрикэни арыйыы курдук. Бу диэтэххэ, ким даҕаны Колумб Эмиэрикэни арыйбытын мэлдьэһэ сатаабат. Хас акаары барыта билэр – Эмиэрикэни Колумб арыйбыта. Муоранан устааччы уонна эр бэрдэ. Кини Эмиэрикэни арыйбатаҕа буоллар, биһиги билигин ханна буолуохпут биллибэт этэ. Ол эбэтэр, барыта суох – рок-н-ролл да, Голливуд да, Чарли Чаплин да, атын туох баҕайы да. Суос-соҕотох антика урамньытыттан, дьэ дуу, уҥа-таала олоруох этибит. Ол эрэн, хата, кини Эмиэрикэни арыйдаҕа дии. Уонна ол туһунан билигин бука бары бэркэ диэн билэллэр. Хайа баҕарар бөөхүллэ үөрэнээччи түүн ойутан туруордахха этиэҕэ: «Эмиэрикэни Христофор Колумб арыйбыта – муоранан устааччы уонна эр бэрдэ». Оннук буоллаҕа – арыйбыт аата арыйбыт. Айхал буоллун эйиэхэ, Таҥараҕа. Онтон, дьэ, ол үөрэнээччиттэн маннык ыйытыах эрэ: «Оччотугар, иһит, Эмиэрикэ тоҕо, холобура, Колумбия диэн ааттамматый? Ити ханнык эрэ атын дойду аата дии? Кээмэйэ-иэнэ даҕаны быыкаайык. Тоҕо Эмиэрикэни Эмиэрикэ диэн ааттаан кэбиспиттэрий? Хайа дьапсааны дьороҕой оннук буоларын туһугар кыһалла-мүһэллэ охсубутуй?» Дьэ, манна үөрэнээччи эрэ барыта лоп курдук хоруйдуу охсуо суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, кини билэ илик буоллаҕа, хаһан баҕарар ханнык эрэ үчүгэй төбөлөөх уолчаан баар буоларын. Уонна ол уолчаан аата букатын даҕаны Колумб диэн буолбатах, ол эрэн, тоҕо эрэ, саҥа арыллыбыт баараҕай улахан сири, континены, кини аатынан ааттыыллар. Үөрэнээччи барахсан ону билбэтэ диэн историяны, географияны билиитэ доҕолоҥнууруттан буолбатах. Суох, дьыала төрдө атыҥҥа сытар. Көннөрү, кини – алыс кыракаан, итиэннэ, бэйэтин дьолугар, дьон кими эмэ чалбахха олордоору кэтии-маныы ахан сылдьалларын билбэт.

Быһата, ити барыта өрдөөххө буолбута. Ити мин Колумб туһунан эппэппин. Дьиктитэ диэн, доҕотторуҥ эйиэхэ эмиэ оннук сыһыаннаһаллар. Кырдьыга, Алёшка биһикки лаппа хойут арахсыбыппыт. Тоҕотун, төрдүн-төбөтүн өйдөөбөппүн даҕаны.

– Ол эрэн, кини эйиэхэ көмөлөспөппүн диэ суоҕа, – диэтэ Лена. – Кини антах өҥнөөхтөрө дии. Бэйэҥ эппитиҥ дии.

– Арах диибин ээ! Суох, ол аата, суох. Мин киниэхэ бастакы төлөпүөннүөм суоҕа.

– Кини эйиэхэ сыл аҥаара буола-буола төлөпүөннүүр дии, оттон эн оҕолоргун албынныырга күһэйэҕин, «дьиэтигэр суох» дэтэҕин.

– Арах. Мин төбөм ыалдьар.

– Сотору онтуҥ төрүт ыалдьыбат буолуоҕа.

– Кинилэргэ мин туох сыһыаннаахпыный? – диэтим мин. – Хаачык эйигиттэн ууллубута дии. Кинилэр бастаан эйигин ылыахтара.

– Козёл!

– Мин эттим – мин киниэхэ эрийиэм суоҕа. Уонна кини төлөпүөнүн, сэрэйдэххэ, иһиллиир буолуохтарын сөп.

– Эн Алёшаҥ курдук бандьыыттар куоракка баһаамнар. Кинилэри барыларын иһиллиир буоллахтарына, сибээс көннөрү дьону сатаан хааччыйбатыгар тиийэр.

– Мин киниэхэ эрийиэм суоҕа!

Уон биэс мүнүүтэнэн Алёшка, миэхэ кэлэн, дьыбааҥҥа олордо. Соторутааҕыта аҕай хаачык олорбут сиригэр.

– Уол оҕото, бэрт сөпкө эрийбиккин. Бу дьыаланы быһаарыахпыт.

Массыынаҕа, иккиэйэх буолан баран, кыбыстыбыттыы саҥата суох олоро түстүбүт.

– Истиий, ити эн туохтан өһүргэммиккиний? – кини кэпсэтиини бастакы саҕалаата.

– Өһүргэммэтэҕим. Тоҕо оннук саныыгын?

– Хайдах өһүргэммэтэҕиҥ? Миигин кытта кэпсэппэккин, саһаҕын дии.

– Мин эйигиттэн саспаппын.

– Ээ, бүт. Мин хаста даҕаны кэлэ сылдьыбытым, сырыы аайы дьиэҕэр суоххун.

– Үлэм элбэх. Миигин билигин Эмиэрикэҕэ ыыталлар.

– Бүт! Бүтэһик сырыыбар эйигин болкуоҥҥа көрбүтүм, оттон Ленка эйигин «дьиэтигэр суох» диэбитэ. Туохтан өһүргэнэн сылдьаҕыный?

Кини, суолу көрөрүттэн аралдьыйан, мин диэки хайыста.

– Сэрэн! – диэтим мин. – Маннык айаннаатаххына, билигин ханна эмэ сааллыахпыт.

– Эһиги хайдах-туох олордугут?

– Кэммитинэн. Серёжка оскуолаҕа киирбитэ.

– Тыый да? Хаһан?

– Бу күһүн.

– Тоҕо даҕаны бэрдэй! Күн-дьыл дьэ барар. Оттон биһиги кыыс оҕоломмуппут. Дашка диэн.

– Эҕэрдэлиибин.

– Махтанабын. Күлүүлээх баҕайы кыысчаан. Эмээскэтин хоппотон сыыллан тахсар уонна бүтүннүү дьаабылаан кэбиһэр.

Мин эмискэ кини билигин оҕолооҕуттан уонна кыысчаанын санаан ымманыйарыттан чахчылыы үөрэ саныырбын өйдөөтүм.

– Эҕэрдэлиибин, – диэн хатылаан эттим.

– Иһит эрэ, баҕар, эйиэхэ харчы биэрбиппиттэн кыыһырарыҥ буолаарай?

– Эс, ол оннуктан ким кыыһырыаҕай? – мин ымайдым.

– Оттон оччолорго мин ойууланар буоллаҕым дии. Онно баар дьон бары мин төһө ыраастаахпын көрүөхтэрин баҕарбытым, оттон эн онно, били, дьадаҥы аймах курдук олорбутуҥ. Эн оннооҕор таксига харчыҥ суоҕа.

– Таксига харчылаах этим.

– Чэ-чэ, кэпсээмэ.

– Таксига харчылаах этим, – мин хатылаан эттим.

– Онно эн төһө харчылаах буолуоххунуй? Эн оннооҕор эрэстэрээҥҥэ даҕаны барыаҥ суоҕа этэ, харчы биэрбэтэҕим буоллар.

– Мин эйиэхэ кэлэҥҥин тиэйэн илдьээр диэбэтэҕим ээ. Уонна, итини барытын бэйэҥ айан кэпсиигин.

– Ити аата, ол туһуттан миэхэ үллэ-балла кыыһыраҕын дуо? Биһиги ханнык эрэ эстибит эрэстэрээн туһуттан сэттэ сыл тухары кэпсэтэ иликпит дуо, ама?

– Мин үллэ-балла кыыһырбаппын. Көннөрү, иллэҥим суох. Карьера оҥосто сатыыбын.

Кини ити кэннэ кыратык чуумпуран ылла.

– Иһит эрэ, баҕар, эн Ленинградка сырыыбытыттан санааҥ оонньообута буолаарай?

– Суох, ол сырыыттан буолбатах.

– Оччоҕо били дьахталлар тустарыттан?

– Ханнык дьахталлар?

– Оттон, өйдүүгүн, биһигини кытта Сочига көтүспүттэрэ дии.

– Онно туох баарый?

– Мин онно кинилэргэ эн тускунан ону-маны халыппытым ээ.

Кини кыбыстардыы күлэн ылла.

– Ээ, ол дьахталларга мин силлиэхпин даҕаны баҕарбаппын.

– Оччоҕо ийэҥ туһуттан буолаарай?

– Иһит эрэ, сөп буолуо, – мин быһа түстүм. – Арах. Тохтоо. Мин эйиэхэ хом санаам суох. Туохтан даҕаны өһүргэммэтэҕим. Көннөрү, күн-дьыл устар. Элбэх уларыйар. Сорох урукку сэм-сээкэйгэ атыннык сыһыаннаһар буолан бараҕын.

Кини ах барда.

– Доҕордоһууга эмиэ дуо?

– Билбэппин, – диэтим. – Баҕар, доҕордоһууга эмиэ. Бэйи эрэ, биһиги бу хаһан тиийэбитий?

– Хайыы үйэ кэллибит.

Кини ханнык эрэ соччо биллибэт-көстүбэт аарканан салайан киирдэ уонна биир мүнүүтэнэн тохтоото.

– Антах барытын хайдах баарынан кэпсээр. Мин эйигин манна күүтүөҕүм.

Мин урут бандьыыттар баһылыктарын кытта кэпсэтэ, көрсө илигим, онон кыратык долгуйдум уонна, көлөһүн тахсан, ытыһым ибис-инчэҕэй буолла. Хата, ким даҕаны илиитин утары ууммата. Быһыыта, туора дьону кытта оннук эҕэрдэлэспэттэр эбит. Ол олус бэрт. Онтон атын кэлин саныы-саныы кыйыттыам, кыбыстыам этэ буоллаҕа, ибис-инчэҕэй илиилээх хорсун уонна хоһуун бандьыыттар ытыстарын харбыаласпыппын.

– Кыһалҕа кыһарыйда дуо? – «Николай Семёнович» диэн ааттаммыт киһи ыйытта.

Кини кыһыл дьураалаах, бэрт мааны спортивнай көстүүмнээх уонна эпэлсиин сүмэтин иһэр. Мин «баҕар, кини сүүрүүнэн дьарыктанара уонна стадионтан бу аҕай кэлбитэ буолуо» диэн санаан аһардым. Бандьыыттар баһылыктара туох идэлээхтэрин-кэмэлдьилээхтэрин ким билиэ баарай? Баҕар, кини ол стадион дириэктэрэ даҕаны буолуоҕа. Быһата, кини миэхэ илиитин утары ууммата.

– Оттон, эһиги билэҕит, хаачыктар кыайдылар, – мин, инчэҕэй ытыспын сиэбим ис өттүгэр сотто сатыы-сатыы, эттим.

Аны, арахсарбытыгар, кини эмискэ илии тутуһаары гыныаҕа дии.

– Өйдөнөр, – кини олус болҕомтолоохтук уонна үөрүйэхтик кэҕих гынна, хайдах эрэ таракааннар тустарынан кэпсэтии барбытын уонна кинини, санэпидстанция үлэһитин, көрүүтэ-истиитэ суох квартираҕа дьаатынан ыстара ыҥырарым курдук.

Мин «бэйи эрэ, бу биһиги бука бары примитивнэй расистар эбиппит ээ» дии санаатым.

– Төһөнү көрдүүллэрий?

– Биэс устууканы.

– Солкуобайынан?

– Эппэтэхтэрэ.

– Ол аата, солкуобайынан эбит. Хаһан кэлэллэрий?

– Сарсын сэттэ чааска диэбиттэрэ.

– Бэрт.

Кини миэхэ тоҥхох гынна уонна тугу гыныахтаахпын бэрт кудуххайдык быһааран биэрдэ.

Уонна бырааһайдаһарыгар:

– Сүрүнэ, куттаныма, – диэтэ. – Соторутааҕыта куорат таһыгар аахсыһыы буолбута. Онно икки киһилэрин ыппыттар этэ. Онон билигин улаханнык айдаара сатыа суохтара. Чуумпутук олордохторуна сатанар, туох эмэ буолла даҕаны кинилэри сонно тута хаппахтаан кэбиһиэхтэрэ. Чечня сэриитэ даҕаны кинилэри чыычыгыната түстэҕэ буолуо. Быһата, дьиэҕэр бар уонна нус бааччы утуй.

Киниэхэ:

– Махтал, – диэтим уонна илиитин уунаарай диэн күүтэн ыллым.

Ити кэмҥэ ытыһым адьас кубус-кураанах этэ.

– Бар. Туохха тураҕын? Салгыы сарсын кэпсэтиэхпит.

Сарсыныгар эрдэ Ленканы оҕолорбутунуун ийэбэр илдьэн хааллартаатым уонна күүттүм. Кэм иэдээн бытааннык барар. Биэс чаас саҕана ааҥҥа тырылаттылар.

Тирии кууркалаах уонна спортивнай ыстааннаах киһи миигиттэн:

– Емельянов диэн эн дуо? – диэн ыйытта.

Кэннигэр өссө биир үүт-үкчү киһи турар.

– Мин.

– Бу – эйиэхэ. Ааҕа сатыа суоххун сөп.

Кини миэхэ аан модьоҕотун нөҥүө сиэрэ суох тэскэйбит сыттык хаатын уунна.

Ааны сабан баран, хоско төннөн, сыттык хаатын муостаҕа уурдум.

Олорбутум тухары миэхэ дьиэбэр аан бастаан маннык элбэх харчыны аҕалбыттара. Олохпор аан бастаан миэхэ бандьыыттар харчы аҕалбыттара. Аан бастаан миэхэ бу маннык сыттык хаатыгар харчы аҕалбыттара. Оннук быһыыга мин, бука, туох эрэ диэн баҕа санаабын ыраланыахтааҕым эбитэ буолуо.

Дьыбааҥҥа олорон, ханнык эрэ балыыһа бэчээттээх тэскэйбит маҥан мөһөөччүгү одуулаатым. Онно мин дьиэ кэргэммэр биир сылга тиийэр баһаам элбэх харчы баар. Букатын даҕаны үлэлиэ суохха сөп. Тугу баҕарбыккын барытын оҥороҕун, итиэннэ оннук-маннык акаарыларга сирэйдэригэр силлиигин. Баҕар, чахчыта даҕаны, Алёшка, маннык үлэни булуммут буоллаҕына, оннук айылаах акаары буолбатаҕа буолуо.

Илиибин сыттык хаатыгар уунан, аппатан, иһин көрдүм. Барыта Арассыыйа харчыта эбит. Уоннаахтан улахана суох купюралар. Сэрэйдэххэ, бүтүн ырыынактан хомуйбуттар.

Сыттык хаатын саба тутан баран, күүтэн олордум. Кэм иэдээн бытааннык барар. Онтон, сүрэҕим өлөхсүйэн, хотуолуохпун баҕардым.

Алта аҥаарга дьиэ аанын хоһуттан тырылаттылар. Арыйбытым – бу сырыыга биир эрэ киһи турар, ол эрээри, эмиэ кууркалаах, итиэннэ спортивнай ыстааннаах. Туох ааттаах бары спорт туһа диэн булкуллубут дьон эбитэ буолла?

Кини:

– Николай Семёнович күүтэр, – диэтэ.

– Сөп, – диэн хоруйдаат, кинини батыстым.

«Николай Семёнович» маҥан «шестёрка» кэлин олбоҕор бэрт сэмэйдик табахтыы олорор эбит. Оттон уруулга миэхэ сыттык хаатын аҕалбыт «спортсменнартан» биирдэстэрэ олорор.

– Инньэ гынан, хайдах туттуохтааххын өйдөөтүҥ дуо? – дыргыл буруону бурҕата, «Николай Семёнович» ыйытта. – Харчыны туох да иһин биэрбэккин. Адьас бүтэһиккэ диэри тутаҕын. Букатын ыбылы ыктахтарына эрэ, биэрэҕин.

– Өйдөөтүм. Харчыны биэрбэппин. Хайа сатанарынан быһаарсыыны уһата сатыыбын.

– Маладьыас. Барытын сөпкө өйдөөбүккүн.

Кини миигин тонолуппакка одуулаата.

– Куттанаҕын дуо?

Мин мух-мах буоллум.

– Куттанарым буолуо. Мин урут…

– Һэ, «бандьыыттардыын алтыспатаҕым» диигин? – кини, ымах гынаат, мин оннубар этиини түмүктээтэ.

– Оннук…

– Үөрэн. Кэлин, баҕар, туһалыаҕа.

«Оннук эрэ буолбатын» дии санаатым эрээри, саҥарбатым.

– Быһата, дьиэҕэр, үөһэ, таҕыс уонна онно күүт. Оттон мин манна олоро түһүөм.

Лоп курдук сэттэҕэ ааҥҥа үстэ тырылаттылар. Чопчу билээри, түннүгүнэн өҥөс гынан көрдүм – маҥан «шестёрка» урукку оннугар турар. Тэлгэһэ анараа өттүгэр улахан, хара өҥнөөх омук массыыната көстөр. Аттыгар икки кавказ омук турар. Табахтыыллар уонна түннүкпүн көрөллөр. Ааҥҥа эмиэ тырылаттылар.

Кэмниэ кэнэҕэс арыйбыппар «мин» кавкаһым:

– Миэхэ туох баарын көр эрэ, – диэтэ. – Алыс туһалаах сээкэй. Билигин мин өйдөөх да өйдөөх буолуоҕум. Мантан ыла кыргыттарга ааттаах үчүгэйи, кэрэни эрэ этэр буолабын.

Кини илиитигэр нуучча тылын үөрэтэр кинигэни тутан турар эбит. Сэттис кылаас киэнэ.

– Үчүгэй кинигэ, – кини салгыы саҥарда. – Эн сирэйдэммэтэх этиигэ туһаан анабыла кэпсиирэ анабылыттан туох уратылааҕын билэҕин дуо?

Мин саҥата суох кинини көрөн турдум.

– Билбэккин дуо? Ээ, дьэ, ол кусаҕа-ан. Эн бэйэҥ тылыҥ дии. Итинник суолталаах түгэннэри хайдах билиэ суоххун сөбүй? Чэ, бардыбыт, аара барытын быһаарыаҕым.

Тэлгэһэҕэ түстүбүт. Ааһан иһэн көрбүтүм, «шестёрка» иһигэр ким даҕаны суох. Испэр туох эрэ тымныы аргыйда.

Хара массыынаҕа олорбуппут кэннэ кини:

– Дьэ, ол гынан, сэгэртэй, – диэтэ. – Ол анабыллар туох даҕаны уратылара суох. Өйдүүгүн? Туох даҕаны уратылара суох. Сирэйдэммэтэх этиигэ туһаан суох. Өйдүүгүн дуо? Сирэй суох. Сирэйэ мэлигир. Бу мин сирэйдээхпин, бу кини эмиэ сирэйдээх, – уруулга олорор киһини ыйда. – Оттон сирэйдэммэтэх этиигэ сирэй суох. Мэлигир. Ким даҕаны буруйа суох курдук. Ол аата, билэҕин, «киэһэрэн эрэр», эбэтэр «бүгүн эрдэ хараҥарда», эбэтэр «бэҕэһээ тымныы этэ» эҥин диэн курдук этиилэр. Өйдүүгүн дуо?

Мин тоҥхох гынным.

– Маладьыас. Өйдүүрүҥ сирэйгэр-хараххар дьэҥкэтик көстөр. Ол гынан баран, адьас атын тутуллаах этиилэр эмиэ баар буолаллар. Холобур, «Биир киһи, арыгы иһэн баран, массыына уруулугар олорбут уонна атын массыынаны хампы анньыбыт» диэн. Бу хайыы үйэ сирэйдэммэтэх этии буолбатах. Бу этиигэ чопчу сирэй баар. Өйдүүгүн? Бу этии туһааннаах. Уонна, ол туһаан анабыллаах. Ол эйиэхэ дьэҥкэ дуо? Оннук этиигэ туһаан туох анабыллааҕын билэҕин дуо?

– Мин харчым суох.

Кавказ омук миигин көрдө, дириҥник өрө тыынна уонна, хомуруйбуттуу, төбөтүн эйэҥэлэттэ.

– Ээ, дьэ, сэгэртэй, эн эбии дьарыктаннаххына сатаныыһы. Эн туһаан анабылын ымыччы өйдөөбөт эбиккин. Эйиэхэ бу кинигэни бэлэхтиибин дуо? Баҕараҕын дуо? Ол эрэн, эйиэхэ бэриллэр кэм адьас кэмчи. Хайдахтаах кэмчитин эн бэйэҥ даҕаны билбэккин. Баҕар, букатын даҕаны суох буолуон сөп.

– Мин кыаммакка хааллым дии. Миэхэ өссө хас даҕаны күн наада. Икки-үс сиртэн хайыы үйэ иэстэстим ээ.

– Суох, бу сөптөөх хоруйга төрүт маарыннаабат. Эн тургутугу букатын ааспат туруктааххын. Туһаан анабылын үөрэтэ иликкинэ, эн кэлэр кэм өйдөбүлүн үөрэтиигэ көһөр кыаҕыҥ суох. Өйдүүгүн? Эн кыһалҕаҥ барыта онно түмүллэр. Ол өйдөбүл букатын даҕаны суох буолуоҕун сөп. Санаан көр, эн төрөөбүт тылгар кэлэр кэм өйдөбүлэ суох. Эн, бэл диэтэр, уу судургу «Мин сотору Эмиэрикэҕэ барыаҕым», «Сайын мин даачаҕа олоруоҕум» диэннэри, оннооҕор суп-судургу «Мин сайын олоруоҕум» диэн этиилэри оҥорор кыаҕыҥ суох. Өйдүүгүн дуо? Эн төрөөбүт тылыҥ хайдах курдук дьадайыаҕай, итигэннэ хайа эрэ хаачык курдук саҥарар буолуоҥ эбээт? Хаачыктар бары кэриэтэ сыыһа саҥараллар дии? Оннук дуу, оннук буолбатах дуу? Аҕыйах хонуктааҕыта ол онтон бэйэҥ өһүргэнэр этиҥ.

– Миэхэ өссө икки күн наада. Өссө кыра кэми биэр дуу…

– Ол кэмҥэ эн нуучча тылын үөрэтиэҥ дуо?

– Икки күнтэн уһуом суоҕа.

Кини мүнүүтэ кэриҥэ чуумпуран олордо, онтон миэхэ кинигэни уунна.

– Мэ. Бу кинигэни эн ыларыҥ сөп. Сотору тургутугу ааһыаҥ дии.

Тахсааппын кытта, кинилэр массыыналарын эргилиннэрэ салайан бара турдулар.

Мүнүүтэ буолаат, миэхэ «Николай Семёнович» кэллэ.

– Бу эмиэ туоххунуй? – кинигэбин ыйда.

– Өр быһаарыахха наада.

– Манна аҕал эрэ.

Кини, кинигэни ылан, кыһаллан-мүһэллэн арыйталаан көрдө.

– Туох даҕаны суох.

– Билэбин, – диэтим. – Итиннэ туох даҕаны суох буолуохтаах.

– Оннук дуо?.. – кини миигин тонолуппакка одуулаата. – Дьикти эбит… Чэ, сөп, оттон эйиэхэ туох диэтилэр?

– Өссө икки күнү биэрдилэр.

– Үчүгэй.

Кини сиэбиттэн кыра араассыйаны таһааран:

– Бүттүбүт, – диэтэ.

Кини ити тылы этээтин кытта, тэлгэһэ ол-бу муннугуттан биэс дуу, алта дуу массыына таҕыста. Бу тэлгэһэҕэ оччо таачыканы саһыарыахха сөбө буолуо диэн хаһан даҕаны санаан көрбөтөҕүм.

Массыыналар барбыттарын кэннэ кини:

– Чэ, этэҥҥэ буол, – диэтэ. – Баҕар, өссө көрсүөхпүт.

– Оттон мин тугу гынабыный?

– Нуучча тылын үөрэт, – диэн кини күлэн кэбистэ.

– Ээ, суох, мин дьиҥнээхтик ыйытабын.

Кини араассыйатын төттөрү угунна уонна эмиэ ымайда.

– Тугу даҕаны гыммаккын. Кинилэр аны кэлиэхтэрэ суоҕа.

– Хайдах ол «кэлиэхтэрэ суоҕа»? Икки күнүнэн кэлэбит диэбитэ.

– Ол кини элбэҕи этэр буоллаҕа. Мөккүһүөххүн баҕараҕын дуо? Туохха мөккүһэргин сөбүлүүгүнүй?

Кавказтар тустарынан «Николай Семёнович» адьас ууну курдары көрбүттүү эппит этэ. Мөккүһэ сатаабатаҕым даҕаны үчүгэй. Чахчыта, мин бастаан эрэ «бэрт эбит» дии санаабытым.

Быһата, икки күнүнэн, бэл, түөрт күнүнэн, кинилэртэн хайалара даҕаны кэлбэтэ. Сотору мин Ленканы, оҕолору эмиэ, дьоммуттан аҕалбытым уонна Эмиэрикэҕэ барарга бэлэмнэнэн барбыппыт.

Кинилэр онус күҥҥэ эрэ кэлбиттэрэ. Чопчулаатахха, «билэр киһим» соҕотоҕун кэлбитэ.

Тугу даҕаны сэрэйбэккэ, мин ааммын арыйбыппар кини:

– Миигинниин барсаҕын, – диэтэ. – Бардыбыт, антах, аллара, массыынам баар.

Мин кинини кытта оннук шортиктаах, футболкалаах, таапачыкалаах сылдьан батыстым.

– Кэлин олбоххо олор, – диэтэ. – Мин эмиэ онно олоруоҕум.

Уруулга ким даҕаны суох. Быһыыта, соҕотоҕун кэлбит.

– Дьэ, сэгэртэй, кырдьыга, эн үҥсүбүккүн эбит дии?

– Мин…

– Тугу даҕаны этэ сатаама. Мин эн тускунан бүтүннүү билэбин. Эн миэхэ таабырын буолбатаххын. Эн тугу оҥороргун, бэл, оҕо өйдүүр кыахтаах. Эн оннооҕор оҕону албынныыр кыаҕыҥ суох.

Киниттэн арыгы сыта күүскэ аҥылыйар эбит.

– Ханньаак иһиэххин баҕараҕын дуо? – кини бытыылка хостоото. – Бу – үчүгэй ханньаак. Арассыыйаҕа манныгы оҥорботтор. Европаҕа эмиэ оҥорботтор. Баҕар, Францияҕа эрэ оҥороллоро дуу. Ис, бу мин дьиэтээҕи ханньаагым. Дьиэбиттэн ыыппыттара. Ис, бүгүн ол эйиэхэ туһалаах буолуоҕа.

Мин киниттэн бытыылканы ыламмын омуртум. Арыгы амтанын бу диэн билбэтим даҕаны.

– Хайдаҕый? Сөбүлээтиҥ дуо? Бу – саамай бастыҥ ханньаак.

Кини эмиэ омурдан ылла, бытыылканы аллара туруорда уонна куруттан бэстилиэт хостоото.

– Куттанаҕын дуо?

Мин кинини саҥата суох көрөн олордум.

– Куттаныма. Ол оннук айылаах куттала суох. Эн оҕолордооххун дии? Ол аата, эн куттанаргар төрүөт суох даҕаны буолуохтаах. Мин эмиэ оҕолордоохпун. Икки уол. Ол иһин хаһан даҕаны куттаммаппын. Өскө өлөн хааллахпына, оннук айылаах улахан алдьархай буолбат. Бэйэбэр мэлдьи итинник диэн этэбин. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр хайыы үйэ төрөөбүттэр. Кинилэр хайа сах бааллар. Кинилэр хаамаллар, саҥараллар, таптыыллар. Кинилэр эмиэ оҕолонуохтара. Эн миигин өйдүүгүн дуо? Аҕа уонна кини уолаттара бааллара олус сөптөөх. Оннук буолуохтаах. Таҥара оннук баҕарбыт. Эн Таҥараны итэҕэйэҕин дуо?

Мин бытааннык тоҥхох гынным.

– Ол үчүгэй. Ол эйиэхэ эмиэ туһалыаҕа.

Хараҕым кырыытынан массыына чугаһыгар ким эмэ баара буолаарай диэн кыҥастастым. Тэлгэһэ – кубус-кураанах.

– Мэ, бытыылканы ыл, мин ханньаакпын ис.

Улгумнук улаханнык омуртум.

– Маладьыас. Ханньаакпын сөбүлээтиҥ дуо?

Тоҥхох гынным.

– Оттон эйиэхэ биэрбит кинигэбин үөрэттиҥ?

Кинини саҥата суох көрдүм.

– Үөрэппэтэххин, – кини өрө тыына эттэ. – Ол билигин улахан суолтата суох даҕаны… Эһиэхэ, нууччаларга, тугу даҕаны эрэнэр сатаммат. Мин университекка эһиги тылгытын икки сылы быһа үөрэппитим, оттон эн уон күн үөрэтэргин кэрэйбиккин… Эн харчыны икки күнүнэн бэлэмниэх буолбутуҥ.