Текст книги "Адбіць у чужынцаў кляйнотаў сваіх"

Зьява чацьвертая

Вільня, Рынак, 1521 год. Гасьцёўня дому Якуба Бабіча. Вялікі сьветлы пакой, абстаўлены дарагой мэбляй. У фатэлях сядзяць Якуб Бабіч і Багдан Анькевіч. Маргарыта Адвернічыха ходзіць па пакоі.

Маргарыта Адвернічыха (жартаўліва). Ці пакажаце вы мне ўрэшце свайго знакамітага доктара, спадару Бабічу?

Якуб Бабіч. Хоць ён і жыве ў маім доме й напоўніцу карыстаецца з мае гасьціннасьці, мне, шаноўная пані Маргарыта, ён не падпарадкоўваецца. (Разводзіць рукамі.) На мой вялікі жаль.

Маргарыта Адвернічыха (закапыльвае губы). Я спадзявалася, што заслужыла хаця б на такі невялічкі прывілей, бо, як вы памятаеце, якраз мой муж фундуе друкарскую справу гэтага няўлоўнага доктара.

Якуб Бабіч. Тут няма ніякіх сумневаў! Мы бясконца ўдзячныя вашаму мужу за дапамогу. Мяркую, і сам Францыск далучыцца да падзякаў спадару Юрыю, калі зробіць ласку й выйдзе да нас.

Маргарыта Адвернічыха. І калі гэта будзе?

Якуб Бабіч. Ніхто ня ведае. Паглядзіце на шаноўнага спадара Анькевіча: зь якой лагоднасьцю прымае ён непазьбежнае. А ён чакае Францыска ня проста, каб на яго паглядзець – бо бачыў ня раз і ня два, – а дзеля абмеркаваньня грунтоўных справаў. Аджа таксама фундуе выдавецкую дзейнасьць нашага доктара.

Маргарыта Адвернічыха. Хіба ён нікога ня хоча бачыць, нават сваіх фундатараў?

Якуб Бабіч. Гэта было б занадта. Скажам так: ён папросту нікога, акром чаляднікаў, не дапускае ў свой sanctum sanctorum – мае пакоі для гасьцей, якія ён перарабіў пад друкарскую майстэрню.

Маргарыта Адвернічыха. Чаму ўвогуле доктар займаецца друкарствам?

Багдан Анькевіч (рагоча). Мы ламаем сабе галовы над гэтым пытаньнем ня першы год.

Якуб Бабіч. Да таго ж ён ня просты мэдычны доктар. Яшчэ ён называецца доктарам вольных мастацтваў, валодае не адной і не дзьвюма мовамі, перакладае сьвятыя тэксты, піша прадмовы да сваіх выданьняў, часам вершаваныя, працуе над гравюрамі…

Багдан Анькевіч. А якія байкі расказвае за кухлем піва!

Маргарыта Адвернічыха. Чаму ж такі неверагодны чалавек зьехаў з Прагі? Здавалася б, там ягоныя таленты маглі прыдацца лепей чым дзе. (Жартаўліва.) Даруйце мне, пляткарцы, але пра ягоныя ўцёкі ходзяць сама розныя чуткі…

Багдан Анькевіч (уздыхае). Ніякае таямніцы тут няма, затое ёсьць колькі прычынаў. Асноўная зь якіх – нелады з тамтэйшымі царкоўнікамі. Ох і не на сьмех жа ён іх узлаваў! (Змаўкае на пэўны час.) А яшчэ – нізкая фінансавая аддача.

Якуб Бабіч. Папросту ніякая.

Багдан Анькевіч. Таму ягоныя праскія фундатары адмовіліся ад падтрымкі, а мы вырашылі перанесьці справу сюды, каб зьнізіць выдаткі й кантраляваць працэс беспасярэдне. Але вы можаце распытаць пра ўсё самога доктара – вунь ён ушанаваў нас зьяўленьнем.

Уваходзіць Францыск Скарына ў пацяганым скураным фартуху з чорнымі й чырвонымі плямамі.

Францыск Скарына (Якубу Бабічу). Зноўку чырвоная туш скончылася!

Якуб Бабіч. Францыску, пазнаёмся з шаноўнай паняй Маргарытай, жонкай вядомага табе Юрыя Адверніка. Мы якраз пра цябе гутарылі.

Францыск Скарына (няўважліва). Рады знаёмству. Перадавайце найлепшыя зычэньні мужу.

Маргарыта Адвернічыха (аглядае Францыска Скарыну пільным вокам). Што за сваркі з праскімі царкоўнікамі мелі наўвеце вашыя сябры?

Францыск Скарына. На жаль, ня толькі з праскімі. Паўсюль тое самае, нават у сталіцы Вялікага княства. Каталіцкая царква не прымае мяне й мае «шкодныя» ідэі, а праваслаўныя сьвятары лічаць мяне вестуном лацінянаў і арыентуюцца адно на сваю замшэлую традыцыю, адкідаючы ўсё новае. Іхныя згрызоты замінаюць разьвіцьцю і асьвеце. Яны ня бачаць таго духоўнага плёну, які можа прынесьці друкаваная кніга. Ды што царкоўнікі! Сама адукаваныя й дасьведчаныя зь віленчукоў, і тыя не цікавяцца маімі справамі й не купляюць кнігаў. (Глядзіць у вочы Маргарыце Адвернічысе.) То яшчэ раз дзякую вашаму мужу і ўсім прысутным.

Маргарыта Адвернічыха (зьбянтэжана). Якім жа чынам вы зарабляеце грошы, калі вашыя кнігі не раскупаюцца?

Францыск Скарына. Лекарскай справай. Прыкладам, сёньня пасьля чацьвертае гадзіны я разразацьму скулянку на сьпіне Яна з княжатаў літоўскіх: зараблю неблагія грошы і, мажліва, зацікаўлю яго сваімі кніжкамі. Прынамсі, чытаць ён умее. (Нявесела ўсьміхаецца.) Мой нябожчык-бацька прадказваў, што так і будзе, а я не даваў веры.

Маргарыта Адвернічыха. Давайце ня будзем размаўляць пра сумныя рэчы ў такі сьветлы дзень. Раскажыце, што вы пасьпелі апублікаваць.

Францыск Скарына. У Празе я надрукаваў больш за дваццаць кнігаў Старога Запавету. А цяпер працую над кнігай – ці цыклем кнігаў, – якая сумяшчала б у сабе клясычныя каноны і акафісты са зьвесткамі пра нябёсныя бегі, сьвяточныя дні, пра зацьменьні сонца й месяцу. Яна была б карыснаю ня толькі й ня столькі для вернікаў, але й для падарожных гандляроў, пілігрымаў, бадзяжных артыстаў – для ўсяго паспалітага люду.

Багдан Анькевіч. Вось пра гэта я й хацеў пагутарыць. У часе гандлёвых вандровак у Масковію я заўважыў там пэўную цікаўнасьць да тваіх кнігаў. І новую падарожную кніжыцу мы маглі б рабіць, маючы наўвеце маскоўскіх пакупнікоў.

Францыск Скарына (няўпэўнена). Калі ты так думаеш… Але я маю дрэнныя прадчуваньні на гэты конт.

Багдан Анькевіч (рагоча). Твае прадчуваньні пакуль не зрабілі цябе ні багатым, ані шчасьлівым, таму іх можна ня ўлічваць.

Маргарыта Адвернічыха (самая сабе). Не зрабілі шчасьлівым?

Багдан Анькевіч (працягвае). Усё, што патрабуецца ад цябе – паменшыць фармат кнігі, каб яе зручна было браць з сабою ў дарогу. І выкарыстоўваць менш народных слоўцаў, а пабольш царкоўнасьцяў, каб тая кніга была зразуметая ў Масковіі.

Францыск Скарына (гмурыцца). Як бы там ні было, я не хачу зараз гэта абмяркоўваць.

Якуб Бабіч. Запраўды, ня будзем стамляць нашую госьцю дзелавымі размовамі.

Маргарыта Адвернічыха. Не хвалюйцеся. Мне ўжо даўно час ісьці – муж, пэўна, непакоіцца. Бывайце, шаноўнае спадарства. Усьцешаная знаёмствам з вамі, доктару Скарыне. (Сыходзіць.)

Багдан Анькевіч. Ты хоць бачыў, як яна на цябе глядзела?

Францыск Скарына (абыякава). Не разумею, пра што ты.

Багдан Анькевіч. Гэта была не пустая цікаўнасьць да вядомага доктара. Тое, чым поўніліся ейныя вочы, завецца каханьнем. Ты ўжо мне павер: у гэтых справах я маю пэўны досьвед.

Францыск Скарына. Глупства. Ды й няма тут пра што размаўляць: яна замужніца, я ведаю й паважаю ейнага мужа.

Багдан Анькевіч. Га! У тваіх легендах гэта ніколі ня ёсьць перашкодай: ані для Трышчана з Іжотай, ані для Анэктанава з Алімпіядай, ані для тузіну іншых каханкаў.

Францыск Скарына (уздыхае). Трэба напраўду быць часткаю легенды, каб атрымаць права на такое вялікае каханьне, што не зважае на забароны й грамадзкую думку і ўрэшце перамагае. Куды там мне!

Багдан Анькевіч. Ага! Значыцца, ты яе ўпадабаў!

Якуб Бабіч (падымаецца). Сябры, прапаную выпіць на вэрандзе па кухлі і абмеркаваць усе магчымасьці, зьвязаныя з Багданавай прапановай што да Масковіі.

Багдан Анькевіч. А потым Францыск можа працягнуць няскончаны расповед пра бітву Бавы й Пулькана. (Падмігвае.) Ці падзяліцца думкамі пра пані Маргарыту.

Зьява пятая

Прага, Градчаны, 1539 год. Каралеўскі сад ля Праскага Граду. Буяюць кусты, зелянеюць каштаны й яблыні, квітнеюць лілеі. На лаве перад фантанам сядзіць пастарэлы Францыск Скарына.

Францыск Скарына. Запраўды глыбока сягаюць карані невуцтва й цямноты. І поўняцца чорным сокам што ні дзень. Не, гэтае дрэва ніколі не зачахне. Яго можна сьсячы пад корань, а яно зноў і зноў будзе папускаць парасткі – сумная прырода рэчаў. А дрэва прыгажосьці такое кволае й безабароннае. (Глядзіць на павалены каштан побач з фантанам.) Дастаткова аднае навальніцы – і яно гіне назаўжды. Чаму так? (Змаўкае.) Але досыць. Трэба назьбіраць стрэлак і дзівасілу каралеве Ганьне на прыпаркі. Хто гэта так ляціць? (Глядзіць у бок мосту цераз Аленевы яр.) Ці не прынцэса Лізавета?

Бегма ўбягае Лізавета Габсбург і становіцца поруч з Францыскам Скарынам.

Лізавета Габсбург. Доктару Франчэска, дазвольце схавацца ў вашым садзе. Спадзяюся, тут лёкай мяне ня знойдзе.

Францыск Скарына. Прашу, Вашая Каралеўская Высокасьць, сядайце. Наважуся спытацца: што здарылася? Чаму вы хаваецеся ад лёкая?

Лізавета Габсбург (сядае). Няўжо вы нічога ня ведаеце?

Францыск Скарына. Прызнаюся, апошнім часам мяне мала што цікавіць, акром садовых справаў.

Лізавета Габсбург. Вох, гэта жахлівая гісторыя. Ці не ад самага нараджэньня я была паабяцаная сыну польскага караля – Жыгімонту Аўгусту. А ён старэйшы за мяне на шэсьць гадоў! У яго сьмярдзіць з роту, і ён тлусты. Летась нас заручылі. Мне тады было ўсяго дванаццаць гадоў, уяўляеце? Неўзабаве, кажа матуля, мае адбыцца вясельле. А сёньня мяне хочуць везьці на чарговую сустрэчу з прышлым мужам. То я хаваюся. Вохці мне! За што беднай дзяўчыне наканаваны такі жудасны лёс?

Францыск Скарына (сумна ўсьміхаецца). Мая прынцэса, мяркую, вы перабольшваеце свае пакуты. Глядзіце. Вы дачка караля, жывяце ў велічэзным замку (паказвае на Праскі Град), дзе ёсьць бібліятэка, абсэрваторыя, мастацкая галерэя. Вы маладая й здаровая. Наперадзе вас чакае падарожжа ў новыя землі, як паберацеся шлюбам. Дый з жаніхом ужо знаёмыя. Вы станеце каралевай вялікае дзяржавы, пабачыце любую мне Вільню. Уявіце, колькі маладзіцаў жадаюць сабе такой долі.

Лізавета Габсбург (пакрыўджана). Вам лёгка казаць. Вас ніхто не прымушае ажаніцца з польскай каралевай.

Францыск Скарына. Напраўду. Мне казаць лёгка. Розьніца між намі ў тым, што вы маеце ўсё, а ў мяне не засталося нічога. Магу расказаць вам, як гэта – губляць найдаражэйшае. Мо па тым вы адчуеце сябе палепей і з радасьцю пабяжыце да маладога Жыгімонта.

Лізавета Габсбург. А што, зробце ласку, раскажыце – трэба ж неяк бавіць час з гэтымі хованкамі.

Францыск Скарына (задуменна). Некалі я меў мару. Верыў і насьлепа йшоў за ёй, не зважаючы на перашкоды. Мая мара была павязаная з кнігадрукам. Я заставаўся непаразуметым і шукаў людзей, якія падзялілі б са мною мае відзежы. Але іх было замала ў моры абыякавасьці й забабонаў. Нярэдка абыякавасьць ператваралася ў варожасьць. Так, апошні цьвік у труну маёй мары забіў маскоўскі цар, які спаліў усе прывезеныя яму кнігі проста на пляцы. Мне ледзь пашчасьціла ўцячы жывым. Тады я вырашыў ні ў кога не прасіць падтрымкі, а займацца ўсім сам-адзін. І вось аднаго дня віленскі дом, які я абсталёўваў пад новую друкарню, згарэў дашчэнту разам з маёй жонкай. Ах, Маргарыта, у пагоні за марай я ледзь не прагледзеў сваё каханьне.

Лізавета Габсбург. Што гэта значыць? Вы выказваеце думкі нейкім дзіўным чынам.

Францыск Скарына. Я глядзеў на жанчыну, якую кахаў больш за жыцьцё, і – нібы сьляпы – ня бачыў яе. Рыхтаваў да друку чарговую кнігу й ні пра што іншае думаць не жадаў. Нам было падаравана ўсяго чатыры гады разам. І гэта былі цудоўныя гады… Я пахаваў ня толькі жонку, але ўсіх блізкіх людзей: бацьку, брата, сына, сяброў. Багдан Анькевіч, Якуб Бабіч, Юры Адвернік, Ян з княжатаў – усе нябожчыкі. А я ўвесь час знаходзіўся ня там і рабіў ня тое. Калі паміраў бацька, быў у Падуі, калі паміраў брат – у Вільні. Ня змог уратаваць Маргарыту, бо мяне не было побач. (Глядзіць на прынцэсу, быццам раптоўна яе заўважыў.) Ці ведаеце вы, хто такі Парацэльс?

Лізавета Габсбург. Нямецкі чараўнік і алхімік, што знайшоў філязофскі камень?

Францыск Скарына. Ён некалі адведаў мяне ў віленскай друкарні. Мы размаўлялі ці ня ўсю ноч. А напрыканцы ён сказаў, што зь мяне мог бы атрымацца неблагі алхімік. Словы Парацэльса! Замест гэтага я марнаваў час на кніжкі й ня бачыў у адказ нічога, акром злосьці й няўдзячнасьці. Аднойчы ў Познані мне нават прыйшлося адседзець два месяцы ў астрозе.

Лізавета Габсбург. Я чула тую гісторыю, але не давала веры. Кажуць, вас выратавала толькі заступніцтва караля.

Францыск Скарына (стомлена). Я ўсё згубіў. Усё. А цяпер я тут, у Градчанах – каралеўскі садоўнік і лекар. Радуюся з таго, што маю. Зьбіраю лекавыя травы. Саджу дрэвы. І баюся глыбока ў душы, што тыя дрэвы перажывуць усе іншыя мае дзеі… Нават мае кнігі. Але й яны памруць заўчасна – дастаткова аднае навальніцы. (Зноўку глядзіць на павалены каштан і змаўкае.)

Лізавета Габсбург. Доктару Франчэска, калі вы думаеце, што ад гэтых словаў мне палягчэла, вы памыляецеся. Мяне па-ранейшаму пужае сустрэча з Жыгімонтам Аўгустам і наш заплянаваны шлюб. Ваш аповед адно засмуціў мяне яшчэ больш.

Францыск Скарына. Я ўсяго-ткі стары садоўнік, не чакайце ад мяне цудаў.

Лізавета Габсбург. Вой, ці ня лёкай пасьпяшае сюды з боку замка? (Глядзіць у бок мосту цераз Аленевы яр.) Бывайце, доктару, мне трэба бегчы. (Уцякае.)

Францыск Скарына. Маладосьць-маладосьць… Але я так і не назьбіраў стрэлак і дзівасілу, а час ужо да полудня. (Цяжка падымаецца й сыходзіць.)

Зьява шостая

Бясконцая роўнядзь міжчасься. Наперадзе высокая каменная вежа; больш няма нічога: ні былінкі, ані травінкі. Шпіль вежы не відаць за густымі шэрымі хмарамі. Па пустэльні брыдзе Франьцішак Скарына (зноўку малады) у белай апранасе.

Франьцішак Скарына (разглядаецца на ўсе бакі, абмацвае сябе рукамі). Жывы? Быць таго ня можа, мой час на зямлі скончаны. Ці так мне падаецца? Адкуль я зьявіўся ў гэтай пустэльні? Адкуль іду й куды кіруюся? Хіба што на тую вежу – больш тут нічога й няма. А гэтае дзіўнае пачуцьцё… Быццам бы я нечага не давяршыў. Не магу прыгадаць нічога з пэўнасьцю. Думкі йрвуцца і ўцякаюць, бы пясок з далоняў. Памятаю Полацак… Студэнцкія гады – Вільню, Кракаў, Прагу… Друкарскія спробы – пасьпяховыя і адкладзеныя да сьвятога нігды… Перашкоды з боку царкоўнікаў, цароў і простых людзей, дзеля якіх усё й ладзілася… Расчараваньне й стому… Адзіноту… Гэты боль не суняць. Што ж, няхай бы й забыцьцё. Але трэба рухацца. (Брыдзе ў бок вежы.)

Франьцішак Скарына падыходзіць да вежы. Зь ценяў выходзяць тры манахі ў чорным на чале з манахам-бэрнардынам.

Манах-бэрнардын. Далей ты ня пройдзеш, блюзьнеру.

Франьцішак Скарына. Чаму? Што гэта за вежа?

Манах-бэрнардын. Некаторыя завуць яе Вежаю Багоў, іншыя не наважваюцца даць ёй імя, але гэта неістотна. Табе туды праходу няма.

Франьцішак Скарына маўчыць. У руках манахаў у чорным узьнікаюць нажы.

Манах-бэрнардын. Мы зьнітаваныя з табой намёртва самым лёсам, зацягнутыя разам у гэтую крутаверць. Існуем, але ўжо не жывём. Адзінае, што нас яднае – гэта легенда. Легенда пра Летапісца, якім ты мог бы стаць, калі б прайшоў у дзьверы за нашымі сьпінамі. Але легенда скончыцца не пачаўшыся. Яна будзе шкоднай і непатрэбнай. Мы не жадаем такіх ганарліўцаў, як ты, што прагнуць зраўнацца з багамі, што топчуць асновы й кідаюць выклік векавым запаветам. Не жадаем, каб гісторыя Летапісца засталася між людзей, каб стала ўзорам для іншых. Бо твае перакананьні атрутныя: яны затлумляюць людзкія галовы ўсялякім непатрэбствам, труцяць сваволяй і перашкаджаюць нашаму панаваньню. Таму ты памрэш тут, на парозе вежы, заколаты нажамі, як п’янюга ў цёмным завулку. Ня будзе ніякае легенды – будзе адно страшная непрывабная праўда. Усё як у жыцьці.

Дзьверы вежы адчыняюцца, і выходзіць вайдэлёт у белым. Манахі абарочваюцца да яго, але ён робіць няўлоўны гэст рукой і яны заміраюць.

Вайдэлёт. Вось мы і сустрэліся зноўку, Пранцысю, сыне Лукаша. Ты зьдзейсьніў наканаванае: зьбярог гісторыі, даў надзею і ўцеху будучым пакаленьням. Цяпер ты гатовы ўвайсьці ў легенду й стаць ейнай часткай – стаць Летапісцам. З вокнаў гэтае вежы, што стаіць у міжчасьсі, можна ўбачыць мінуўшчыну, цяпершчыну й будучыну. Ты зможаш глядзець на дзеі свайго народу ва ўсе часы – народу, якому даў асьвету ў цемры – і весьці ягоны летапіс: натаваць сама гераічныя й трагічныя моманты быцьця. Пісаць гісторыю народу. Гэта твая ўзнагарода й твой праклён. А калі цяжар стане невыносным, я пакладу табе на вочы па пенязю з тых, што ты калісь даў мне на полацкім кірмашы, і ты спачнеш.

Франьцішак Скарына. Чаму я? Я й далёка не зрабіў усяго таго, што хацеў. Гэтулькі засталося нязьдзейсьненым, гэтулькі не атрымалася!

Вайдэлёт (кладзе руку на плячо Франьцішку). Ты зрабіў больш, чым хто іншы – паклаў пачатак. Табе ўсьлед пойдуць новыя героі. Усё было нямарна. Таму цябе й чакалі тут гэтыя. (Паказвае на манахаў.) Але бітву з часам яны даўно прайгралі, то хай застаюцца ў міжчасьсі… Нас чакае вечнасьць. Хадзем!

Вайдэлёт бярэ за руку Франьцішка Скарыну, і яны разам заходзяць у вежу. Дзьверы за імі зачыняюцца.

 
Заслона