Текст книги "Адбіць у чужынцаў кляйнотаў сваіх"

Аз жа яка агнец ціхі на закаленьне вядзён бых

Калі Рэспублiканскi тэатар беларускае драматургii абвясьціў быў конкурс п’есаў пра жыцьцё Скарыны, я вырашыў паўдзельнічаць толькі таму, што пераможцам абяцалі немаленькія грашовыя прэміі. Ніколі датуль п’есаў не пісаў і не ўяўляў, як гэта робіцца. Тым цікавей было паспрабаваць. Шмат часу я змарнаваў на чытаньне кнігаў пра Скарыну й драматургію, шмат – на пісаньне, але п’есу (гістарычна-фантастычную) скончыў і даслаў на конкурс. Пераможцамі абвясьцілі трох аўтараў, яшчэ пяцярых – фіналістымі. У лік жадных я не патрапіў і праз гэта зажурыўся.

Праз колькі месяцаў убачыў, што дзяржаўны Саюз пісьменьнікаў ладзіць свой конкурс, прысьвечаны Скарыну, і – фатальная памылка – вырашыў паўдзельнічаць. Падумаў: як ужо маю гатовы тэкст, чаму б яго не даслаць. Палажэньне пра каштоўныя прызы ва ўмовах было прапісана неяк цьмяна, але я найперш хацеў пацешыць самалюбства й пераканацца, што мая п’еса можа выйграць хаця б што-кольвек. Пацешыў, выйграў: дзьве зьявы, якія я даслаў, каб укласьціся ў памер, занялі першае месца. Але на гэтым гісторыя ня скончылася.

На цырымоніі ўзнагароджваньня Мікалай Чаргінец выбухнуў доўгай прамовай, у якой выкрываў ворагаў беларускае дзяржавы й незалежных творцаў, расказваў, як касьмічныя караблі барозьняць Вялікі тэатар, і проста трызьніў. Я паслухаў гэта й сказаў, што рукі яму пасьля пачутага не пацісну. Потым яшчэ колькі цёплых слоўцаў дадаў, забраў «каштоўны прыз» і сышоў. Каштоўным прызам аказалася безгустоўная васьмісантымэтровая статуэтка Скарыны.

З нагоды скандалу каторыя незалежныя СМІ пасьпяшаліся ўзяць інтэрвію ў Чаргінца, дзе ён назваў мяне сукіным сынам, а ягоны лёкай Анатоль Крэйдзіч напісваў мне й жаліўся, што мае празь мяне праблемы, просам прасіў выбачыцца перад шэфам. Замест прабачэньняў я напісаў заяву на Чаргінца ў пракуратуру: патрабаваў завесьці справу за публічную зьнявагу гонару й годнасьці. Празь які месяц атрымаў чаканую адпіску: маўляў, у нас няма экспэртаў, якія маглі б зрабіць лінгвістычны аналіз «сукінага сына».

Ды нічога. Чаргінец – стары пёрд, а я – прыгожы, спрэс разумны і ўзорна тоўсты мужчына ў сваім найлепшым веку. Яшчэ дачакаюся дня, калі змагу пасцаць на ягоную магілу. А мо й пасраць – як настрой будзе.

Паводле ўмоваў конкурсу творы пераможцаў друкаваліся ў «Маладосьці». Мне напісала тамтэйшая рэдактарка з просьбаю даслаць тэкст, але я быў злы на любыя дзяржаўныя конкурсы/часопісы, таму прайгнараваў яе. Ня ведаў тады, што ў «Маладосьці» плацяць ганарары. Каб ведаў, пэўна, ня быў бы такім прынцыповым.

Зрэшты, усё гэта ня мае дачыненьня да п’есы як такой. Тут яна друкуецца ўпершыню. Варта зацеміць, што мой Скарына нятоесны рэальнаму. Рэальны мне зусім не даспадобы: ён не шанаваў перакладное сьвецкае літаратуры, друкаваў абы-што й засьмечваў беларускую мову жудаснай царкоўнаславяншчынай. Я ў тэксьце яго перавыхаваў.

Дзейныя асобы

 
Францыск Скарына ў розным веку
Лукаш Скарына – ягоны бацька
Міласлаў Душак – прадстаўнік праскае купецкае гільдыі
Якуб Бабіч – найстаршы віленскі бурмістар
Багдан Анькевіч – віленскі купец, фундатар друкарскае справы
Маргарыта Адвернічыха – віленская мяшчанка
Лізавета Габсбург – аўстрыйская прынцэса
Вайдэлёт
Манах-бэрнардын
 
 
Гандляры, лірнікі, чаляднікі, манахі
 

Зьява першая

Полацак, Верхні Рынак, 1494 год. Кірмаш на Запусты. Гоман, штурханіна. Паўсюль намёты гандляроў, яткі са смажанінай, вазы гарбароў, касьцярэзаў; паразьвешаныя і парасстаўляныя вырабы краўцоў ды бондараў. Пранцысь – хударлявы хлопчык гадоў васьмі ў завялікім кажуху, відаць, з пляча старэйшага брата – ідзе праз натоўп з разьзяўленым ротам і разглядаецца на ўсе бакі.

1-ы гандляр (голасна). Спадарычны-перапёлачкі, аддам малочнае парася за восем грошаў! Шчупака – за злоты!

2-і гандляр. Людцы добрыя, кварта алівак – усягутанькі тры грошы, мера жыта – дваццаць чатыры, зімкі – дваццаць два.

Лірнік (напеўна вядзе аповед, калі-нікалі акампануючы сабе на ліры). Аляксандар Вялікі жа тады ва дванаццаці летах стаўся моцны, сьмелы, мудры й растропны, бо ся ўжо быў наўчыў зупольна ўсіх навукаў вызваленых праз вучыцеля свайго Арыстотэля. І вось некаторага дня, калі ся праходжаў праз онае месца, дзе стаяў конь Дучэпал незьміроны, і на яго глядзеў праз жалезныя краты, дзіваваўся вельмі.

Пранцысь праходзіць паўз манаха-бэрнардына ў шэрай сутане пад плашчом.

Манах-бэрнардын (залазіць на бочку, каб яго лепей было чуваць). Сьвятую праўду павядаю, ваўкалакі не слугуюць д'яблу, а супроць яго змагаюцца. Д'ябал іх ненавідзіць і б'е як сабак, бо ж яны і ёсьць псамі божымі, што людзям дабро чыняць, дарма што ў царкву ня ходзяць.

Лірнік. А конь тады сьцягнуў да яго шыю й пачаў яго руку лізаць. А потым, скланіўшы ногі свае, паў на зямлю перад ім, а падняўшы галаву сваю, пачаў востра глядзець на Аляксандра. Паразумеўшы Аляксандар павольнасьць онага каня, атварыў краты, а, ушэдшы да яго, пачаў лёгка а лагодна па хрыбце гладзіць. А конь тэж заразом прыняўся перад ім так пакорна ласьціць, яка калі пёс перад панам сваім. Потым Аляксандар, уседшы на яго, пачаў выязджаць за краты.

Манах-бэрнардын (намагаецца перакрычаць кірмашовы гоман). Аж князь наш колішні Ўсяслаў Чарадзей таксама пярэваратнем быў, а людцам адно дабро чыніў. То нягожа нам на божых псоў паклёп узводзіць, аджа зусім гэта не па-хрысьціянску.

Пранцысь падыходзіць да сівога вайдэлёта ў белай даўгой апранасе.

Вайдэлёт (зычна). Шаноўнае спадарства, падыходзьце бліжэй і паслухайце старога чалавека, што прыплыў да вас у слаўны Полацак здаля, прайшоўшы шляхам Торвальда Вандроўніка й назьбіраўшы па шляху багата гісторыяў дзіўных вам да расповеду. Дайце веры, магу расказаць і пра вогненых яшчарак-жывойтаў, якіх шанавалі нашыя бацькі, і пра нязгасны зьніч у сьвятой дуброве, і пра дзікі гон, што ляціць у хмарных нябёсах Поўначы, і нават пра таемныя справы алхімікаў-чарнадзеяў. Магу прадрачы далейшы лёс паводле вады, паветра, піўное шумы або размаітых кляйнотаў. А наўзамен папрашу адно крыху вашых грошай. (Заўважае Пранцыся, затрымвае на ім пагляд і пільна ўглядаецца.) Як цябе завуць, хлопча? Ну, чаго ты, ня бойся.

Вайдэлёт робіць няўлоўны гэст рукой, і гоман вакол іх з Пранцысём няўзнак суціхае.

Пранцысь (нясьмела). Я Пранцысь, сын Лукаша-скурніка.

Вайдэлёт. Што ты хацеў бы пачуць, Пранцысю, сыне Лукаша?

Пранцысь (адводзіць вочы). Я… Я ня ведаю, ці стане ў мяне грошай (сарамліва працягвае пару пенязяў). Усё, што маю.

Вайдэлёт. Гатовы аддаць апошняе, абы дазнацца чаго новага? Ухвальна. (Бярэ пенязі й падымае Пранцысёву далонь да твару, углядаючыся.) У гэткім разе магу расказаць табе… (Адпускае далонь і змаўкае на пэўны час.) Магу расказаць тваю гісторыю, што зьнітаваная з гісторыяй гэтае зямлі. Напраўду незвычайная сустрэча. З табою ў Літве – дый ня толькі ў Літве – пачнецца новая эпоха кніжнікаў і асьветнікаў. Бо нашая эпоха, на жаль, набліжаецца да скону. (Паказвае рукою на лірніка й манаха-бэрнардына.) Наш час – час вайдэлётаў, лірнікаў, казаньнікаў, бадзяжных казачнікаў – адыходзіць. Нехта, як я, разумее гэта й не спрабуе ўхапіць адлятаючыя гады, а нехта, як той манах, яшчэ доўга будзе чапляцца за мінуўшчыну й перашкаджаць надыходу будучыны. Але яна надыдзе. Непазьбежна надыдзе. І разам з той будучынай згаснуць нашыя зьнічы і адыдуць у нябыт нашыя гісторыі: мае таемныя веды, манахавы баечкі пра ваўкалакаў і сьмяротныя грахі, легенды пра Аляксандра Македонскага й тройскіх герояў, – усё забудзецца, бо няма каму будзе іх расказваць. Вучоным і пісьменным не патрэбныя казкі, што гучаць ля ночных вогнішчаў ці з амбонаў.

Пранцысь (зьбянтэжана, ледзь ня плачучы). Але я не хачу! Не хачу, каб так сталася празь мяне. Я люблю слухаць гісторыі больш за што іншае. За што ж мне такое? Я й надалей жадаю, каб у царкве можна было пачуць пра дзівосныя дзеі апосталаў і сьвятых, каб на кірмашох гучалі легенды пра Трышчана й Іжоту, Акасэна й Нікалет, Салямона й Суламіту, каб…

Вайдэлёт (перапыняе). Ты можаш захаваць усе гэтыя гісторыі, зьберагчы іх для новае эпохі. Бо тая эпоха пачынаецца якраз зь цябе.

Пранцысь. І што я дзеля гэта мушу зрабіць?

Расчырванелы Лукаш Скарына выходзіць з карчмы «Апошні грош» і заўважае Пранцыся з вайдэлётам. Вакол зноўку чуваць гоман.

Лукаш Скарына (злосна). Вось нягодніку! Ты чаго з гэтым швэндалам балачкі разводзіш? Знайшоў кумпанію. (Чмыхае.) А тавар хто пільнуе, га? На хвілю ўжо адысьціся няможна. І ў каго такі ўдаўся? Брат твой, дык той гаспадарлівы – ня тое, што… (Цыркае й дае высьпятку Пранцысю.) А ну пшоў!

1-ы гандляр. Гарнец заморскага віна за трыццаць грошаў!

2-і гандляр (перакрыквае 1-га гандляра). Гарачы мёд! Прашу за гарнец усягутанькі сямнаццаць грошаў. Кожнага, хто купіць, пачастую пражаным гарохам!

Лукаш Скарына йдзе да 2-га гандляра. Пранцысь разглядаецца, але нідзе ня бачыць вайдэлёта. Расчаравана сыходзіць.

Зьява другая

Полацак, Вялікі Пасад, 1512 год. Гасьцёўня дому Скарынаў. Пакой абстаўлены небагата, але густоўна. Пасярэдзіне – вялізны стол, пры стале – стары Лукаш Скарына, відавочна хворы. На стальніцы – разгорнуты гросбух, а побач – збан і гліняны кухаль. Лукаш Скарына водзіць дрогкім пальцам па радкох кнігі й мармыча сабе пад нос.

Лукаш Скарына. Дублёныя бычыныя скуры на Рыгу – сорак шэсьць злотых… Сырамятныя сьвіныя на Вількамір – трыццаць… Ялаўка з Браславу – мінус трыццаць пяць злотых… (Душыцца кашлем.) Фарбаваныя ды залачоныя скуры для радных паноў у Вільню – паводле старое дамовы… (Гартае гросбух.) Што маем тут? Авоінькі ж мае! Гэта адкладаем на скопнае мыта, гэта – на маставое, а гэта – на звыклае… Так, гэта сюды, гэна туды… (Сёрбае з кухлю.) На тым тыдні – сабраць тры вазы поршняў, два вазы рукавіцаў… А што тутака? (Выцягвае аркуш паперы з-паміж старонак.) Пацьверджаньне куплі Грыню Прудковічу ад ковенскіх баяраў? Гм. (Чмыхае.) Варта прыхаваць. (Кладзе паперчыну назад і гартае далей.) Усяго на абаротку маем… так-так… Семдзесят тры злотыя, дзесяць грошаў і пяць пенязяў.

Уваходзіць дваццаціпяцігадовы Франьцішак Скарына ў шкалярскай апранасе.

Лукаш Скарына (буркліва). Праходзь-праходзь, сыне.

Франьцішак Скарына становіцца ля сталу.

Лукаш Скарына. Ну як, ці дапамог брату?

Франьцішак Скарына. Але. Яму папросту спатрэбіўся перакладнік. Прыплылі купцы з Далмацыі, а ніхто зь ягоных працаўнікоў, вядома ж, лацінай не валодае.

Лукаш Скарына. От, бач, і твая навука прыдалася!

Франьцішак Скарына (сумна ўсьміхаецца). Але ты, пэўна, паклікаў мяне ня дзеля таго, каб абмяркоўваць маю навуку.

Лукаш Скарына. Ня дзеля таго. (Уздыхае.) Я стары й хворы – і гэта ўжо даўно не навіна. Нядоўга мне засталося па зямлі хадзіць. Апошнім часам я прыводжу да ладу нашыя справы, вяртаю пазыкі, спаганяю даўгі… Ай, ды чаго тут казаць (махае рукой): хачу пакінуць па сьмерці наш гандаль на цябе з братам, хоць ты й не надта да таго здатны. Што скажаш? З Іванам я ўжо гутарыў.

Франьцішак Скарына (пераступаючы з нагі на нагу). Бацьку, буду з табой шчыры. Гандляваць скурамі – зусім ня тое, чаго я чакаю ад жыцьця. Адзінае, што мне ў гэтым было даспадобы – хіба што падарожжы. Памятаю, як упершыню езьдзіў з табою ў Гданьск, Рыгу, Каралявец… (Змаўкае.) Ды цяпер я магу вандраваць бяз возу са смуроднымі скурамі.

Лукаш Скарына (звадліва). То чаго ж ты чакаеш ад жыцьця?

Франьцішак Скарына. Хачу заснаваць друкарню. І быў бы вельмі ўдзячны, каб ты дазволіў мне ўкласьці ў яе грошы з мае долі.

Лукаш Скарына. Што зьбіраешся друкаваць: карты для шляхты, гравюры з Вэнэрай і Прыяпам?

Франьцішак Скарына. Кнігі.

Лукаш Скарына (чмыхае). Кнігі! Вось адзіна вартыя кнігі (ляпае далоньню па гросбуху). І іх не друкуюць.

Франьцішак Скарына. Для пачатку я пляную надрукаваць кнігі Бібліі.

Лукаш Скарына (хмыліцца). А царква тады нашто? А батлейкі? Штонядзелі можна хадзіць на казань і слухаць папа. Ён табе раскажа й тое, што ў кнігах ёсьцека, і тое, чаго там нямашака.

Франьцішак Скарына. Я буду друкаваць Біблію народнай мовай, каб яе змог прачытаць кожны. Я ўжо пачаў перакладаць кнігу Езуса Сірахава. Дык вось, гэтая кніга, як і незьлічоныя іншыя, дайшла да нас дзякуючы аднаму чалавеку – эгіпецкаму цару Пталямэю Філядэльфу. Ён заснаваў бібліятэку ў Александрыі, якая ўтрымвала тысячы скруткаў, і нават запрашаў вучоных юдэяў, каб тыя перакладалі кнігі на грэцкую мову. Пталямэй зрабіў выбар на карысьць мудрасьці і асьветы, а ня золата й срэбра.

Лукаш Скарына (скрыва ўсьміхаецца). Але ты не эгіпецкі цар, а сын полацкага купца. І ня сама заможнага. Уявім, што друкарню ты маеш. Які дабрахот пагодзіцца ўкласьці грошы ў выданьне царкоўных кнігаў простай мовай? Нават не пытаюся, хто будзе тыя кнігі купляць, бо відавочна, што ніхто ня будзе.

Франьцішак Скарына (зьбянтэжана). Я ня ведаю пакуль. Зарана пра гэта думаць. Ды ты зразумей, гэта не галоўнае…

Лукаш Скарына (рашуча перапыняе). …Галоўнае – гэта інтарэс. Які ад дапатопных часоў вымяраецца якраз срэбрам і золатам. І тут інтарэсу я зусім ня бачу. Колькі людзей умее чытаць, а колькі ходзіць у скураных ботах? На выданьні царкоўных кнігаў простай мовай ты не заробіш ані пенязю – слова купца.

Франьцішак Скарына (панурвае галаву). Мажліва.

Лукаш Скарына. А што твае віленскія сябрукі? Ці не захацелі ўкласьці грошай?

Франьцішак Скарына. Якуб Бабіч і Багдан Анькевіч? Яны пакуль вагаюцца, бо не да канца ўпэўненыя… Але шчыра зычаць плёну ў маёй справе.

Лукаш Скарына. Надзвычай разумная пазыцыя. Вось і я зусім ня ўпэўнены.

Франьцішак Скарына (натхнёна). Ня ўсё можна вылічыць манэтамі. Толькі ўяві сабе: калі я засную друкарню ў Полацку, па ўсёй Вялікай Літве паляціць пагалоска, што нідзе як у нашым слаўным месьце запалаў каганец асьветы; што адсюль пачаўся распаўсюд сьвятла ў моры цемры.

Лукаш Скарына. Сыне, пагалоска не паляціць, і каганец не запалае. Я не гатовы ўкладаць грошы ў такую авантуру. Прапаную табе яшчэ раз: ці ня хочаш весьці гешэфт напару з братам?

Франьцішак Скарына (глыбока ўздыхае). Не, бацьку, гэта не для мяне. Калі ты ня згодны дапамагчы мне з друкарняй, я сам дам рады. Дапамажы мне, будзь ласкавы, з грашыма на дарогу да Падуі. Я ўжо пэўны час думаю аб тым, каб абараніць там ступень доктара мэдычных навукаў, бо маю неблагі досьвед у гэтай сфэры па Кракаве. З дыплёмам Падуанскага ўнівэрсытэту я заўжды змагу знайсьці лекарскую працу, зь якое буду адкладаць грошы на друкарню. А гандлем хай Іван займаецца сам-адзін: ён да таго здатны.

Лукаш Скарына. Авохці мне! У Кракаўскай акадэміі, нагадаю, ты здабыў ня толькі мэдычныя веды, але й ступень доктара філязофіі. Я гэтак жа сама ўкладаў свае грошы ў тваю адукацыю. І што, ці шмат ты потым зарабіў тымі вольнымі мастацтвамі? Колькі гадоў бадзяўся па сьвеце? Ці затрымаўся дзе надоўга? Што зьмянілася?

Франьцішак Скарына (упэўнена). Гэтым разам усё будзе па-іншаму. Тады я шчэ ня цяміў, чаго хачу насампраўдзе, шукаў сваё наканаваньне; а цяпер маю мару й буду да яе йсьці.

Лукаш Скарына (задуменна). Добра мець мару. Адно шкада, што мы ня ў змозе кіраваць марамі сваіх дзяцей. Згода, я дам табе грошы на Падую. (Зноўку заходзіцца кашлем.) Можаш ісьці, толькі падлі мне мёду.

Франьцішак Скарына. Табе зараз лепей ня трэба.

Лукаш Скарына. Не пярэч бацьку, лі!

Франьцішак Скарына налівае са збану й сыходзіць. Лукаш Скарына суздром выпівае кухаль і вяртаецца да гросбуху.

Зьява трэцяя

Прага, Старамескі пляц, 1517 год. Друкарня ў доме «U Zlatého pelikána». Раскошнае памяшканьне з гатычнымі скляпеньнямі, з вакна відаць Праскія куранты на вежы Старамескае ратушы. Пасярэдзіне – друкарскі варштат, вакол якога мітусяцца два чаляднікі.

1-ы чаляднік. Што да чаго? Трасца яго бяры!

2-і чаляднік. Нічагуткі ты ня цяміш, балдык. Глядзі, тут усё проста (паказвае на ўласным прыкладзе): бярэш адліваныя літары, укладаеш у рамку…

1-ы чаляднік. …Я такіх літараў нат ня ведаю.

2-і чаляднік. Табе й ня трэба. Рабі паводле ўзору. Далей укладаеш трэскі, вось та-а-к.

1-ы чаляднік. Нешта яны ў цябе ня дужа ўкладаюцца.

2-і чаляднік. Укладаеш, заціскаеш абоймай, малюеш тушшу й кладзеш на чысты аркуш у варштат. Шрубуеш. Ну, шрубуй!

1-ы чаляднік несхаць зашрубоўвае шрубу варштату.

2-і чаляднік. Цяпер вышрубоўваеш назад. Усё! Паўтараеш зноў і зноў.

1-ы чаляднік. Цьху, лепей бы я да пекара пайшоў ці краўца.

Уваходзяць Францыск Скарына й Міласлаў Душак. Чаляднікі схіляюцца ў паклоне.

Францыск Скарына. Шаноўны спадару Душаку, вось яна – мая друкарня, вось дзеля чаго я прашу грашовае падтрымкі ў купецкае гільдыі. Дазвольце прадэманстраваць.

Францыск Скарына паказвае чаляднікам на мігі, каб пачыналі. Тыя паўтараюць завучаныя дзеі й хутка працягваюць Мілаславу Душаку аркуш паперы з надрукаваным тэкстам.

Міласлаў Душак (разглядае аркуш). Выглядае спраўна. Ці не маглі б вы прачытаць? Бо цырылавы літары я не расчытаю.

Францыск Скарына. Калі ласка. Гэта ўрывачак з мае прадмовы да кнігі Ёва, якую я амаль падрыхтаваў да друку:

 
Богу ў троіцы адзінаму ка чці й ка славе,
Мацеры яго прычыстай Марыі к пахвале.
Ўсім нябёсным сілам і сьвятым яго к вясельлю,
Людзям паспалітым к добраму наўчэньню.
 

Міласлаў Душак. То бок вы наважыліся дапоўніць біблійныя тэксты сваімі прадмовамі, я правільна зразумеў? Гм, сьмела. Царкоўнікам гэта не прыпадзе даспадобы. «Паспалітым людзям к наўчэньню» – а за гэта яны вас могуць і зь места зжыць, каб іхны хлеб не адбіралі.

Францыск Скарына. Хачу дадаць яшчэ разьдзел «Аб жыцьці сьвятога Ёва і а родзе ягоным», якога няма ў кананічных тэкстах. І да таго ж акром прадмоваў пляную кожную кнігу скончваць пасьлямовай. Я лічу, любы чалавек – а ня толькі поп на амбоне – мае права чытаць Біблію паводле свайго разуменьня й камэнтаваць яе.

Міласлаў Душак. Тады будзьце гатовыя, што вас назавуць гарэтыком, а вашыя кнігі паспрабуюць забараніць. Во, гляньце, пра каго звоняць, таго чэрці гоняць.

Уваходзіць манах-бэрнардын, нібы блізьнюк падобны да манаха з полацкага кірмашу.

Манах-бэрнардын (падлашчваецца). Доктару Скарыне, перапрашаю, што без запросінаў. Да нашага ордэну даляцела жахлівая пагалоска, пэўна хлусьлівая, быццам вы наладзіліся масава друкаваць сьвятыя тэксты; ды шчэ ў сваёй ці то польскай, ці то літоўскай мове. Разумею, гучыць дзіка, але людзі чаго толькі на бліжняга свайго ня скажуць, вы ж ведаеце. То я й завітаў, каб на свае вочы пераканацца, што ўсё гэта нагаворы зайздросьнікаў.

Францыск Скарына (абыякава). Пагалоска ня хлусіць. Вось паглядзіце (працягвае манаху аркуш паперы): якраз дэманстраваў шаноўнаму Мілаславу Душаку з купецкае гільдыі тэхналёгію вытворчасьці.

Манах-бэрнардын злосна глядзіць сьпярша на Міласлава Душака, потым на паперу. Хутка кідае яе на падлогу.

Манах-бэрнардын. Як так?! Няўжо вы нічога не разумееце? Распаўсюд слова божага – выключны прывілей духоўных асобаў. Так заўжды было й па-іншаму быць ня можа. Вы адно скажаеце сэнс сьвятога пісьма, бо ня здатныя яго ўразумець. Простым людзям дастаткова таго, што кажа сьвятар.

Францыск Скарына (з ухмылкаю). Сьвятар хіба не скажае сэнсу? Хіба не крывадушнічае, калі, прыкладам, называе Салямонаву «Песьню над песьнямі» – кнігу аб зямным палкім каханьні – прытчай пра нябёсны шлюб Хрыста й царквы?

Манах-бэрнардын (пырскае сьлінай). Як ты паважыўся зьневажаць бога, блюзьнеру!

Францыск Скарына. Да чаго тут бог? У «Песьні над песьнямі» ён нават ня згадваецца.

Манах-бэрнардын (бярэ сябе ў рукі, хаця яго ажно разьбірае). Нават калі сьвятар маўчыць, ягоную справу робяць фрэскі й статуі катэдраў. Як вылезеце са свае друкарні на божы сьвет, што крот з кратавіны, дык убачыце на пляцы Панну Марыю перад Тынам. Любы галетнік можа прышкандыбаць туды і, гледзячы адно на сьцены храму, даведаецца пра жыцьцё Езуса й сьвятых, пра божыя запаведзі, маральныя асновы, пра гісторыю свае зямлі й пра чужыя далёкія краіны; дазнаецца новых зьвяроў, птушак, дрэваў і камянёў. Нашто яму вашыя кнігі? Яны спародзяць нездаровую цікаўнасьць, вольныя трактоўкі пісьма, ганарлівасьць і пыху; возьмуць пад сумнеў аўтарытэты. Людзі не захочуць хадзіць у храмы! Праз вашыя кнігі Панна Марыя перад Тынам, як і іншыя сьвятыя месцы, падупадзе й зьбяднее.

Францыск Скарына (спакойна). Вы кажаце бы інквізытар – хочаце толькі забараняць, нікому не даваць продыху. Нагадаю вам, аднак, што той касьцёл – гусыцкі, і гусыты з вашымі догмамі пагадзіліся б наўрад. Над алтаром там красуе надпіс: «Праўда перамагае». Упэўнены, праўда і цяпер зможа сябе абараніць. Вы хочаце кіраваць натоўпам, як пастух чарадою авечак, адбіраючы для абразоў у храме тыя ці іншыя матывы, вырашаючы, што пасуе паспалітаму люду, а што не. Я ж надрукую кнігі народнай мовай, каб кожны ў Літве – ад Чорнага да Балтыцкага мора – мог іх чытаць, мог праз іх сам усхваляць бога, пазнаваць сьвет і шукаць сваё прызначэньне ў жыцьці.

Манах-бэрнардын. Ці разумееце вы, што гэта выкліча хвалю? Лужычане, сэрбы, баўгары – кожная нікчэмнасьць захоча мець Біблію ў сваёй гаворцы. Што гэта будзе? Жах!

Францыск Скарына. Гэта будзе новая эпоха, і для вас там месьцейка ня знойдзецца, як і ў маёй друкарні.

Францыск Скарына паказвае 1-му чалядніку на мігі, каб той адправадзіў манаха-бэрнардына. 1-ы чаляднік бярэ яго пад рукі й выводзіць. Той крычыць і вырываецца.

Міласлаў Душак. Вы нажылі сабе сур’ёзнага ворага – царкву.

Францыск Скарына. Ужо ня першага. Што вы думаеце пра мае друкарскія пляны?

Міласлаў Душак. Думаю, што гэта небясьпечная задума. (Заўважае зьдзіўлены пагляд Скарыны.) Цалком зразумела, чаму царкоўнікі супраць, але я хвалююся зь іншае прычыны. Калі надыдзе новая эпоха, пра якую вы расказваеце з такім імпэтам, з-пад друкарскіх варштатаў будуць выходзіць тысячныя наклады сама розных кнігаў. Хвалю ня спыніш. Кнігі стануць даступнымі для ўсіх і кожнага. Стануць сродкамі ўплыву. І кантролю. Яны змогуць зьмяшчаць любую бздуру й цемрашальства. Любую хлусьню можна будзе абярнуць на праўду, чорнае – на белае, дыктатара – на дабрадзея. Кожную подласьць можна будзе абяліць. І людзі павераць. Бо ж напісана на паперы! А значыць мае сілу.

Францыск Скарына (расчаравана). Дык вы не ўкладзеце грошай, так?

Міласлаў Душак. Укладзём. Купецкая гільдыя вам дапаможа хаця б дзеля таго, каб даць дыхту царкоўнікам, што перашкаджаюць нам весьці гешэфт. Да таго ж, што б ні рыхтавала нам будучына, мне даспадобы вашая мара: даць мажлівасьць чытаць кожнаму, выбіраць што чытаць, думаць сваёй галавой. Вы ж ня спыніцеся на кнігах Бібліі?

Францыск Скарына. Не, гэта толькі пачатак. Пасьля я дам чытачам да выбару старажытныя легенды, навуку рымскіх дактароў і шмат чаго іншага. Я зьберагу гісторыі – калі ня ўсе, дык тыя, што здолею.

Міласлаў Душак. Добра, я пачуў усё, што хацеў, доктару Скарыне. Ня буду вас больш затрымваць. (Сыходзіць.)

1-ы чаляднік вяртаецца з папераю ў руках.

1-ы чаляднік. Для вас ліст зь Вільні.

Францыск Скарына (прыглядаецца). Ад Якуба Бабіча й Багдана Анькевіча. (Чытае.) «…Навіны, годныя ведамасьці вашае міласьці… …У ласцы божай пры добрым здароўю… …Для пільных далегласьцяў з нашага краю…» Яны згодныя даць грошы!