Текст книги "“Gülüstan”dan öncə"

İstəyirəm sevgili oxucum bilsin ki, bu rəqqasə Zərqə-ləm-zər, sonralar rəssam knyaz Qaqarinin dünya təsviri sənətində əbədiləşdirdiyi ölümsüz sənətkarımız Sonanın müəllimi – ustadıydı. Hələlik Sona xırdacaydı, çalğıçıla-rın arasında büzüşüb oturmuş, əvvəlcə sıxıldığı məclisdə indi ustadından başqa heç kəsi görmürdü.

Zərqələm-zərin hər bir dönüşü, hər bir göyərçinsayağı qanad çırpıntısı, hər bir yan-qıyğacı baxışı tamaşaçıların alqışına səbəb olurdu. Musiqiyə həmahəng çalınan əllərin çəpik səslərinə zövqdən, riqqətdən ucalan nidalar qarışır, qəribə bir coşqun uğultu yaradırdı.

– Maşallah!

– Mərhəba!

– Əhsən!

– Ölməyəsən, Zərqələm!

– Qənd kimi şirin gözəl!

– Göz dəyməsin!

“Salami” bitdi, alqışlar, “əhsən”lər bitmədi. Bu bitmə-yən heyrət qarışıq sevinc, fərəh, pərəstiş ustad sənətkarın ürəyinə işləyirdi. Süslü gəlin məclisin pərgarla yoxlanmış kimi, düz ortasına gəlib dayandı; yenə də yuxa əllər ipə-yə, qızıla, mirvariyə qərq olmuş köksə doğru qalxdı; çırpı-nan ürək üstündə qərar tutdu. Rəqqasə yenə də əvvəl xa-na, sonra da ümumi məclisin hər tərəfinə baş əydi. Yenə də tanrıdan sürməli, şana kirpiklər yuxa əllərdən aşağı əl-van corablı xırda ayaqlara enib gözlərin şəfəqini, rəngini gizlətdi. Rəqsin ahəngindən allanmış ənliksiz, kirşansız üzə birçəklər hər iki tərəfdən sanki iki qara qövs çəkdi; qara qövsi qaşlarla qarşılaşıb qızın simasına xüsusi gör-kəm verdi…

Bir neçə dəfə musiqiçilər oyun havasını dəyişdilər. Bir neçə dəfə ustad Zərqələm-zər gah sürətli, gah mötədil ahəngli rəqsin ruhuna daldı, ruh verdi, zövq aldı, zövq verdi, sevinc duydu, sevinc-fərəh bağışladı.

Xana həsr edilmiş “Əsgəri” oyun havası səslənincə, Zərqələm-zər başladı, nə başladı. Məclisdən qeyri-ixtiyari bir inilti keçdi. Doğrudan da, heç kəs belə gözəllik görmə-mişdi. Zərqələm-zər rəqs etdikcə xan düşünür, öz qəlbin-də bu incə gözələ suallar verib cavablar alırdı: “Sənə bu yerişi, bu uçuşu kim öyrədib?”

Rəqqasə gül dodaqlarındakı nərmin təbəssümlə xırda-ca, ağ dişləri görünən, “qoşa badam sığmayan dar ağzını” açıb deyirdi: “Yəqin ki, anam. Əvvəl çox istəyib, məni qoynunda-qucağında gəzdirib. Atıb-tutub, yorulanda ye-rə qoyub, dar-dar yeridib…”

“Afərin, yüz afərin səni doğan anaya, sənə rəqs öyrə-dən ustada, səni bu gözəllikdə yaradan Allaha min afərin-lər olsun!”—pıçıldayırdı xan.

Rəqs qurtarıb rəqqasə baş əyəndə xanın işarəsilə qulamlardan biri gözəl bir “Kəşmir şalı” gətirib, Zərqə-ləm-zərin çiyninə saldı. Rəqqasə məclisin ortasında, xanla üzbəüz diz çökdü, əllərini sinəsinə qoydu, baş əydi.

Mustafa xan onun səcdəyə gedib üzünü xalıya qoymasına razı olmadı. Əlinin işarəsilə “qalx” buyruğu verdi:

– Dur, dur, qalx, – dedi, – sənin kimi möcüzə sanət-karın mükafatı daha böyükdü.

Rəqs dəstəsi səssizcə pərdənin dalında qeyb oldu.

Rəqsi şeir əvəz etdi. Kərbəlayı Arif Allahinin noxudu-lu şair Gülabi ilə şeirləşməsi, Kargər Əhmədin həcvləri, Süheylinin, Mirzə Möhsünün və Kəşfinin yeni qəzəlləri məclisdə bir az əvvəl qopan tufanı yatırtdı, coşqun dalğa-lar xırdaca-xırdaca ləpələrə çevrildi. Ürəklərin döyüntüsü sakitləşdi. Başlar şeirlərdəki incə, kamil qafiyələrə, gözlə-nilməz rədiflərə, əlvan mübaliğə və bənzətmələrə, bir söz-lə, bədii təfəkkürün bütün çalarlarına ciddi qiymət ver-məyə başladı.

Şeirlər oxunub təriflənincə qonaq otağına xas xidmət-çilərin ayağı açıldı. Süfrələr salındı. Gümüş aftafa-ləyən-lərdə əl suyu verildi. Mey-məzə, şərbətlər, sərpuşlu gü-müş sinilərdə quzu plov, kəklik plov, zəfəranlı “düyü dağları”, turşulu-şirinli zövqə görə rəngarəng xuruşlar, yanında “gülqənd”, “nar urubu” gətirildi.

Süfrədə zövqə və mövsümə görə meyvə, şirniyyat da vardı. Heç nə və heç kimin arzusu, xoşladığı şey unudul-mamışdı. Birinci məclis deyildi ki! Məhəmmədsəid xan demişkən, “həftə səkkiz, mən doqquz” toy idi, adqoyma məclisi idi, sünnət idi, bayram idi, seyr idi… Alışmışdı-lar… Aşpazlar da, xidmətçilər də, qonaqlar daha çox…

Xörək qabları boşalıb yığıldı. Süfrəyə təzədən təzə və quru meyvə, kişmiş qatılı ləbləbi, qovrulmuş pustə-ba-dam, fındıq, şirniyyat və çayla qəhvə gəldi.

Elə bu vaxt məclisdə xanın yaxın dostu, müsahibi, qonaq kimi əyləşmiş Zaman Əbutalib oğlunun çalğı dəs-təsi qonşu otaqdan içəri girdi. Bayaq məclisi tərk etmiş sazəndələrin yerini tutdular. Xanəndə Zaman Əbutalib oğlunun baş işarəsilə “Şur dəsgahı”nı başladılar. Çaylar içildikcə ustad xanəndə bir neçə gündən bəri Səfi təxəl-lüslü şair Səfiqulu Mirzənin qəzəlini “Şur” üstündə oxu-mağa başladı:

Tutdu qəm ləşgəri üz gəlməyə hamun-hamun.

Qara bayraqlı ələmlər ucu gülgun-gülgun.

Söylədim: “Bu nə sitəm yar qılır əhli-dilə?”

Dedilər: “Eşq yolunda budu qanun-qanun”.

Süfrələr elə döşənmişdi ki, ortalıqda rəqs üçün geniş yer qoyulmuşdu. Musiqi rəngə keçəndə yenə də zərli pər-də nəfəsdən titrədi. Bu dəfə Qəndi xanım əlləri belində meydana çıxıb tufan kimi, ilğım kimi, şəlalə kimi kükrə-di, çağladı və yox oldu. Rəqs boyu məftun gözlərini on-dan çəkməyən xanəndə nəzərdə tutub oxuyurdu:

Gözlərimdən yenə od parladı duzəx-duzəx.

Ciyərimdən yenə qan qaynadı ceyhun-ceyhun.

Qəndi gözəli çağırırdı sanki: Çağırırdım uca avaz ilə: Leyla-Leyla! Dağ səs verdi cavabında ki, Məcnun-Məc-nun! Orijinal qafiyələri, mübaliğələri ilə hamının diqqətini cəlb edən qəzəldə elə bil ki, şair Səfiqulu Mirzə bir qədər sonra baş verəcək faciələrdən, viran qalmış, uca sərvləri qırılmış xanlıqların taleyindən dərin bir təəssüflə xəbər verirdi:

Bu nə viranə könüldür, Səfi, ey-vay, ey-vay?!

Sərvlər var idi bu bağda mövzun-mövzun?!

Lakin indilik, gələcəkdən bixəbər xanlar, bəylər, ağa-lar, zadəganlar Səfiqulu Mirzənin yaratdığı mübaliğələrə, şair qəlbindən qopan eşq atəşinə tutuşub yanırdılar.

– Afərin!

– Mübaliğəyə bax, sən Allah! “Gözlərimdən cəhən-nəm odu parlayır”.

– “Ciyərimdən Ceyhun çayı kimi qan çağlayır”.

– Ya sən “Leyla” çağıran şairə dağın verdiyi cavaba bax: “Məcnun-Məcnun!”

– Qafiyələrinə də, vəzninə, ahənginə də söz ola bil-məz.

– Elə mənasına, məzmununa da… Boşuna söylənmə-yib.

– Yalnız gözəllik, yalnız bədii naxış xatirinə deyilmə-yib. Ürəkdən, ciyərdən qopub hər kəlməsi, misrası, bey-ti…

– Əvəzsizdi-yaaadə…

– Dadaş, bəlkə bu biçimdə bir nəzirəyə girişəsən?

Ələkbər Süheylinin cavabında Kərbəlayı Arif sükut etdi.

Sözmü tapmırdı desin? Ya sükut razılıq işarəsiydi —gələcək nəzirəsini düşünürdü, bəlkə?

Məclis davam edirdi… Axşama qədər xanlar, qonaq-lar zövqdən doyub, qadir yuxu gözlərini yumana qədər.

Şirvanın kefli vaxtıydı. Bir neçə il əvvəl xanlıqlar arasındakı çarpışmalar qurtarmış, Mustafa xan yerində möhkəmlənmiş, qardaşlar da, əmioğlanları da zahirdə id-dialarından əl çəkib oturmuşdular. Doğrudur, keçən orucluqda baş verən hadisə xanlıqda xeyli narahatlığa sə-bəb olmuşdu. Mustafa xan hər dəfə kef məclislərindən sonra yatağına uzananda nədənsə bədbəxt qardaşı İsma-yılın xəyalı gözlərində canlanır, sanki ondan hesab istə-yirdi. Elə bu gecə də xan öz-özüylə tək qalan kimi…

Yox! Əziz oxucum, Şirvanda indinin özündə də mü-bahisəyə səbəb olan bu hadisəni sənə yerli-yataqlı danış-malıyam. Çünki bir bölük adam bu hadisəylə bağlı Mus-tafa xanı zalımlıqda təqsirləndirir, bir başqaları isə onun ədalətini göylərə qaldırırlar. Qulaq as deyim.

ƏDALƏT DİVANI

O il orucluq baharın lap oğlan çağına düşmüşdü. Ha-valar elə gözəl keçirdi ki… Qaranquşlar çoxdan bala ye-dizdirirdi. Lalələrin bağrı qara qana dönmüşdü. Bül-büllərin cəh-cəhinə sarıköynək, torağay cəh-cəhi qarışmış-dı. On gün idi ki, camaat oruc tuturdu. Tərəkəmə elat dağlara çıxmışdı. Qışdan çıxıb ota düşmüş quzular kimi, yemliklə, quşəppəyilə, qazayağıyla, əvəliklə, ispanaqla qarnı doyan köç uşaqları, balaca dayçaların dalınca “qarğı at” səyirdirdilər.

Tox evlərdə, varlı evlərində orucluq bahar bayramı kimi qarşılanmışdı: firni, tərək, balaqdərviş, müşrifi, fın-dıqca-yarpaq dolması qazanları işə düşmüşdü. Obaşdana piti, fisincan plov, toyuq plov, quzu plov yeyənlər, ovşara içənlər bütün günü aclığın, susuzluğun nə olduğunu, demək olar ki, bilmirdilər. Acanda da axşamki yüngül, mədədüzəldən firni-tərək, sucuq, dovğa xəyallanırdılar.

Elat dağlara çıxırdı. Yaylağa qalxmaq vaxtı çoxdan gəlmişdi. Amma havalar, doğrudan da, elə gözəl keçirdi ki, Şirvanın, Şamaxının behiştlə, cənnətlə, Gülüstani-İrəm-lə yanaşı qoyulduğu vaxtlardı. Ayaq tərpədib harasa get-mək, bu gözəlliklərdən, bu çılğın əlvanlıqdan, bu ürəyə işləyən ana təbiətin qoşduğu musiqidən—çayların züm-züməsindən, quşların cəhcəhindən ayrılmaq istəmirdin. Atlar da – təzəcə ayaq tutmuş dayçalarıyla, qoyunlar, ke-çilər yenicə otuxmuş quzuları, çəpişlərilə, dəvələr köşək-lərilə yamyaşıl çəmənlikdə bahara şükran mahnısı oxu-yurdu sanki.

Oruc, orucluq çoxlarının yadından çıxmışdı. Axşam azanı verilməsəydi, bəlkə, növzənbillah, ibadət də yada düşməzdi, iftar da. Müqəddəs ayın belə yaz təntənəsi xü-susilə cavanları unutqan etmişdi. Bir neçə gün idi ki, Fəti bəy ovdaydı. Fəti bəy, vaxtilə Fətəli xanın kor etdiyi Ağa-sı xanla birlikdə gözləri oyulmuş İsmayıl bəyin yeganə övladı, Mustafa xanın qardaşı oğluydu. Orucluğa baxma-yaraq, Fəti bəy dostlarıyla Cəngi meşəsində kefə—ova çıxmışdı. Doqquz bəyzadəydi. Başçıları xan əmisinin himayəsində yaşayan, ərköyün böyüdülən Fəti bəydi. Ca-vanlar həm gəncliyə, həm də zadəgan silkinə məxsus qay-nar, laqeyd bir həyat keçirir, oruc-namaza o qədər də əhə-miyyət vermirdilər.

Əslində elə orucluqdan, ibadətdən qaçmışdılar. Bir neçə gün Cəngi meşəsində ov ovlayıb, quş kababıyla dolanandan sonra, könüllərinə qaymaq düşdü, suluq düş-dü, bulama, dələmə, cırtdanaq, kələkə düşdü. Meşəni tərk edib binələrə üz tutdular. İki gün at bağrı çatdatdılar. Amma Qobustanın bu tərəflərindəki, gözdən uzaq binə-lərdə artıq heç kəs yox idi. Buralarda artıq yayın isti nəfə-si duyulurdu. Balıstanlar, zaqallar, axıllar boş idi. Nə hey-van nə insan… Nohurlarda yavaş-yavaş buxarlanma əla-məti görünürdü. Amma hələ çalaların ətrafında xırdaca cüllütlər səyrişirdi. Günəşdən gümüş kimi parlayan mis güyümləri gümüş kəmər qurşanmış belinə sarı itələyən al-yaşıl geyimli qızlar-gəlinlər də görünmürdü su üstün-də, nohur başında.

İki günün yorğunluğuna baxmayaraq, Fəti bəy, dəs-təsinin üzünü Çarhan-Göylər səmtinə çevirdi. Bu ilan mə-ləməyə başlayan düzgahda dincəlməyə yer, yeməyə dişə dəyən şey yoxudu.

Fəti bəyin taleyi doğuluşundan gətirməmişdi. Ağası xanın nəvəsi olsa da, dünyada heç vaxt xan ola, xanlıq taxtına əyləşə bilməyəcəkdi. Doğrudur, bəzən gah anası, gah da gələcəyi nəzərdə tutub onu himayə edənlər, dost-luq binəsi qoyanlar ümid verir, ürəyində nəysə, nədənsə bir zəif çıraq yandırırdılar. Amma… Amma xan əmisi Mustafa xan dura-dura, əmisi oğlanları xanzadə Teymu-raz dura-dura, hələ o biri qardaşlar… Üstəlik də dovtələb Qasım xan dura-dura… Neçə dəfə Qasım xan əmisi Mus-tafa xanın yerini tutmağa can atmışdı. Bəzən hələ keçmiş-di də bu taxta. Amma nə qohum-əqrəba, nə Şirvanın ad-lı-sanlı bəyləri, nə də öz fərasəti onu bu mövqedə saxla-mamışdı. Saxlaya bilməmişdi.

Şirvan Mustafa xanı sevirdi. Mehriban, ədalətli, qay-ğıkeş bilirdi öz xanını camaat. Onu öz oğlu kimi sevdiyi, balalarından ayırmadığı halda Fəti bəy, nəyə ümid bəslə-yə bilərdi bu cəngi-cidallı dünyada? Bəlkə elə, doğrudan da, bir vəsilə düşdü?

Fəti bəy atını aram-aram sürə-sürə dostlarının atma-calarına cavab vermədən irəliləyirdi. Oğlanlar onu dalğın görüb əl çəkmiş, öz zarafatlaşmalarında, söhbətlərindəy-di. Fəti bəy düşünür və düşündükcə iki əmidostusunun sözləşməsini xatırlayırdı. Xan qızı olan əmidostu cariyə-likdən xanımlığa yüksəlmiş günüsü Mina əmidostuya çımxırırdı:

– Aaaz, aaaz, a qarayçıdan doğulan köpək qızı, xan qızı Pəricahan xanım sağ olsaydı, sən bu qələti eləyə bilər-din? Sənə bir usul biçərdi ki, gündüz gəldüyün yolu gecə qayıdardun. Dədön soysuz, nənən soysuz, sən hardan ol-dun gülməşəkər ki, sənin küçüyün vəliəhd ola, xanlıq id-dahasına düşə?

Mina əmidostu ondan geri qalmadı:

– Dədönnən dədəmdə işün olmasın. Özünnən özümnən danış. Küçüyə qalanda, başundan böyük danış-ma, oğlum xanın belindən gəlib.

– Noolar? Xan öpüb xanım olmusan?

Belə sözbazlıqlardan xan əminin xəbəri yoxuydu. Ha-mı bilirdi ki, xanın dedi-qodudan, xəbərçilikdən zəhləsi gedir. Gülərüz, xoşsöz aşiqidi xan. Amma Fəti bəy də öz payını götürürdü bu didişmələrdən. Əgər atası sağ ol-saydı, əyər onları atalı-babalı – Ağası xanla İsmayıl bəyi Bakıda Fətəli xanın adamları öldürməsəydi… Bəlkə… On-da, o faciə baş verəndə, Fəti bəyin heç bir yaşı da olma-mışdı… İndiysə əmisinin evində böyüyən on yeddi yaşlı cavandı. Öz dəstəsi vardı bəyzadələrdən. Əgər bu səkkiz nəfərdən bir-ikisini ata-anası ona qoşulmağa təhrik etmiş-disə, çoxu onun qayğısız həyatına şirnikmişdi. Onun qılıncvurma, oxatma məşqlərində, at çapışında həmişə öndə getməsi çox cavanın məhəbbətini, hörmətini qazan-dırmışdı. İçərisində ara-sıra, xəlvəti, çox vaxt isə gecələr erməni Sürüşün evindən aldıqları şəraba meyil edənlər də var idi. Daşçı Vartanın arvadı “türk-musurman” cavanları arasında yaxşı tanınırdı. Üzdə falçıydı. Qız-gəlinin falına baxırdı. Noxudla. Gecələr isə cavanlara özünün hazırladı-ğı şərabı satır, içməyə yer, bəlkə hələ başqa əməlləri də hazırlayırdı.

Fəti bəy taleyin ona hazırladığı oyundan bixəbərdi. Amma gələcəyində də heç bir ümid yeri görmürdü. Xan olmayacaqdı. Bu sözsüzdi, şübhəsizdi. Nə gözləyirdi onu? Xan əminin seçdiyi bəyimlərdən birinə evlənib, özü də, arvad-uşağı da “boyunəti” olmalıydımı? Get-gedə gö-zükölgəli xan nökərinə çevrilməliydimi? Əmisindən sonra hakimiyyətə gələn əmioğlanları ona hansı gözlə baxacaq-dı? İstəkli əmoğlu kimi? Rəqib kimi? Xan nökəri kimi? Ya havayı yeyən, köçlü-külfətli üstünə düşmüş “boğazor-tağı“ kimi?

Fəti bəy bütün bunları bir ildən artıq idi ki, düşünür-dü və düşüncələr onu az qala bəzən özündən çıxardırdı. Niyə belə olmalıydı? Teymurazın, Əliqulunun, Cəfər-qulunun, ya başqasının ondan, Fəti bəydən nəyi artıqdı? Onun da babası Ağası xan deyildimi? Onun da atası İsmayıl bəy Mustafa xan kimi xan oğlu deyildimi? Hələ şikəstliyində, kor edilməsində, qətlə yetirilməsində İsma-yıl bəy həmişə Ağası xanın yanında, qulluğunda, dərd-lərinə şərik olmamışdımı? Yooox… Allahın möcüzəli, anlaşılmaz hökmləri var. Bir oğulu —Mustafa xanı bəy, o biri oğulu – İsmayıl bəyi vay eləyəndə nə fikirləşib qanlı fələk görəsən?

Heç anası da nəsildə, soyda Teymurazgillərdən aşağı deyildi. Görək qılınc çalmaqda, ox, tüfəng atmaqda, at çapmaqda, ya başqa igidlik bildirən işlərdə Fəti bəyi ötən vardımı? Lap elə vəliəhd Teymuraz özü olsun. Heç qur-şaq tutmaqda da… Hələ kiçik yaşlarında əmisi onları güləşdirməkdən zövq alardı… Və hərdən Fəti bəy Teymu-razın arxasını yerə qoyanda, gülə-gülə Fətinin kürəyinə əl çəkib deyərdi:

– Özünü gözlə ha… Özünü yığışdır ha, Teymuraz, Fəti səni ötsə… – dalını deməzdi.

Qərəz… Baxtın ola gərək – Allah yanında da, bəndə yanında da, xan yanında da, xanım yanında da. Baxtın ola gərək. Odur ki, Fəti bəy bildiyini eləyir, dünyası çevrilmə-miş, əmi məhəbbətinə arxalanıb, zövqündən qalmırdı. Vaxtını ovda, gündüzünü meşələrdə, seyrlərdə, gecəsini Sürüşün küncündəki mey piyaləsilə dodaq-dodağa keçi-rirdi. İndi də yük atlarının üstünə atılmış xurcunlarda şə-rab tuluqları vardı.

Uzaqdan Qız qalası, Gülüstan, Pirdirəki dağları on-dan aşağı Bayırqala, Qala bazar, Minaxor məhəllələrinin yamyaşıl ağaclar içində itib batmış yastı-yapalaq evləri görünəndə, dostlar Fəti bəyə yaxınlaşdılar. Ağabba bəyin oğlu, hamıdan dilli-dilavər olan Sərdar bəy atını Fəti bə-yin lap yaxınına sürdü. Atlar toqqaşanda Fəti bəy xəyal-dan ayıldı. Sərdar bəy gülürdü:

– Nə… Xəyalpilovu yeyib qurtardın?

Fəti bəy də güldü:

– Nə var, noolub, axı?

– Deyirəm, səmtimiz hayanadı? Bəlkəm bu gedişnən elə Şamaxıya gedək? O Mollaqulaqlar da tutub bizi…

Dalını demədi. Çünki məsələ hamısına aydındı. Fəti bəy bir söz belə demədən atının başını sola – Çarhan-Göylər səmtinə çevirdi. Dəstə də onun ardınca… Doqquz cavan idilər, həmyaş. 17—18 yaşlarında. Taleyin duzağına gedirdilər: Fəti bəy, Sərdar bəy, Ağalar bəy, Səmid bəy, Qulu bəy, Zülfüqar bəy, Ağasən bəy, Ələmşah bəy…

İllərdən 1204-cü, aylardan ramazan (may), günlərdən 10 (25)-cu gün idi… Çarhan kəndinin yaxınlığındakı bulaq üstünə köç düşmüşdü. Bir tərəf qədim Bayat kəndiydi. Bir tərəfi Çarhan. Tərəkəmə köçüb yaylağa qalxmaqdaydı. Yolüstü dincə durmuşdular. Qarakeçə dəyələr uzaqdan yaşıl məxmər üstünə qoyulmuş nəhəng “motal papaq”-lara oxşayırdı. Müvəqqəti binədə kişilərdən kimsə gözə dəymirdi. Yalnız ağbirçək Şahsevən arvadlarının nəzarəti altında al-əlvan geyinmiş qız-gəlin yığındərinlə, təmizlik-lə məşğul idilər. Körpəsi olan uşaq əmizdirir, paltar yu-yan bulaq altındakı çopur daşın üstündə geyim-kecim, dər-dəsmal çəngələyir, qızlar qab-qacaq yuyur, mis qa-zan, tava piyalə siniləri sürtüb parıldadırdı. Ortayaşlı ar-vadlardan nehrə çalxayan, sac asıb yuxa bişirən öz işin-dəydi. Əli hələ iş tutmayan uşaqlar toyuq-cücənin eşələn-diyi yerdə, alaçıqların böyründə oturub oynaşırdı. “Beş-daş”, “əl üstə kimin əli”, “qığmərə” oynayamayanlar düz-kü, yanıltmac deyirdi. Qızlardan biri, – “Ağ qız, axsaq qıza ağ saqqız verdi”, – deyən kimi xırda bacısı, – “Mə-nəəə saqqııız”, – deyib ağlamağa başladı. Hamı gülüşdü.

– Kəs zırıltını. Ala… – deyə qız ağzından çıxardığı “qara saqqız”ın bir tikəsini qoparıb bacısına verdi.

… Atlıları görməzdən əvvəl səsinə diksindilər. Obada bir başıpapaqlı yox idi. Şamaxıya bazarlığa gedən, süru otaran, taxıl almağa yollananlar yalnız axşamüstü qayıda-caqdı. Əmin-aman yerdi deyə, obada “boz it” də qalma-mışdı. Gələnləri ağbirçəklər qarşıladı. Tərəkəmənin əli çu-buq tutan oğlan uşaqları atlıların üzəngisinə, cilova yapış-dılar.

Fəti bəy soruşdu:

– Obada kişi yoxdu?

Hamıdan yaşlı Xatın arvad cavab verdi:

– Yoxdu, dərdin ürəyimə. Nə sözün-söhbətin var, de mənə.

Xatın arvadın qara şal dingəsinin hər iki tərəfindən çal

birçəkləri çəngə-çəngə çıxmışdı. Görünür, başını harasa əyib iş görürmüş, həniri alıb qənşərə çıxmış, saç-birçəyini yığmağa, dinkəsini düzəltməyə macal tapmamışdı. Gələn cavan atlılar vergi yığana, xan nökərinə-filana oxşamırdı. Dünyagörmüş qarının nədənsə dalağı sancdı. Birdən-birə anlaşılmaz bir şübhə doldu ürəyinə. Qorxu bilən deyildi Xatın arvad, amma indi, nədənsə, qorxudan içi titrədi; sə-si də:

– Sözünü de, dərdin alım.

– Nənə…

– Can nənə!

– Bir az qaymağa qonaq elərsən bizi? Yol üstü acmı-şıq.

– Belə mənim bu sağ gözüm üstə. Siz keçin istəyirsiz alaçığa.

– Yooox.. Alaçıq gərək deyil, elə o çəmənniyə, deynən, bir xalçadan-palazdan salsınnar. – Bu sözləri Sərdar bəy deyirdi. O biri cavanların qaynar gözü alaçıqlardan boyla-nan, maraqla çıqçətən arasından bəyzadələrə baxan, am-ma hər halda ürəyinə qara-qorxu dolmayan qız-gəlindəy-di.

Xatın arvadın göstərişilə göy çəmənliyə əlvan xalça-pa laz sərildi, döşəkçələr qoyuldu. Süfrə salındı. İri mis dəh-mərdədə taxta tabaqlardan taxta çömçələrlə indicə yığıl-mış qoyun qaymağı gətirildi. Açıq kəhrəba rəngində beçə balı, təzəcə torbalanmış qoyun pendiri, motal pendiri və Sürəyya xalanın sacın üstündən oxlovla gətirib qoyduğu ağbuğda yuxasının ətri cavanların iştahasını bir az da artırdı. Yeməyə girişdilər. Baş pendirdən yuxanın arasına bir xırda qoyub üç bükür, “köşkülləyib” qaymağı doldu-rur və südü süfrəyə dama-dama ağızlarına aparırdılar. Arvad-uşaq süfrə başındakıların yanından çəkilib, xeyli aralıda bəyzadələrin əmrinə müntəzir dayanmışdılar. Ha-mı əlini işdən-gücdən çəkib, ordan-burdan xəlvəti boyla-nır, əlvan geyimli, heç nəylə binənin çoban, naxırçı, ilxıçı, kallahçı cavanlarına bənzəməyən, yarlı-yaraşıqlı oğlanla-ra tamaşa edirdilər.

– Ay uşaq, bir-iki təmiz piyala…

Əmr dərhal yerinə yetirildi. Oğlan uşaqlarından biri piyalaları süfrənin qırağına qoyub geri qaçdı.

Sərvər bəy yerindən qalxdı. Ərzaq yüklədikləri ata ya-naşdı. Xurcundan çaxır xırçasını çıxarıb gətirdi, süfrənin qırağına yıxdı. Tuluğun ağzını açıb, dostlarının ona uzat-dığı piyalalara şərab süzməyə başladı. Əvvəlcə Fəti bəyin piyalasını ağzınacan doldurdu. Mis piyalaların hər biri azı yarım litr şərab tuturdu.

– Heyf, kabab yoxdu.

– Əh, çiyrinmişəm kababdan.

– Bu yaxşıdı.

– Bu da bir cür dad dəyişməkdi.

– Ağız dadı…

Kim isə soruşdu:

– Fəti bəy, nə əcəb əmoğlun görünmür?

– Hansı?

– Teymuraz bəy dayna…

– Başı qarışıqdı.

– Nəyə?

– Dayəsi Gülxatının qızına.

– Baay!!!

– Elə şey olar?

–  Neyşə olmasın? Xan əmim özü neçə kənizi xoş-bəxt eləyib?

– Ha… ha… ha…

– Bir də ki o…

– Nə o?…

– Xanzadədi, vəliəhdi… Bizə qoşulmaz…

– Yanı indidən xanlıq iddəasındadı?

– Nöş olmasın? Əmim qocalıb.

– Qasım xan əmin necə, gözünü çəkib xanlıqdan?

– Nə deyim, vallah? Düzü, bilmirəm.

– Teymurazın qızı aşıqlamağı yəqindi?

– Özüm görmüşəm bulaq başında. Ovdan qayıdır-dım…

Badələr içildikcə səslər gərləşir, gözlər qızırdı.

Aralıdan xoşagəlməz mənzərəni seyr edən Xatın ar-vad narazılıqla başını silkələyib, ürəyində deyirdi: “Al-lah, sən saxla! Sən saxla qada-baladan, ilahi! Bu nə işdi düşdük orucluğun günündə? Allah, sən saxla!”

Piyalaları “yarımcan” edən cavanların gözü oynayır, beyni qızır, ürəkləri gəncliyin o haram, o məlun həvəsilə çırpınmağa başlayırdı. Bu sözü deyən oldumu, olmadımı? Sonra heç biri yadına sala bilmirdi. İlk öncə kim qalxdı ayağa? Sonra heç biri xatırlamırdı. Amma elə hamısı, doq-quzu da: Fəti bəy, Sərdar bəy, Ağalar bəy, Səmid bəy, Qu-lu bəy, Səfi bəy, Zülfüqar bəy, Ağasən bəy, Ələmşah bəy. Bir nəfər kimi dəlicəsinə yerindən qalxıb alaçıqlara cum-dular. Əllərinə keçən qızı, gəlini sıxışdırmağa, əlləşdirmə-yə başladılar.

Xırda uşaqlar yerdə sahibsiz qalıb ağlaşırdı. Həyasın-dan ələ keçməyən qız-gəlin baş götürüb obadan qaçırdı. Ahıl arvadlar Xatın nənəylə birlikdə gözü qızmış, beyni-qan, çörək tapdalayan namərdləri didişdirir, qız-gəlindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar.

…Hadisə yerindən cəld ata sıçrayıb uzaqlaşdılar. Bəzi-si hırıldaşırdı, amma Fəti bəy də, Sərdar bəy də, o biri bəyzadalar da, deyəsən, daxildə qorxmuşdular. Bir on-on beş qədəm getməmiş susdular. Dallarınca yağan qarğış, nifrin, lənət saray həndəvərinə çatanacan qulaqlarında səslənirdi:

– Allah, necə götürürsən?

– Orucluq günü nə bəlaya düşdük?

– Orucluq qənim olsun…

– Bu rusvayçılığı Allah götürməz.

– Götürmə, ay Allah!

– Özün ver cəzalarını, ilahi!

– Qisasımızı qiyamata qoyma, ya rəbbim!

– Allah!..

Ağlaşma… Ağlaşma… O şivən… O ağlaşma… Xüsusilə onları, – “dərdin ürəyimə”, – deyib qarşılayan, ağ birçək-ləri qara dingənin hər iki tərəfindən çözələnmiş Xatın ar-vadın son görkəmi… Dingənəsi düşmüşdü, saçları dağıl-mışdı. Damarları çıxmış əlini taxta sinəsinə çırpa-çırpa üzünü göyə tutub deyirdi:

– Nöşün ölmədim, Allah, nöş ölmədim? Bu günü nöş gördüm, Allah?! Üzünüz hər iki dünyada qara olsun! Qiyamat qarası…

Qarının əvvəlki və xüsusən sonuncu görkəmi Fəti bə-yin xatirə damarına dağ basmışdı. Əbədi bir damğa kimi, sağalmaz yara kimi…

Salamatlaşmağa üzləri yox idi, aralandılar. Nədənsə bir-birinin belə üzünə baxa bilmirdilər. Adam arasına gir-mək istəmirdilər. Harasa bir küncə çəkilib yatmaq… yat-maq… yatmaq və bu ağır yuxunu yuxuda unutmaq istə-yirdilər. Ümid edirdilər ki, onları tanıyan olmayıb, yad-dan çıxacaqlar.

Amma yaddan çıxmadılar… İki gün keçib, üçüncü gü-nə qədəm qoyanacan cavan bəyzadələr yavaş-yavaş özlə-rinə gəlməyə, sakitləşməyə başladılar. Hələ də bir yerə yığıla, hələ də bir-birinin gözünə baxa bilmirdilər. Tut-duqları işin dəhşəti çiyinlərinə ikiqat ağırlıqla çökmüşdü. Bir tərəfdən öz təbəələrinə qarşı, namusunu yaddan gözləməli olduqları rəiyyətə qarşı həyasızlıq etmişdilər. Həm də bu işi müqəddəs ramazan ayında, oruc tutmayıb sərxoşluq etdikləri vəziyyətdə görmüşdülər. Yenicə arxa-yınlaşmağa başlamışdılar ki…

Xan günorta namazını təzəcə qılıb, ortalıqdan yığıl-mamış tirmə canamazın qənşərində üzü qibləyə oturub zikr edirdi. Kəhrəba təsbeh canamazın üstündə, yüsür təsbeh əlindəydi. Hər dəfə, – “Allahü-əkbər; Allahü-ək-bər; la ilahə illəllahü vallahü-əkbər; Allahü-əkbər; vəlila-hül-həmd”, – dedikcə təsbehin bir dənəsini çevirirdi… Qapıda namüəyyən, xısıltı-pıçıltı kimi səslər eşitdi. Uca-dan, – “Allahü-əkbər!. Kim var orda?”, – dedi.

Pişxidmət içəri girib baş əydi, qorxa-qorxa yavaş səslə, elə bil, içəridə kimisə ürküdəcəyindən, əslində, ibadət edən xanı narahat edəcəyindən qorxaraq dedi:

– Kərbəlayı şair hüzura izn istəyir.

– Gəlsin, gəlsin… – dedi, sonra da içəri girən şairin salamını alıb, gülə-gülə səccadəyə işarə edib əlavə etdi, – Necə deyərlər, Allahın borcunu verdik, qaldı şairin borcu. Buyur, buyur, Kərbəlayı… Nə fənddəsən? Təzə nə yazıb gətirmisən? Uşaqlıqda babam rəhmətlik demişkən, “ağ-zun istiykən de”.

Amma şairdən səs çıxmadığını, gülmədiyini görüncə ciddiləşdi:

– Nə xəbər, noolub, Kərbəlayı?

Şairin rəngi boğuqdu. Sözünü necə, nədən başlaya-cağını bilmirdi. Müsibəti, üzqaralığını necə, hansı sözlərlə xəbər verəcəyini kəsdirməmişdi.

– Hə. Noolub?

Şair Mustafa xanı artıq nigarançılıqda saxlayıb, daha

da qəzəbləndirə bilməzdi. Ürəyində iki hiss çarpışırdı. Bir tərəfdən elin namusu tapdalanmışdı, xanın rəiyyətinə xa-nın öz adamları təcavüz etmişdi. Üzqaralığı ikiqatdı. Xan nəsli, cavan bəyzadələr nəinki arvad-uşağı, qız-gəlini yadellidən, basqınçıdan qorumamışdı, hətta özü bu bas-qınçıya çevrilmişdi. O biri tərəfdən basqınçı bəyzadələrə xanın öz doğmaca qardaşı, kor edilmiş, bədbəxt olmuş, ömrü yağı əlində məhv olmuş İsmayıl bəyin oğlu Fəti bəy başçılıq etmişdi.

Şair əvvəlcədən Fəti bəyin adını çəkmədən doqquz cavan bəyzadənin sərxoş halda köç qız-gəlininin namu-suna toxunduğunu danışdı. Yumşaldaraq, xanın oruc ağızla qəzəbini coşdurmadan danışdı. Amma olan olmuş-du. Xan dəhşətli dərəcədə qəzəbləndi. Mustafa xan din-dar adam idi. Orucluqda yaman deməyin, söyüş söymə-yin günah olduğunu bilsə də, özünü saxlaya bilmədi. Zikr deyən dodaqları, oruc ağzı cəhənnəm saçmağa başladı:

– Necə, necə? Orucluqda? Şərab? Təcavüz? Kimdir onlar? Kim?

– Doqquz nəfər… Bəyzadələrdən… cahillik eləyiblər, xan, elat, köç camaatı şikayətə, ədalət tələbinə gəlmişdi.

– Kimlərdi? Kimlərdi? Onların…

– Qəzəb gələndə ağıl gedər, xan, qurbanın olum. Sə-birlə… – deyə Fəti bəydən başqa cavanların adını, atasının adını söylədi.

– Bəs doqquzuncu?

– Başçıları?

– Başçıları!.. Kimdi?! Cavab ver!.. Bəlkə Teymurazdı?!

Belə küçüklərin başçısı köpək…

– Yox, qurbanın olum, Teymuraz deyil.

– Bəs kimdi?!

– Kim?

– Səndən soruşuram mən, Kərbəlayı, bu saat… cavab ver…

Gec-tez bilməliydi, biləcəkdi xan. Odur ki, qəlbində taleyinə yandığı bədbəxt nəslin övladının adını çəkməyə məcbur oldu.

– Fəti bəy…

– Fəti?!

– Bəli.

– Bədbəxt İsmayılın oğlu?

– Bəli, İsmayıl bəyin oğlu…

– İlahi!.. – Xanın atəşlər çaxan, qığılcımlar saçan göz-ləri göylərə dikildi. – İlahi! Neycün? Neyçün Teymuraz olmadı?! Neyçün o oldu, rəbbim?!

O      gündən sonra Mustafa xan bir daha qardaşı oğlu Fəti bəyin adını çəkmədi. İndisə qəzəb içində hayqırdı:

– Fərraş!

Pişxidmətlə fərraş eyni anda qapının astanasında gö-ründü.

– Bəli, qurban!

– Hamısını, o binamusların, o biqeyrətlərin hamısını tapdırıb gətirin. Cəlladı da çağırın!

Bütün günü və gecəni xan nə yeyib, nə içdiyini, iftar edib-etmədiyini, obaşdanlığa durub-durmadığını bilmə-di. Yəni heç yatmadı da. Fəti bəyin anası Gövhər bəyim hər iki yaxasını əlində cəngələyib, qaynının qapısında diz çökdü, dizin-dizin ayaqlarınacan süründü. Oğluyçün aman dilədi. Xanın qəzəbini heç nəylə soyutmaq olmadı.

Səhəri gün Qalabazar meydanı sulandı. Ağac ovxantısı səpildi. Günahkarlar meydana gətirildi. Qulamların, fər-raşların əhatəsində dayanan bəyzadələrə nifrətlə tamaşa edən rəiyyət arasında cavanlığına yazığı gələn də vardı. Amma onlar da, xanın ədaləti qarşısında heyran olub sus-muşdular. Bəyzadələrin qohumlarından bəzisi elə güman edirdi ki, xan günahkarları meydana gətirdəcək, günahla-rını üzlərinə oxuyacaq, döydürəcək və qardaşı oğlu xatiri-nə sağ buraxacaq onları. Amma belə olmadı.

Xan əvvəlki, cəllad əlilə ölüm hökmünü yalnız bir nöqtədə dəyişdi. Xan neçə günün orucundan avazımış dodaqları xəfifcə titrərkən pıçıldadı:

– Qədim türk nəslidi. Edamı başqa cür ola bilməz. Öz kamanının kirişiylə…

Sözünün, dalını – “boğdurulsun”, – deyə bilmədi. Amma yaxınında əyləşmiş bəylər bu pıçıltını aydın eşitdi-lər. Xan sözünə davam etdi:

– O biriləri də… doqquzu da… Qədim türk bəyləri nəslindəndi… Onlar da…

Bəylər anladılar ki, geriyə dönüş yoxdu. Xan sözünü dəyişməyəcək, əmrini geri götürməyəcək. Vaxtilə Fətəli xanın kor, şikəst etdiyi bədbəxt qardaşının oğlu Fəti bəy üçün güzəştə getmədisə, o biri bəyzadələrçün də əfv dilə-mək olmayacaq… Otağı dərin, qəbiristan sükutu sardı… Xan xəyal idi indi bu otaqda… Bəylər xəyal, Tağı bəy xə-yal, Kərbəlayı Arif şair xəyal idi. Var olsalar da, xəyaldı-lar. Burada indi bir həqiqət vardı: ölüm hökmü… Və otu-ranlar hamısı, bütün təəssüflərinə, güzəşt arzularına bax-mayaraq, bilirdilər, inanırdılar ki, xan öz hökmündə haq-lıdır.

Doqquz cavan indi bu silinib süpürülmüş, taxta ov-xantısı səpələnmiş meydanda qətlə yetəcəkdi!

Kaş oğru olaydılar: oğurladıqlarını artıqlamasıylə sahibinə verib razı salmaq, halallaşmaq olardı.

Kaş başqa bir cinayət törətmiş olaydılar – çarəsi tapılardı. Bu, elə bir ağır binamusluq, şərəfsizlikdi ki, özü-nü kişi sayan, ailə-külfət namusu çəkən heç kəs dil aça, dəlil gətirə bilmirdi.

– Elə olar da… Orucluğun içində…

– Sən iç, keflən, get camaatı namussuz elə?

– Allah götürər mını?

– Xan qurbanı olduğum Allah adamıdı.

– Oruc yeyiblər, bəs eləməyib…

– İçiblər kafirin satdığını…

– Soora da…

– Çörək tutsun onları!

– Tutmaq necə olar? Qarılar onların qənşərinə süfrə açıb…

– Çörək qoyub…

– Bala deyib…

– Çörək adamı necə tutar bəs?!

– Cəzalarıdı…

– Beyin qan…

Cavanları meydanın ortasına gətirdilər. Hərəsinin kamanını da dərhal – xanın əmri çıxan kimi – fərraşlar cumub evlərindən gətirmişdi; yanlarına qoydular. Bəyza-daların bəzisi zəif düşmüşdü; yerimir, güclə, ayaq sürü-yürdü. Fəti bəylə Sərdar bəy öndə durmuşdular. Başlarını sinələrinə endirsələr də qəddləri əyilməmişdi. Fəti bəy əli-ni uzadıb kamanını götürdü, yayın kirişini öz əlilə çəkdi, öpdü və boğazına keçirib, ucunu cəllada verdi, uca səslə dedi:

– Haqlısan, əmi, haqlısan!

Bu onun son sözüydü. Mustafa xan sonralar da qula-ğında ara-sıra səslənən bu sözlərə qarşı deyirdi: “Kişi ki-mi yaşamadısa da, kişi kimi öldü. Bədbəxt İsmayılın çıra-ğı heçcə yerə söndü… Özümünkünü bağışlasaydım, baş-qaları ayaq açardı. “Ədalətdən dəm vuran xan, buydumu sənin ədalətin?” – deyərdi rəiyyət. Neyləməli, Ağası xan nəslinin fəciəli taleyindən Allah o biri nəvə-nəticəsini qorusun”.

Bu sözlər Mustafa xanın dilində artıq əzbər olmuş, duaya çevrilmişdi. Hər dəfə qardaşı İsmayılın xəyalı göz-lərində canlananda bu “dua”nı oxuyur, – “Allah nəslimi-zi qorusun”, – deyə yuxuya, həm də çox narahat bir yuxuya dalırdı. Buna bənzər gecələrin sabahı sakit, dinc oyanmır, əzgin, bitab olurdu. Elə bil ağır fiziki işdən son-ra yorğun düşürdü.