Текст книги "Утатыы"

Ивановоҕа, Йошкар-Олаҕа син биир оннук буолбута.

Хас саҥа суругу, хас саҥа айаны кытта кини «булкуллан эрэбин…» диэн санаата күүһүрэн испитэ. Ардыгар кини бу барыта ынырык кутталлаах түүл, онтон кыайан уһуктан биэрбэппин диэх курдук санаан ылара. Оннук хас тыастан дьигиҥнээн, сарсыарданан биирдэ утуйара, бу түктэри уонна дьулаан түүл ап чарай илимиттэн кыайан босхоломмото.

– Мин Киевкэ диэри биир билиэти ылыахпын баҕарабын, – диэтэ кини, каасса түннүгэр төҥкөйө.

– Чугастааҕы сөмөлүөт балтараа чааһынан көтөр.

– Миэхэ ол сөп. Төһөнү биэрэбиний?

Өстүөкүлэ нөҥүө олорор кыыс хараҕа көмпүүтэрин мониторугар хатаммыта.

– Бырастыы. Бүгүҥҥүгэ билиэт суох.

– Суох? – Виктор түрдэстэ көрбүтэ. – Чэ, оччотугар сарсыҥҥыга. Сарсын бастакы хас чааска көтөрүй?

– Уон чаас түөрт уон биэс мүнүүтэҕэ.

– Бэрт. Онно аҕал.

Кыыс эмиэ көмпүүтэрин көрдө.

– Бырастыы, ол рейскэ, хомойуох иһин, эмиэ билиэт суох.

– Хайа, бу туох үлүгэрэй! Оччоҕо ханныкка баарый? Баҕар, Киевкэ диэри ханнык чугастааҕы көтүүгэ билиэт баарын тута этиэҥ буолаарай?

Кини мониторун көрдө.

– Өйүүн, уон түөрт чаас сүүрбэ биэс мүнүүтэҕэ.

– Өйүүн? – Виктор кыыһырбытын иһигэр кыайан туппата. – Чэ, сөп, оччотугар төһөнү биэрэбиний?

Кыыс төлүүр харчытын эттэ, пааспарын ылла уонна көмпүүтэргэ кини аатын-тойун киллэрэн баттыалаабытынан барда.

Виктор, сиэбиттэн портмонетын таһааран, харчытын аахта. Ол туран, эмискэ сиһин этэ ис-иһиттэн атыйан кэллэ. Ким эрэ кинини тонолуппакка кэтиирин көхсүнэн сэрэйдэ. Кини, сэмээр-сэмээр, хараҕын кырыытынан вокзал дьиэтин көрдө эрээри, уорбалыахха сөптөөҕү тугу даҕаны булбата. Чэпчээбиттии өрө тыынаат, хараҕын өстүөкүлэ нөҥүө каассаҕа олорор кыыска туһаайда уонна эмискэччи дьик гына түстэ.

Кыыс, көмпүүтэргэ охсорун оннугар, адьас хамсаабакка устурууна курдук тыҥаан, кытарбыт харахтарынан кинини кип-киэҥник быччаччы көрөн олороро.

– Бу сөмөлүөтүнэн көтө сатаама, – диэн кини бүтэҥитик, мүнүүтэ анараатах саҥара олорбутуттан төрүт атыннык сөҥүдүйдэ. – Николай Иванович уолланна. Уонна бары өлүөхтэрэ.

Виктор, туохтан куттаммытын өйдөөбөтөр даҕаны, саллыбыта бэрдиттэн каасса түннүгүттэн чинэрис гынна, ол эрээри, этиллибитин курдук оҥорорго быһаарынан, санаатын түгэҕэр барытын буолуохтааҕын курдук ылынна.

– Хайа, бу эн билиэт ылаҕын дуо? – кыыс хайыы үйэ бэттэх кэлбит, ама буолбут куолаһынан ыйытта. – Эбэтэр итинник хам хараҕаланан тураҕын дуу?

– Суох, суох, – Виктор хабытайданна. – Мин поеһынан барарым ордук эбит. Кураанахха аралдьыппыппын баалаама.

Туора саҥаны истэр галлюцинациятын туһунан уйулҕаһыт эмчит эмиэ сылайыы содула диэбитэ. Онон, Виктор Украинаҕа барарга быһаарыммыта үчүгэй диэн буолбута.

– Мин эйиэхэ эппитим дии – онно бастыҥ сынньалаҥ. Уонна тимир суолунан барарыҥ эмиэ бэрт сөп. Көтөр ааллар кэнники кэмҥэ, бэйэҥ билэҕин… олус оннук буолбатахтар…

Поезка, чахчы, үчүгэй этэ. Өссө чымадаанын үөһээ долбуурга уура туран, Виктор хайа эрэ алтыс битинэн бу түүн налыччы утуйуохтааҕын таайбыта. Сытыаҕа, хараҕын сабыаҕа уонна сонно тута утуйан хаалыаҕа. Ханнык даҕаны дьулаан түүлэ суох. Ону хантан билбитин кини эт мэйиитинэн өйдөөбөтөҕө эрээри, оннук буолуоҕун бигэтик эрэммитэ.

Арай купеҕа кинини биир эрэ кыйахыыра, ол – өйдөммөт аргыһа. Кини, уһун бытыгын имэринэ-имэринэ, Виктортан хараҕын араарбакка тонолуппакка одуулуура. Остуол аттынааҕы муннуктан кини хас хамсаныытын барытын кэтиирэ.

– Эн миигин өйдөөбөккүн дуо? – кэмниэ кэнэҕэс кини саҥарбыта. – Бэйэҥ билэн кэпсэтиэҥ диэн күүтэ сатаан кэбистим.

Виктор бытыктаах киһини болҕомтолоохтук көрдө.

– Суох, мин эйигин өйдөөбөппүн.

– Дьикти эбит. Эн биһикки бииргэ үөрэммиппит дии.

– Ханна?

Виктор, утуйар таҥаһын тэлгэнэрин тохтотон, аргыһыгар хайыста.

– Семинарияҕа. Түөрт сыллааҕыта.

– Ханна-а?!!

– Киевтээҕи семинарияҕа. Эн аатыҥ Фома диэн дии? Таах даҕаны, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр аатыҥ атын буолуоҕа.

– Ол ханнык эмиэ дьоҥҥо-сэргэҕэ? Мин аатым Виктор диэн. Уонна түөрт сыллааҕыта мин ханнык даҕаны семинарияҕа үөрэммэтэҕим.

Аргыһа сөтөллөн хахсайда уонна төбөтүн дьигиһиттэ.

– Баалаама дуу. Мин алҕаһаатым быһыылаах. Ол эрээри, маарынныырыҥ сүрэ бэрт. Оннооҕор төбөҕүн хамсатарыҥ үкчү. Көрөҕүн? Ити эмиэ. Моонньуҥ көһүйэн хаалбытын курдук.

– Атын купеҕа көһөрүм ордук буолаарай?

– Суох, суох, туох буоллаххыный. Миигин баалаама. Эйигин аны хал гыныам суоҕа диэн эрэннэрэбин.

Ол гынан, бэйэтин долбуур оронугар тахсан сытан уонна хараҕын симэн да баран, Виктор дьикти аргыһа кинини син биир одуулуурун сэрэйдэ. Хата, көлүөһэ лигиҥниир тыаһа уонна вагон биир тэҥник биэрэҥнии бигиирэ бэйэлэрин дьайыыларын оҥорбуттара. Утуйуон иннинэ Виктор кинини толоос суруктар салайан ыыппыт үс куораттарын ыккардыларыгар туох ситим баарын туһунан толкуйдаан барбыта эрээри, бэрт сотору санаатын ситимэ булкуллан-ыһыллан, хас даҕаны нэдиэлэ кэнниттэн бастакы дьиҥнээх түлүк уутугар умсан хаалбыта.

Сарсыарда уһуктубута, аргыһа мэлийбит этэ.

«Чэ, бэрт, хайа эрэ бырахтарбыт муҥнаах быһыылаах» дии санаабыта кини.

Киевкэ этиллибит хонуктуур дьиэҕэ нүөмэр устубута уонна, этиллибитин курдук, күүппүтэ.

Икки күнүнэн, эрэлин сүтэрэн, Виктор «эмиэ албыннаабыттар…» диэн санааҕа кэлбитэ. Күн ортото чымадаанын хомунан барбыта. Нүөмэртэн тахсаары туран, тэлэбиисэри уоттан араарарга санаммыта. Араарары баттаан иһэн, кини экраны көрөн таалан хаалбыта. Сонуннарга көтөр аал сууллубут сириттэн каадырдар элэҥнииллэрэ. Буруолуу сытар фюзеляж сэмнэҕэ, көтөн испит дьон мала-сала, саллааттар.

Виктор тэлэбиисэр саҥатын улаатыннарда. Украиналыы саҥаны, бэрт эрэйинэн да буоллар, син өйдөөн, көтөр аал саахалын төрүөтүнэн ити көтүөхтэрин биир күн иннинэ уолламмыт пилот сыыһа туттуута буолбут диэн кэпсээбиттэрин удумаҕалатта. Пилот, тургутар анал хамыыһыйаны албыннаан, мүччү көтөн, арыгыттан ыараханнык баттыппыт туруктаах сылдьан көтөр аалга ааспыт. Москубаттан көтүү эбит.

Виктор устуулга сэниэтэ суохтук олорунна. Кини ханна даҕаны барбатын өйдөөтө.

Киэһэ, ноутбугар почтаны көрөрүгэр, саҥа сурук кэлбитин арыйда. Кылгас сурук кэлбит.

«Тэлэбиисэри көрдүҥ дуо?»

Ыйытыыга хоруйдуур оннугар кини «Билигин ханна?» диэн суруйда.

Полтаваҕа тиийэн, кини ноутбугун адьас вокзалга арыйда. Кафе остуолугар төлөпүөнүн ууран баран, Виктор аан ситимҥэ киирдэ. Саҥа сурукка кыра оройуон киинин ыйбыттар, онно диэри электричканан барыллыахтаах. Чымадаанын малы харайар сиргэ туттарарга сананна. Бэйэтигэр суумкатын эрэ хаалларда, онно ноутбуга уонна төлөпүөнэ эрэ бааллар.

Куорат кытыытынааҕы поезтан түһэн баран, кини эмиэ почтатын көрдө уонна автовокзалы көрдүү барда.

Оптуобус эргэ уонна кураанах кэриэтэ этэ.

Киэһэлик тиийэн түспүт хутора адьас аҕыйах хааталааҕа.

«Кум Миколаны бул. Кини ханна илдьэри билэр».

Тиэргэнигэр атырдьаҕынан от чөкөтө сылдьар баараҕай эр бэрдэ Викторга:

– Ээ, мын ханна даганы барбаппын, – диэтэ. – Хайыы үйэ түүн боолла. Уонна мын «Жигулим» хампарыйан турар. Көр даганы маны, туогу кынилэр токкуйдаан тасаарбыттарын! Түүннэри харахтанан оннук сиргэ барар диэн… Онно онноогор күнүсүн эрдьигэн эрэ барыта мээнэ ыстанан тиийбэт. Оттон балар онно-манна бүтүннүү саракачыйаллар.

– Микола, ити эньиэхэ хайа кацап киллэ? – кирилиэстэн дьахтар саҥата иһилиннэ.

– Дьэ эрэ, хаатага киир! – Микола хойдон эрэр хараҥаҕа хаһыытаата. – Ээ, дьэ, аккаары дьыхтар!

– Ханна даганы барыаҥ суога! – кирилиэстэн дьахтар хаһыытаата.

– Бирастии, – Микола, атырдьаҕынан эмиэ бүтүн бугулу атаран ылан иһэн, Викторга эттэ.

– Ол эрэн, эн миэхэ, сатаатар, хайа диэки барарбын этиий.

– Хайа даганы диэки барбаккын. Ханна эмэ барарыҥ ирдэммэт даганы. Бисиэхэ хаал. Ойогум варенигынан күндүлүөгэ.

– Ол кэннэ сарсын илдьэҕин дуо?

– Сарсын даганы илдьибэппин.

– Ол эрэн, миэхэ олус наада.

– Ээ, дьэ, дьикти киси дии. Киниэхэ «наадата суох» диэн этэллэр, оттон кини «миэхэ наада, наада» диэн лэбээр да лэбээр.

– Мин үчүгэйдик төлүөҕүм.

– Эс, ол эн харчыҥ миэхэгэ туохха тусалыагай, өскөтүн…

Микола эмискэ ах барда уонна отун ордук күүскэ атырдьахтаан барда. Иккиэн икки мүнүүтэ курдук саҥарбатылар.

– Ол аата, илдьибэккин? – кэмниэ кэнэҕэс Виктор ыйытта.

– Илдьибэппин.

– Сөп. Оччоҕо, син биир, хайа диэки барарбын эт.

Микола, төбөтүн көтөхпөккө эрэ, атырдьаҕын уһугунан ойуур диэки ыйда.

Виктор ол диэки көрдө уонна ыйытта:

– Бу суолунан дуо?

Микола саҥата суох отун кээспитин курдук кээһэ турда.

– Махтал. Оттон сарсын оптуобус оройуон киинигэр хаска барарый?

Микола тугу эрэ булдьугураата, ол онтон Виктор киниттэн аны туох эмэ томооннооҕу истибэтин өйдөөтө.

Суолунан тэйэ түһэн баран, хайыһан көрдө – Микола, көнөн, батыһа көрөн турара. Кинилиин ойоҕо сэргэстэспит этэ. Кинилэр Викторы, ойуур саҕатыгар тиийиитигэр хараҥа бүтэһиктээхтик ыйыстыар диэри көрөн турдулар.

Быһа холоон уон биир диэки Виктор муммутун өйдөөтө. Суолу сүтэрбитэ быданнаата. Чопчулаатахха, суол атаҕын анныгар бэйэтэ сүтэн хаалбыта. Бастаан утаа ыллыкка кубулуйбута, онтон сотору өйдөммөт баҕайытык эрийэ-буруйа баран иһэн, букатын даҕаны сүтэн хаалбыта. Тула түҥ ойуур, балай хараҥа уонна түүҥҥү тыас-уус эрэ баар. Ыраах этиҥ лүһүгүрүүрэ иһиллэр. Ханна эрэ этиҥнээх ардах түһэн эрдэҕэ.

Виктор, мас анныгар киирэн, көхсүнэн умнаһыгар өйөнөн олордо уонна суумкатыттан ноутбугун хостоото. Кини аан ситим маннык түҥ тыаҕа даҕаны үлэлииригэр эрэниэҕин олус баҕарда. Монитор туртаҥнас дьиримэ кинини арыый да уоскутта. Почта дьааһыгар саҥа сурук баар этэ.

«Тулаҕын көрүн» диэни ааҕаатын кытта, сиһин ороҕунан кымырдаҕастар сүүрэкэлэстилэр.

Виктор бытааннык төбөтүн эргиттэ уонна дьиримнэс уоттары көрдө. Түннүктэр уоттара эбит. «Мүнүүтэ анараа өттүгэр ити уоттар суохтара» диэн кини андаҕайыах даҕаны этэ.

Түннүктэн кутуллар сырдык уоту абылаппыттыы көрө түстэ, онтон төттөрү ноутбугар хайыста уонна өссө биир суругу көрдө.

«Итиннэ киир» диэни аахта.

Аан аһыллыбытыгар кини, иннин диэки биир хардыыны оҥорор кыаҕа суох, таалан хаалла. Кини иннигэр түүҥҥү түүллэригэр ыалдьыттыыр кыыс турара.

* * *

Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин бүтүн үйэ тухары көрөр-билэр курдуктара.

Виктор төбөтүгэр түүҥҥү кутталлаах түүллэрин быстаҕастара силлиэрэн-ытыллан аастылар. Ойуур ордук хараҥарбыкка уонна дьиэҕэ ыга анньан чугаһаабыкка дылы буолла. Кыыс кэннигэр көстөр сып-сырдык хос иһэ эйэҥэлээн ылла, онуоха Виктор «бу барыта – бу ойуур, бу дьиэ, бу кини утары турар кыыс – субу билигин холорукка ытыллан, кини наһаа олуона, түктэри уонна тугу даҕаны оҥорор кыаҕа суох бэйэ бодотун эмиэ сөрүү тардан, түүҥҥү халлааҥҥа куһууран тахсыаҕа» диэх курдук санаата.

Виктор мөлтөөбүтэ бэрдиттэн атаҕа, накыйан-мөлтөөн, уйбат буолбутун биллэ. Кини хайыы үйэ ити кэннэ тугу даҕаны өйдөөбөт даҕаны буолла.

Ити кэмҥэ иннигэр баар аан эмискэ сабыллан хаалла. Виктор эмиэ хараҥаҕа киирдэ.

Кини билигин мантан аа-дьуо барар кыахтааҕын билэр, ол гынан баран, ханна даҕаны барбатын эмиэ өйдүүр. Аан уҥуор таабырын таайыыта баар. Кини куттала антах уйаланар.

– Туох ааттаах иирбит курдук лүҥсүйэҕиний? – ааны арыйан иһэн, хайа эрэ эмээхсин киниэхэ хаһыытаата. – Абааһы тэллэйдьиттэрэ түүннэри мэнээктээннэр! Тэллэй сиэн дэлбэрийэллэр уонна сүгүн олордубаттар!

– Оттон кыыс ханна баарый? – Виктор, сүрэҕэ хайдах курдук битигириирэ түргэтээбитин билэ, төлү биэрэн ыйытта.

– Букатын өйүттэн тахсыбыт! Киниэхэ кыргыттары биэриэхтээх үһүбүн! Ыл, мантан киэр бар! Билигин ыты төлү тутуом!

– Тохтоо! – Виктор сабыллан эрэр ааны хаба тардан ылла уонна, эмээхсини туора анньаат, иһирдьэ атыллаата.

Кини, эмээхсин хаһыытыгар кыһаммакка, түргэнник хостору кэрийэн көрдө эрээри, ханна даҕаны кыыһы булан көрбөтө.

– Саспыт, – диэн өмүттүбүттүү ыһыгынна уонна олоппоско лах гынна.

– Ээ, эн чахчы даҕаны өйүҥ хамсаабыт эбит, – диэтэ эмээхсин. – Манна ханнааҕы кыргыттар кэлиэхтэрэй? Эн, дьиҥэ даҕаны, бэйэҥ манна хантан кэлэн хааллыҥ?

– Тугуй? – Виктор, ыына-мээнэ баран, бэрт эрэйинэн удумаҕалатан ыйытта.

– Эн хантан кэллиҥ?

Виктор баһын булкуйда уонна икки илиитинэн чэчэгэйин хам тутунна.

– Мин баантан… Валюта салаатыттан…

– Ханнык даҕаны салааны билбэппин. Бэйэҥ көрөҕүн – манна кыргыттар суохтар. Онон, ыл, хомунан бар.

Виктор олоппоско саҥата суох олордо.

– Туохха манна лаҕыйдыҥ? Хантан кэлбиккиний да, онно бара тур.

– Оннук гынар кыаҕым суох, – кэмниэ кэнэҕэс Виктор бытааннык саҥарда.

– Ол хайдах «оннук гынар кыаҕым суох» диэн? Атаҕыҥ туура барбыт дуо?

– Мин кинини булуохтаахпын. Кини ханна саспытын этиий. Мин кинилиин кэпсэтиэм уонна тута барыаҕым. Эйиэхэ эрэннэрэбин.

– Кини эрэннэрэр үһү! Түүн ортото тиийэн кэлэр – оттон мин киниэхэ кыргыттары көрдүөхтээхпин үһү! Этэбин дии эйиэхэ – миэхэ ханнык даҕаны кыргыттар суохтар уонна төрүкү даҕаны суохтара диэн.

– Мин барыам суоҕа.

Эмээхсин кини утары турда, онтон муостаҕа силлээтэ.

– Эн морбойоруҥ буоллар!

Кини тас ааны тиийэн сапта уонна Викторы өссө төгүл көрдө, ити кэннэ атын хоско киирэн сүттэ.

Сотору Виктор бириэмэ барарын арааран билбэт буолла. Арыт киниэхэ, мүнүүтэлэр тоҕо анньан күрүлээн ааһалларын курдук буолан, түннүк уҥуор бу сырдаан барыахча буолар, онтон хараҕа остуол кытыытынан хаама сылдьар сахсырҕаҕа тохтуур, оччоҕо ол сахсырҕа ыскаатар биир ойуутуттан атын ойуутугар тиийиэр диэри бүтүн бүппэт мэҥэ кэм ааһарга дылы гынар.

Эмээхсин хоһугар төһө эрэ кэм устатыгар тыынан сурдургуу түһэн баран иһийдэ, ол кэннэ дьиэ чуумпуга тимирдэ. Оттон Виктор, хамсаабатыттан сиһэ көһүйэн, олоппоско олорбутун курдук олордо. Кини хары чаһыта биир аҥаар чааһы көрдөрдө.

Үс саҕана кини нухарыйда. Бэл, тугу эрэ түһүөх курдук гынан истэ, ол эрэн, эмискэ хамсаан муостаҕа суулла сыста. Сиһэ букатын көһүйэн хаалбыт. Адьас тыаһаабакка буола сатаан, бэрт эрэйинэн олоппостон турда уонна улахан орон баарыгар көстө. Уоту араарбата.

Кинини түлүк уутуттан туох эрэ күүстээх анньыы, илгийии ороон таһаарда. Хос хараҥа этэ. Уун-утары туох эрэ намылхай уонна маҥан таҥастаах эмээхсин турар.

– Эн туох буоллугунуй? – Виктор, көхсө тымныйбытын билэ, сибигинэйэн эттэ.

Эмээхсин хоруйдаабата. Илиитин киэҥник даллатан уонна, киэҥ эрээри, харата суох харахтаах балай сирэйин үөһэ өрө анньан, хантайан, киниэхэ бу чугаһаан иһэр.

– Эн туох буоллугунуй? – Виктор тыына хаайтара сибигинэйдэ.

Эмээхсин бытааннык чугаһаатар чугаһаан истэ. Аттыгар кэлэн баран, илиитинэн уунан, бигээн, харбыалаһан, ороҥҥо токуйа ныкыйбыт Викторы көрдөөтө.

Бастаан саҥата суох, Виктор кини илиилэриттэн халбарыйан биэрэ, эркин диэки сыҕарыйан истэ, онтон, чугуйар сирэ суох хаалан, харытын аннынан сулбу ыстанарга холонно. Эмээхсин сүр сылбырҕатык баттаҕыттан харбаан ылла уонна күүскэ бэйэтигэр ыксары тарта. Хас даҕаны сөкүүндэ Виктор тугу даҕаны саҥарбакка, эмээхсин кытаҕас курдук тутуутуттан босхолоно сатаата. Кини төһөнөн өр баттаҕыттан тардар даҕаны, Виктор соччонон бэйэтин күүһэ өһүллэн иһэрин сытыытык өйдөөтө. Ыарыытыттан муҥнана, кини эмээхсин иккис илиитэ кинини сирэйиттэн таба харбаабытын биллэ. Сөкүүндэ буолаат, кини хайыы үйэ кыайан тыыммат турукка киирдэ. Ынырыктык куттаммыт Виктор бүтүннүү түүрүллэн, бүк түһэн хаалла. Тыына хаайтара, эмээхсин ытыһыгар тииһинэн түстэ уонна туох баар сыккырыыр күүһүнэн кини илиититтэн босхолоно сатаата. Хайа эрэ түгэҥҥэ эмээхсин хам туппута мөлтүүргэ дылы гынна. Виктор ордук күүскэ хам ытырда уонна кырдьаҕас илиитигэр туох эрэ харк гыммытын биллэ. Ол үрдүнэн эмээхсин мыык даҕаны диэбэтэ.

Бүтэһик күүһүнэн Виктор кинини бэйэтин диэки тарта уонна иккиэн муостаҕа төкүнүйдүлэр. Эмээхсин илиилэриттэн босхолоноот, кинини, иирбиттии, сутуругунан сырбаталаан барда. Иһигэр уһуктубут сырҕан кыыл, саба халыйан кэлбит уортан-кылынтан астына-дуоһуйа, Викторы бу эмээхсин кыра-куйа бэйэтин маҕыйа-маҕыйа сырбаталыырга күһэйдэ. Бүтэр уһугар Виктор кинини хабарҕатыттан харбаата уонна туох баар күүһүнэн хам тутта. Түннүгүнэн тыгар ый туналҕана эмээхсин өлө өһөн эрэр сирэйин сырдатта.

Кэмниэ кэнэҕэс кини хардырҕаата уонна хантан эрэ сүүһүн анныттан хараҕын харата төкүнүйэн таҕыста. Ол кэннэ сирэйэ ибир гынна уонна уларыйан барда.

Виктор, көрбүтүн итэҕэйбэккэ, эмээхсин кини өөр да өр көрдөөбүт кыыһыгар хайдах кубулуйарын кэтээн турда. Кини иннигэр хаһан даҕаны көрө илик номоҕон, кэрэ сирэйэ арылынна.

– Хома, – диэн сибигинэйдэ. – Уураа миигин.

Виктор мэйиитэ эргийэ туймаарыйда, киниэхэ төҥкөйөн, үйэ-саас тухары бүппүтүн, өлөр өлүүгэ түбэспитин биллэр даҕаны, обуйук уоһугар хам сыһынна.

Кыыс:

– Билигин эн миэнэҕин, – диэн барбах сибигинэйдэ. – Аны биирдэ.

Кини эмиэ кыыска, киниэхэ ыбылы түһэн, ойоҕосторун ыккардынан сүрэҕин анныгар быһах киирбитин билиэр диэри, өөр да өр уураата.

* * *

Өйө-санаата биирдэ күлүм гынан төнүннэ.

– Аргиий! Аргиий! – түөһүн мээнэ-мээнэ харбыаланан барбытыгар эбириэн бүтэй таҥастаах бар бытык буолбут киһи киниэхэ эттэ. – Эн бирактардыҥ до?

– Бу ханна? Ханна? – бааһын-үүтүн көрдөөн туппахтана сатыы-сатыы, Виктор мээнэ-мээнэ хатылаата.

– Ол хойдак ханнабин? Тох эньиэхэ наада? Тугу этэгин?

Виктор, ойоҕоһугар ханнык даҕаны баас суоҕун өйдөөн баран, кини илиититтэн төлө көтө сатыырын тохтотто уонна бу хойуу бытыктаах киһини сөҕө-дьиктиргии одуулаата.

– Оттон эн кимҥиний? Хантан кэллиҥ? Эмээхсин ханнаный?

– Ханнык эмаахсин? Эн чакчи бирактарбиккын. Сох манна эмаахсин, олчаан. Козактар эрэ бааллар.

Виктор төбөтүн эргиттэ уонна чэчэгэйэ кэйбитигэр ынчыктаата, итиэннэ ах баран хаалла. Хостон хоско эбириэн сэрии таҥастаах дьон хаамсаллар. Хас биирдиилэрэ санныларыгар Калашников аптаамааты сүгэ сылдьаллар. Үгүстэр түөстэригэр, бииллэригэр кыранаата иилиллибит.

– Кайа? Өйдөннүҥ до? – кинилэртэн биирдэстэрэ Викторга төҥкөйдө. – Мохсогол. Эн суогуҥ эбитэ буоллар, бисиги манна өргө диэри өҥөйүө суох этибит. Батько эньиэхэ махталба биллэрэргэ сарудах биэрбита.

– Ханнык батька?

– Арбачык, эн өссө да батьканы көрө иликкин! Сатору кини эньиэхэ кэлиэгэ. Ээй, олаттар! Батьканы ыҥырыҥ эрэ. Кини онно араассыйага барбита.

Тугу даҕаны гынар кыаҕа суох буолбут Виктор бу сэптээх-сэбиргэллээх дьону биир-биир олбу-солбу көрө олордо. Кинилэр хоско түргэнник киирэллэр, оннук курдук элэстэнэн тахсаллар.

– Эн билигин куттаныма, – иккис кэлбит киһи киниэхэ эттэ. – Соҕотохтуу манна быраҕыахпыт суоҕа. Полтаваҕа тоҕу көтөн тахсыахпыт. Биһиэхэ тааҥка баар.

– Оттон кини… эмээхсин ханнаный? – Виктор сэмээр ыйытта.

– Киньиэхэ туогун эмаахсинай, – бастакы киһи мүчүйдэ. – Кини биирдэ кайыы үйэ ыйыппыта. Өссө даганы өйдөнө илик бысылаах.

– Өйдөнүөҕэ.

Ити кэмҥэ хоско таһырдьаттан үрдүк уҥуохтаах, кылгастык кыргыллыбыт баттахтаах, күрэҥ бытыктаах, түөрт уон биэс-хас саастаах киһи киирэн кэллэ. Кини эмиэ сэрии таҥастааҕа. Кини киирбитигэр бары тохтуу, чуумпура түстүлэр.

– Батько, – диэтэ Виктор бастаан көрбүт киһитэ. – Бу киси өйдөннө. Ол эрэн, билигин даганы мөлтөх.

Уһун киһи Викторга чугаһаата, сэрэнэн илиититтэн тутта уонна иэйиилээхтик ыга тутта.

– Махтабыл боллун, олчаан. Эн үс күннээгитэ бисиэхэ төлөпүөннээбэтэгиҥ боллар, бисиги тугу даганы билиэ сох этибит.

– Мин кимҥэ даҕаны төлөпүөннээбэтэҕим.

Бытыктаах киһи аргыый аҕай баһын туллаҥнатта.

– Мин этэбин дии, батько, кини өссө даганы мөлтөх. Ити мээнэ саҥарар-хайыыр.

– Чэ, ол диэн. Бисиги эньигин, олчаан, эмтиэхпит. Оттон билигин эн сыта түс.

– Мин тугу даҕаны өйдөөбөппүн, – Виктор барбах иһиллэрдии саҥарда. – Мин эйигин билбэппин. Эмээхсин ханнаный?

– Эн хайдахтаах курдук муҥу-таҥы туораабыккын өйдүүбүн, – диэтэ, били «батька» диэн ааттыыр киһилэрэ. – Үс күн устата кинини быысыы сатаабыккын. Эмчитэ суох. Бирастыы гын, бисиги эньиэхэ олус өр буолан кэллибит. Эргийэ-төгүрүйэ барарга күсэлиннибит. Тула миинэлээх хонуу, онно эбии икки төгүл бөлөх тааҥкаларга түбэсэ сирыттыбыт.

– Мин өйдөөбөппүн, – Виктор сибигинэйдэ.

– Дьэ, сүрдээк дии! – бытыктай эттэ. – Дологойун төрүт туура бэрдэрбит.

– Оттон эн хайдах буолуо дии санаабыккыный? – киниэхэ иккис киһи хардарда. – Эньиэхэ ойох ылыахтаах кыысыҥ өлбүтэ буоллар, итиннээгэр асыйан-айманан туруоҥ этэ.

– Ханнык кыыһым? – Виктор эттэ.

– Оо, муҥнаах, – бытыктай, аһыммыттыы, баһын эйэҥэлэттэ. – Бисиги сүүс бастайбыт кыыса. Панночка. Эн ойох ылыахтаах кыысыҥ. Икки сыллаагыта Москубага илии охсуһуута буолбута. Өссө сэрии иннинэ. Батько, киньиэхэ фоткалары көрдөрүөҥ этэ.

Уһун киһи, түөһүн сиэбин сүөрэн, хас даҕаны хаартысканы хостоото. Виктор олору биир-биир сыымайдаата. Сиһигэр тымныы билиннэ. Төбөтүгэр дьулаан түүн түгэннэрэ күлүм-күлүм гынан аастылар. Хас хаартыска аайы кини бэйэтин биллэ. Оттон кини аттыгар түүҥҥү ыалдьыта кыыс күлэн мичийэр.

Уһун киһи өрө тыынна:

– Кини мин баар эрэ кэрэ куом этэ. Ол эрэн, сүрэгэ мөлтөгө. Эмчиттэр өссө ого саасыгар усуннук олоруо суога диэн эппиттэрэ. Эньигин көрсүбүтэ дьукку үчүгэй. Кими эрэ таптаан хааллага.

Кини түҥнэри хайыста, хоско баар атын дьон төбөлөрүн санньыта хоҥкуттулар.

– Ээ дьэ, ол тааҥкалар суохтара эбитэ буоллар! – сүүс бастай хабырынан ылла. – Мин киньиэхэ кэмигэр тиийэн өрүсүйүөм этэ.

– Айманыма, батько, – бытыктай эттэ. – Таҥара бысаарбыта кыайан уларыйбат.

– Чэ, сөп, хомунар кэм буолла, – сүүс бастай эттэ. – Олчааны БТР-га олордуҥ. Киньилэр чуҥньуттара сибикилээтэхтэринэ ытыаласарбытыгар тиийэбит.

– Тоҕо ытыалаһабыт? – Виктор ыйытта. – Туох буолла?

– Сэрии, олчаан. Сэрии буола турар.

– Сэрии? Украинаҕа? Сэрии Чечняҕа дии.

– Дьэ, бысыыта, чахчы элбэх эрэйи көрсүбүккүн. Суох, олчаан. Сэрии Украйнага буола турар. Сыл ордугуна аҥаар буолла. Оттон Чечняҕа сэрии хасан даҕаны буолбатага.

Таһырдьаттан өссө биир киһи киирэн:

– Батько, – диэтэ. – Барыта бэлэм. Барыахпытын сөп.

Виктор, ол эппит киһини көрөөтүн, мэйиитэ эргийдэ. Аан аттыгар Москубаттан Киевкэ диэри бииргэ айаннаабыт киһитэ турара. Виктор тугу эрэ этиэн баҕарда эрээри, эмискэ хотуота анньан кэллэ, ол кэннэ кини эмиэ хараҥаҕа тимирдэ.

* * *

– Ама, тугу даҕаны өйдөөбөккүн дуо? – БТР-га кинини кытта сэргэстэһэ олорор киһи эттэ.

– Эйигин өйдүүбүн, – Виктор барбах саҥаран хоруйдаата. – Эн биһикки Москубаттан бииргэ айаннаабыппыт.

– Мин эйиэхэ сүүс төгүл хатылыыбын, оннук буолар кыаҕа суох. Украйнаҕа поезтар сылдьыбат буолбуттара ыраатта. Мин эйигиттэн букатын атыны ыйытабын. Ама, эн, кырдьык, сэрии туһунан тугу даҕаны истэ иликкин дуо? Москубаҕа, бука, «Сонуннарга» мэлдьи көрдөрөн эрдэхтэрэ дии.

– Чечняны көрдөрөллөр.

– Дьикти эбит. Украйнаҕа сэрии туһунан туох даҕаны суох?

– Эйигин ким диэн ааттыылларый?

– Горобец. Мин араспаанньам Горобец диэн.

– Оччотугар мин эйигин эрдэ ханна көрүөхпүн сөбүй?

– Билбэтим. Сэрии иннинэ мин семинарияҕа риториканы үөрэппитим.

– Семинарияҕа? Киев киэнигэр?

– Оннук, дьэ. Уонна ханна буолуоҕай?

– Барыта орун-оннугар дии. Поезка эн эмиэ Киевтээҕи семинарияҕа үөрэммитим диэбитиҥ.

– Оо дьээ, эмиэ сүүрбэ биэс! Этэбин дии, Украйнаҕа диэри поезтар сылдьыбаттар.

Виктор кинини кытта мөккүһэн сылайдаҕына, көннөрү хараҕын симэн кэбиһэр уонна БТР эйэҥэлэтэригэр бигэнэн утуйа сатыыр. Кини бэйэтэ бэйэтигэр «чэ, быһыыта, өйбүттэн тахсыбыппын…» диэн этинэр. Кинини чугас соҕус сытар хара суулаах ордук күүскэ долгутар, куттуур. Этэ-бодото ойууланан көстөр буолан, өрбөх нөҥүө киһи өлүгэ баарын таайар судургу этэ.

– Эһиэхэ туохтан сэрии барарый? – син биир утуйар кыаҕа суоҕун өйдөөн, кини ыйытта.

– Былыргы быһыы-майгы, өрдөөҕү история. Православнайдар католиктары утары сэриилэһэллэр.

– Оттон эһиги кимнээххитий?

– Биһиги православнайдарбыт. Дьиҥнээх Христос иһин сэриилэһэбит.

– Өйдөнөр, – диэтэ Виктор уонна олус дьиктитик булкуллубутун санаан олус сөхтө, бэркиһээтэ.

Уонна, суоһар хара суулаахтан тэйэ сатыы-сатыы, кини: «Тэлэбиисэри аҕыйахта көрүөххэ баара», – диэн бэйэтэ бэйэтигэр ботугураан этиннэ.

* * *

– Суох, мин төрүт сөбүлэспэппин! – диэтэ Виктор уонна остуолтан ойон турда.

– Эн, Хома, олор, – диэтэ сүүс бастай. – Оргуйума. Ити мин толкуйум буолбатах. Кыысчааным оннук багарбыта. Миигиттэн өссө сыл анараатах көрдөспүтэ.

– Төһөтө этиэххэ сөбүй – мин аатым Виктор диэн!

– Чэ, Виктор даганы буоллун. Ол эрэн, эйигин мин олчааннарым Хома диэн билэллэр ээ. Кыысым даганы эн тускунан элбэхтик кэпсээбитэ. Кини миэхэ эппитэ – «өскө өллөхпүнэ, Хома миэхэ үс түүн мэлииппэ аахтын, атын кими даганы көрдөсүмэ» диэн. Үкчү итинник эппитэ. Ону мин «ол того сотору өлөбүн диигиний?» диэбитим. Оттон кини миигин хап-хара харагынан одуулуур уонна этэр – «мин билэбин, тээтэ, билэбин».

Сүүс бастай ах барда уонна төбөтүн хоҥкутта.

– Кини эньигин таптыыр этэ, – диэтэ бүтэҥитик, хараҕын өрө көтөхпөккө олорон. – Эн миэхэ, бука дуу, аккаастаама. Миэхэ билигин аккаастаабат үчүгэй.

Хуторга козактар «сүүс бастай тылын истибэт сатаммат» диэн Викторы эмиэ сэрэппиттэрэ.

– Ытан кэбиһиэҕэ. Онто даҕаны суох биһигиттэн кими баҕарар ытан кэбиһэр кыахтаах, оттон билигин букатын отуора хамсаан сылдьар. Онон, Хома, толкуйдаан көр. Быһаарыы эйиэнэ.

– Мин Хома буолбатахпын!

– Оннук, оннук. Арай буулдьаҕа хайата даҕаны синэ биир. Хома сүүһүгэр тобулу түһэрэ дуу, Викторга дуу.

Кинини си-дьүгээр ыытыа суохтарын өйдөөн, куотар-күрүүр суолу тобулаары, Виктор хуторы эргийэн көрдө.

– Акаарыллай, – диэтэ киниэхэ Горобец. – Тула кылыылаах миинэлэр. Ол иһин эйигин ким даҕаны манаабат. Манна икки эрэ ыллык баар. Ол эрэн, олору чопчу билиэх тустааххын. Суох буоллаҕына – бүтүүкэтэ. Чэ, бардыбыт. Батька эйиэхэ мэлииппэтэ үөрэтиҥ диэбитэ. Сатаатар, өлүөхсүтү ахтыы мэлииппэтин билэҕин дуо?

БТР-нан айаннаан хуторга киирбит соҕотох суоллара баарын бүлүмүөт икки уйатынан саппыттар этэ. Хайатыгар даҕаны иккилии козак олорор.

Виктордаах Горобец аттыларынан ааһан истэхтэринэ, олортон биирдэстэрэ, букатын эдэркээн, муннун анныгар ньуолах түү даҕаны бытыгырыы илик козак, доҕорун кулгааҕар тугу эрэ сибигинэйдэ. Онуоха ол доҕоро Виктор диэки хараҕын кырыытынан көрдө уонна, сирэйэ боруоран, төбөтүн булкуйда.

– Мүччү туттаран таҕыстаххына даҕаны, – Горобец салгыы эттэ, – эйигин син биир арҕааҥҥылар тутуохтара. Кинилэр хас суол ахсын кэтэбиллээхтэр. Ол кинилэр туттахтарына тугу гыналларын кэпсиибин дуо?

– Оттон ити бүлүмүөттээхтэр миигин тоҕо итинник көрөллөрүй?

Горобец хайыһан көрдө.

– Итилэр? Кинилэр эйигин аһыналлар.

– Аһыналлар? Тоҕо?

– Тоҕо диэтэххэ, сүүс бастай кыыһа илэ абааһы этэ. Абааһы кыыһа.

– Абааһы кыыһа?!!

Виктор хараҕаламмыт курдук тохтуу биэрдэ.

– Абааһы кыыһа?

– Тугуй, эн букатын билбэт этиҥ дуо? Биһиги эйигин билэр дии санаабыппыт. Оттон, эн санааҕар, сүүс бастай кинини бэйэтиттэн тоҕо тэйиччи туппута буолуой? Эһиэхэ үс күн устата хара тыаны батан тиийбиппит.

Виктор Горобеһы тирээн туран одуулаата уонна биир даҕаны тылы саҥарбата.

– Хайа, тугуй? – Горобец эттэ. – Кини антах көннөрү олорбута буолуо дии санаабытыҥ дуо?

– Мин туох даҕаны диэн санаабатаҕым. Мин бэҕэһээҥҥэ диэри кинини төрүт билбэт этим.

– Сиикэйдээмэ.

– Түүлбэр эрэ көрөрүм.

– Оттон фоткалар?

– Хантан кэлэн хаалбыттарын билбэппин.

– Кини эн тускунан бүтүн сыл устата кэпсээбитэ. Өссө Ковтун инниттэн.

– Ханнык Ковтун инниттэн?

Горобец дьэбин уоста.

– Манна биир уолан баара. Араспаанньата Явтух, оттон хос аата Ковтун диэн. Эн ол туһунан билбэтиҥ ордук. Бардыбыт, мин эйиэхэ мэлииппэ үөрэтиэхтээхпин. Сотору хараҥарыаҕа. Онуоха диэри өссө хоруобу сиэркэпкэ илдьиэхпит.

Виктор, биир хардыыны оҥорон, Горобецка ыкса чугаһаата.

– Суох, эн миэхэ кэпсээ.

– Туоҕу кэпсиэхпиний? Дьиҥнээх козак этэ. Билигин суох. Чопчута, баар, ол эрэн, козак буолбатах курдук. Быһата, сүүс бастай бэйэтин кыыһын туһуттан кинини хутортан утаарбыта. Атын козактар дьылҕаларыттан дьиксиммитэ.

– Туох буолбутай? Өйдөнөр курдук кэпсиэххин сөп дуо?

Горобец бүлүмүөт уйатыгар баар козактар диэки хараҕын кырыытынан көрөн ылла, сэмээр кириэстэннэ.

– Түүннэри, түүн кэпсиир сатаммат этэ… Ол эрэн, чэ, буоллун даҕаны. Буолаары буолан, бу туһунан билии эйиэхэ кимнээҕэр даҕаны ордук суолталаах.

Кини хаттаан кириэстэннэ.

– Быһата, ол Ковтун киниттэн адьаһын кууран-хатан барбыта. Кэрэчээнэ буоллаҕа. Атын хутордарга маннык кэрэ кыргыттары күнүстэри уоттанан булбаккын. Ол эрээри, кини кэрэтин туһунан биһиги барытын билэрбит. Оттон бу Ковтун ол кэпсэтиилэри бүтүннүү киэр сапсыйан кэбиспитэ. Баайыллыбыт курдук кэнниттэн сырса сылдьара. Онтон дьикти баҕайы буолбута. Санааҕа-онооҕо ылларбыта. Күнү супту муннукка олорор, аптамаатын ыраастыыр. Кимиэхэ даҕаны биир тылы саҥарбат. Биир түүн үһүө буолан харабыллыы барбыттара, уонна онно барыларын аптамаатынан тэлгэтэн кэбиспитэ. Күн аҥаара эркиҥҥэ бырдаҥалаабыт хааны сууйбуппут. Оттон бэйэтэ сүтэн хаалбыта. Букатын даҕаны кини баар буола сылдьыбатаҕын курдук. Тыаҕа кинини көрдөтө биэс киһини ыыппыттара, биирдэрэ даҕаны төннүбэтэҕэ. Уонна, сүрүнэ, ытар тыас даҕаны иһиллибэтэҕэ. Онтон кинилэри булбуттара. Маска ыйаталаабыт этэ. Бары төбөтө суохтар, илиилэрэ-атахтара илдьи тыытыллыбыт. Тиис кирбитин-көмүллээбитин курдук. Уонна кинини буулдьа ылбат. Ардыгар күнүс онно хайаҕа көстөр. Оол кэриигэ турар уонна хуторы көрөр. Бэргэттэр хаста даҕаны ытан көрбүттэрэ. Дьигик эрэ гынар. Оттон бүнүөкүлүнэн көрдөххө, этэ быһа ытыллан көтөрө көстөр. Оннук тураар-турар, онтон эргиллэр уонна ойуурга баран хаалар. Инньэ гынан, мин эн оннугар эбитим буоллар, куотарга-күрүүргэ соччо ыксыам суох этэ.

– Оттон тыаттан-хайаттан хуторга түһээччи?

– Ардыгар түүнүн. Дьахталлар түннүгүнэн өҥөйөрүн көрбүппүт диэн кэпсииллэр. Ол гынан баран, кини хаатаҕа киирэр кыаҕа суох. Аан уонна түннүк утары таҥара мөссүөннэрэ тураллар. Кини тугу көрдүүрүн билбэппин. Баҕардар, бэйэтин панночкатын күүтэрэ буолуо.

Виктор ис-иһиттэн дьагдьайан кумуччу тутунна.

– Чэ, сөп, бардыбыт, – диэтэ Горобец. – Мэлииппэ үөрэтиэм. Ол онто суох эн толоруохтаах соругуҥ диэн эстибит суол буоллаҕа.

Киэһэ панночка хоруоба бэлэм буолла. Ол аттыгар туран, Виктор өлүөхсүт сирэйин көрбөт буола сатыыр. Козактар хоруобу, аптамаакка биллэхтии ууран, сиэркэпкэ илтилэр. Хайыы үйэ хараҥаран эрэр.

– Кыысым тусугар күүскэ үҥэн ааттас, – иккиэйэх хаалбыттарыгар сүүс бастай Викторга эттэ. – Сатаан мэлииппэлээтэххинэ ологуҥ тисэх күнүгэр диэри баай буолуогуҥ.

– Мин бааҥҥа үлэлиибин.

– Оччого көннөрү үҥ. Ол исин мин эйигин тыыннаах хаалларыагым.

Кини кэнниттэн аан сабыллан хаахынаата. Виктор аан таһыгар күлүүс ыйаан хатаабыттарын иһиттэ. Эргиллибэккэ эрэ тура түстэ, онтон салаҥнык кириэстэннэ уонна хоруобу туруорбут сирдэрин диэки көрдө.

Сиэркэп иһэ хараҥа уонна чуумпу этэ.

* * *

Бастаан утаа барыта этэҥҥэ этэ. Кини Горобец биэрбит халыҥ кинигэтиттэн биир күдьүстүк ааҕара. Киниэхэ букатын туора тыллар буолан, кыһалла-кыһалла саҥаран, кураанах уонна дуорааннаах сиэркэп күөҥкээригэр ыытара. Ол саҥарарын ой дуораана бары муннукка тарҕатара.

Кини мэйиитин «сүрүнэ, ол диэки эрэ хайыһыма!» диэн санаа тэһитэ кэйиэлиирэ. Онно «уонна, ии иһиттэн тахсыа суохтаахпын!» диэн санаа доҕуһуол буолара.

Иннигэр турар чүмэчи кини тулатыгар кыра лоскуйу уонна миэлинэн бадьаархайдык тардыллыбыт иини сырдатара.