Текст книги "Champo otli ilon"

Oq kiyimli shayx

Boymurod aka “endi bo‘ldi”, deb o‘tirgan joyidan qo‘zg‘aldi. Boshqa kelganlarniyam ziyorat qilib, horma-bor bo‘l qilish kerak. Men hozirgi suhbat ta’siridan chiqolmay, qilgan ishimga nazar soldim. Chakkimas, gapga alahsib bo‘lsa ham ikki bo‘yracha yerni ochib qo‘yibman. Boymurod aka ketar jafosiga cho‘ntagidan qoq non chiqarib, Oqtoshga tashladi. Oqtosh nasibani u lunjidan bu lunjiga o‘tkazdi-yu, Boymurod akaning orqasidan akillab chopdi. U kishi “aytmadimmi, bu it bari bir menga el bo‘lmaydi”, degandek menga qarab, kesak olish uchun yerga engashdi.

– Oqtosh! – deb baqirdim. – He, esi yo‘q!

Oqtosh bo‘ynini qisib yonimga qaytdi. Ko‘nglimdan “Nahotki, Boymurod aka haq?!” degan o‘y kechdi-yu, judayam hayron qoldim. Shu daqiqadan Oqtoshga chin egalik mehri uyg‘ondi. Oqtosh endi mening itim, uning otiniyam o‘zim qo‘yib oldim.

O‘sha zahoti Oqtoshni o‘zim uchun olib kelgan nasiba bilan siyladim. Teshik bo‘lsa-da, chog‘roqqina tog‘oracha topdim. Pilik o‘tkazib, teshigini yamadim. Mana endi ovqatlanadigan yalog‘iyam bor. Bitta uycha yasasam bo‘ldi. Buniyam yo‘li topildi. Yerdan qazib chiqargan toshlardan qo‘rg‘oncha qildim-da, ustiga shox-shabba tashlab qo‘ydim. Hozircha bo‘ladi. Qishgacha bir gap bo‘lar.

Tushdan keyin mendan ikki tomorqa yuqorida turadigan va allaqachonoq uy qurib olgan shoir Yo‘ldosh Eshbek kelib qoldi. U shaharda galstuk taqib juda po‘rim bo‘lib yuradi-yu, bu yerga kelishi bilan shayx bo‘lib oladi. Oq ko‘ylak, oq ishton, oq do‘ppi. Oq kiyimning bitta siri bor. Pakana odamni uzun qilib, uzun odamni yanayam alp qomat qilib yuboradi. Yo‘ldosh Eshbek alplar toifasiga kiradi. Oq ko‘ylak-ishtonning yana bir siri mana bunday qora ishlarga odamni tepadan qaraydigan qilib qo‘yadi. Ha, savlat to‘kib u yoqdan-bu yoqqa yurishdan boshqaga yaramay qoladi. Axir oppoq ko‘ylak-ishton bilan terga botib yer ochib bo‘ladimi? Yo‘ldosh Eshbekning uyi katta yo‘lning shundoq bo‘yida. Shayxga o‘tganam ikki bukilib salom beradi, ketganam. Kiyimiga salom beryaptimi, o‘zigami – buning ahamiyati yo‘q. U o‘zi ekkan nihollarning tepasiga borib, soatlab turishi mumkin. Ko‘rgan odam daraxtga dam solyapti deb o‘ylaydi. Unday emas, shayxning ko‘zida shunday bir g‘alati quvvat borki, tikilgan narsasini ko‘kartiradi. Quritadigan ko‘zdan xudo asrasin. Shungami uning bog‘ida o‘t-o‘lanlar shu qadar o‘sadiki, o‘rmon bo‘lib ketadi. Buni qarang, qay kuni uyida tuvakka bitta pomidor urug‘ini tashlab ko‘z nuri bilan tajriba o‘tkazibdi. Tuproqdan endigina bosh ko‘targan niholcha bir kunda shoxlabdi, ertasiga gullab, uchinchi kuni hosil tugibdi. Keyin bola-chaqasi bilan shakarob qilib yeyishibdi. Xullas, Yo‘ldosh Eshbekning omadi kelgan. Ekstrosensligiyam bor. Boshqa sayyoralardan kelayotganlar bilan aloqa o‘rnata oladi. Bir marta jurnalistlarni shu yerga yig‘ib, kelgindilar bilan uchrashuv o‘tkazmoqchi bo‘ldi. Jurnalistlar, reportyorlar, operatorlar kelishdi. Faqat kelgindilar kelishmadi. Ma’lum bo‘lishicha, zarur ishlari chiqib qolganmish.

Yo‘ldosh Eshbek men taraflarga umuman o‘tmas edi. To‘g‘ri qiladi, qora terga botib ishlayotganlar oldida nima bor, kayfiyatni buzib. Bu yerga dam olgani kelish kerak odam bolasi. Ha, o‘pkani mana bunday to‘ldirib-to‘ldirib nafas olganga nima yetsin. Havosi toza bo‘lsa! Yo‘ldosh Eshbek ana shunaqa o‘ylaydi va bunga qattiq amal qiladi.

Nima qilaylikki, bizning ko‘zimizda pomidor pishirib, daraxtlarni o‘stirib yuboradigan qudrat yo‘q. Quldek ishlaymiz-da.

Yo‘ldosh Eshbek qo‘lini orqasiga qilib, yelkasi bilan yurib viqor bilan salom-alik qilib, ochgan qo‘rig‘imni tepkilab, “shamollatish” uchun qoldirgan xarsang ustidan joy topdi. Elektr poyezdda birga kelgan edik. Vagondayoq menga bir nima demoqchi bo‘luvdi-yu, chalg‘ib gapi og‘zida qolib edi. Jiddiyroq gapi bo‘lsa kerak-da. Qimmatli vaqtini ayamay kepti-ku. Bir hisobda yaxshi bo‘ldi. Boymurod akaga o‘xshab bu kishimam gap berib o‘tirsalar bas, ishim yanayam siljib qoladi.

Aytganimdek, Yo‘ldosh Eshbekning keti toshga tegmay, gapni kelgan joyidan boshlab yubordi:

– O‘sha kuni deng, aka, Xudo bir saqladi-da. O‘lay agar, yolg‘on gapirsam, yigit yoshidaman, sal sizdan istihola qildim, bo‘lmasa… Bir hisobda keb qolganingiz durust bo‘ldi, – deya bundan bir hafta oldingi mashmashani eslatdi.

Biz har doim poyezddan tushgandan keyin bog‘hovligacha anchagina yo‘lni poyi-piyoda bosib o‘tamiz. Yo‘ldosh Eshbek jiyani shoir Rauf Subhon bilan tezlab, bizdan o‘tib ketishib edi. Biz “Chinor” choyxonasiga yetay deganimizda katta ko‘chada birdan olatasir bo‘lib qoldi. Qulog‘imga Yo‘ldosh Eshbekning hayqirig‘i eshitildi:

– Hov mishiqilar, qo‘ylaring uni, zo‘ring bo‘lsang bu yoqqa ke!

Tezlab borsam, mast bolalar Rauf Subhonga tirg‘alib turishibdi.

– Rauf o‘zingni bos, – derdi Yo‘ldosh Eshbek, – qo‘l ko‘tarma, bilasan senga mumkinmas.

Mishiqilarning bittasi birdan Yo‘ldosh Eshbekka tashlanib qoldi. Yo‘ldosh Eshbek uni o‘ziga yaqinlashtirmayoq bir qo‘li bilan yoqasidan tutdi. “Ya-a-a-a” deb mushtini mishiqining iyagiga tirab, shunday ko‘tardiki, naq esxonam chiqib ketdi. Axir bitta odamni bitta qo‘lda azot ko‘tarishni o‘zi bo‘ladimi?! Birdan Yo‘ldosh Eshbekning ko‘zi menga tushdi-yu, mishiqini qayerdandir kelib to‘xtagan yengil mashinaning kapotiga tashlab yubordi. Hammayoq taraq-turuq bo‘lib ketdi. Qarasam, janjal kattalashadigan. Mast bolalarni yalinib-yolvorib chetga tortdim.

– Qo‘yinglar, ukalar, yaxshimas, bir joyda turib… ertaga ko‘z-ko‘zga tushsa… axir biz yozuvchilarmiz-ku, dachaga dam olgani kelyapmiz…

– Yozuvchi! – deya bittasi chayqalib, xayriyat hushyor tortdi, – siz, siz… kimmm…siz?..

– Erkin Malikman… qo‘ya qol uka… Xo‘p de…

– A-a-a-a, – dedi u meni quchoqlab “Shaytanat”, “Shaytanat”! Gap yo‘q, gap yo‘q, zo‘r, zo‘r… Hov, hov deyapman, – deya sheriklarini o‘ziga qaratdi u, – qo‘ylaring, bular o‘zimizdan, – “Shaytanat” deya menga osilgancha yuzlarimdan o‘pdi. – Asadbekka salom… Bizning apoq-chapoq bo‘lib turganimizni ko‘rgan sheriklari birdan bo‘shashdi.

Bezorilar meni Tohir Malik deb o‘yladi shekilli. Lekin nimagadir shu ondayoq ko‘nglimda ularga nisbatan zig‘irchayam gidr qolmadi. Kitob o‘qisharkanda axir…

Men hozir Yo‘ldosh Eshbekning o‘sha paytdagi holatini yana bir marta ko‘z oldimga keltirdim-u, bosh chayqab, unga dedim:

– Jahl chiqqanda odam kuchga to‘lib ketarkanmi, a, Yo‘ldosh Eshbek? Oltmish kilocha boridiyov o‘sha bola?

Yo‘ldosh Eshbekning ko‘zlari kattarib, vujudi shijoatga to‘lib ketdi:

– Menga bari bir edi o‘shanda, aka, oltmishmi, yetmishmi, yuzmi… Zang‘arni shu turishda Chirchiqqa qarab otvormoqchi bo‘lib turuvdim. Sizga ko‘zim tushgandan keyin… bir o‘limdan qoldi bechora. Bo‘lmasa, siz Yo‘ldosh Eshbek deganlari g‘irt jallod ekan-ku, nima qilib shoir bo‘lib yuribdi, deyishingiz mumkin edida-a, aka?

– O‘zi, shu… – deyman Yo‘ldoshning so‘zlaridan zavqim toshib, – sichqonning o‘lgisi kelsa, mushuk bilan o‘ynashadi deganlari rost ekan.

– Xalq dono-da, aka… – entikib qo‘ydi Yo‘ldosh Eshbek.

– Bo‘lmasa kelib-kelib, kimsan Rauf Subhon-u, sizdek odamga tirg‘alishadimi u mishiqilar. Rauf Subhon kimsan qora belbog‘li karatechi bo‘lsa. Qo‘yib bersa unaqalarning mingtasini urar. Nima dedingiz?

– Uradi, urgandayam shunaqangi uradiki, – dedi Yo‘ldosh Eshbek keng yelkasiga yarashgan dumaloq boshini likillatib, – Rauf mening ham jiyanim, ham shogirdim. Sabrli bola, uncha-munchaga qo‘l ko‘tarmaydi. Ammo-lekin o‘sha kuni bezorilarni vaqtida o‘zimga qaratib oldim-da…

– Shunday, shunday. Lekin ulardan bittasi “Shaytanat”ni o‘qigan ekan, bezori bo‘lsayam mehrim tovlanib ketdi. – Ularni insofga keltirgan narsa “Shaytanat” ekanligini negadir Yo‘ldosh Eshbekka aytib o‘tirmadim.

Yo‘ldosh Eshbek boshidan jazirama oftob urib tursayam, ancha gap berib o‘tirdi. Ovozi o‘qdek, quloqni teshay deydi. Yo‘ldosh Eshbek gapirsa karnayning keragi yo‘q. Ba’zan o‘zining bo‘lar-bo‘lmas kuzatishlari bilan qo‘l olishib ketay deb kelgan odamni xit qilib yuboradi. Toqati toq bo‘lgan suhbatdoshi “Bo‘pti, Yo‘ldosh Eshbek, men shoshib turuvdim, keyinroq bafurja-a, gaplasharmiz?”, deydi ming mulohaza bilan. Yo‘ldosh Eshbek bo‘lsa o‘sha-o‘sha beparvo. “Ha… Siz borovring, borovring, yo‘lingizdan qolmang, men gaprovraman”, deydi. Uning bundayin gaplaridan ko‘pchilik hayron bo‘lib, tomi joyidami deb qo‘yishadi. Bilishmaydiki, Yo‘ldosh Eshbekni to‘rt tomonida to‘rtta muakillari bor. U gapirganda muakillariniyam e’tiboridan qochirmaydi. Suhbatdoshi zerikishi mumkin, ammo muakillari zerikishmaydi. Ro‘parasida qo‘l qovushtirib “shunday deng, taqsirim”, deb turaverishadi. Buni ba’zilar bilishmaydi, eng yomoni bilishniyam istashmaydi.

Mening halidan beri jonimni qiynab ishlayotganimga Yo‘ldosh Eshbek endi e’tibor qildimi, jimib qoldi. Uniyam g‘ayrati qo‘zidimi, har tugul “men boray” deb o‘rnidan turdi, xayrlashib, orqa-oldiga qaramay uppa-uzun bo‘lib keta boshladi. Shu payt hayratdan hang-mang bo‘lib qoldim. Oqtosh Yo‘ldosh Eshbekka kelgandayam, ketgandayam Boymurod akaga tashlanganidek tashlanmadi-da. Nomiga bo‘lsayam “ak…” deb qo‘ymadi. Yo oppoq kiyimdaligini ko‘rib “o‘zimizdan ekan” deb o‘yladimikin? Yo tanirmikin? Yo‘ldosh Eshbekni orqasidan to‘xtatib: “Mabodo manovi it sizdanmasmi”, deb so‘radim. Uyam bolaxonador qilib: “Bizdanmas, o‘limdan xabarim bor-u aka, itdan xabarim yo‘q”, dedi. Bundan chiqdi Yo‘ldosh Eshbek it yog‘i yalamagan, it go‘shti yemagan. Agarda shunday bo‘lganda Oqtosh uni tinch qo‘ymasdi. Tavba, qanday qilib bilishi mumkin-a? Ko‘ziga ko‘rinarmikin?

Xullas, bu Oqtosh deganlari yerdan chiqdimi, osmondan tushdimi, ishqilib men uchun bir jumboq bo‘ldi. Hoynahoy bu it nima bo‘lgandayam yaxshi bir odamning tarbiyasini olgan ko‘rinadi. Egasi bilan sayr-u sayohatga chiqqan-u, adashib qolgan bechora. Balki uni ataylab adashtirib ketishgandir. Shaharda nima ko‘p – buzilayotgan uylar ko‘p.

Tungi tashvishlar

Darhaqiqat, Oqtosh tarbiya ko‘rgan it chiqib qoldi. Itlarga o‘xshab suqatoymas. Bo‘lar-bo‘lmasga akillab, asabni buzmaydi. Ertalab Boymurod akaga bir jag‘ urdi-yu, shundan keyin miq etmadi. Kechga dovur u yoq-bu yoqqa ham ketib qolmadi. Tomorqadan nariga chiqmadi. Ko‘z oldimda iskalanib, nari borib, beri kelib yuraverdi. To‘g‘ri, u bilan osh-ovqatni bo‘lashishga to‘g‘ri keldi. Endigi kelganimda Oqtoshniyam g‘amini yeb kelishim kerak. Suyak-sayoqlar itning joni. Biz ularni axlatga tashlab yuboramiz. Bog‘imdagi yaxshi tashvishlar yoniga yana bittasi qo‘shilgan edi…

Bugun kun kech bo‘lganiniyam sezmay qoldim. Quyosh tog‘ orqasiga o‘tib dara ichini ko‘lanka qoplay boshlabdi. Qibla tarafdan muzdekkina shamol qo‘zg‘olgan edi. Kun bo‘yi terlab-pishib ishlaganim uchunmi, yotib dam olishni o‘ylab, huzurlanib ketdim. Allohim qanchalar mehribon. Qur’oni karimda “Va uyqilaringizni rohat qilib qo‘ydik”, deydi. Bu yerda chalg‘iydigan na televizor, na radio bor. Mazzaning mazzasi…

Qorong‘i tushmasdan so‘ri ustiga chodir tikdim. Uning ichiga buklama karavotni yoydim. Kulgili-a, karavot ustida karavot! Ko‘rpa-to‘shaklarni to‘shab, ichiga kirishga tayyor qilib qo‘ydim. Uyi yo‘qning chirog‘i yo‘q deganlaridek, bu tomonlarga hali sim tortilmagan.

Shu payt miyamda nimadir yarq etib ketdi. Ota-bobolarimiz mana, nimaga sog‘lom bo‘lishgan. Yorug‘ning ishlarini yorug‘da bitirib, kech kirishi bilan uxlashgan. Erta yotib, erta turishgan. Kun chiqib yoyilguncha g‘aflat bosib yotishmagan. Biz-chi, ishdan horib-charchab kelamiz, televizorga tikilgancha ovqatlanamiz. Taomni qoringa yedikmi, televizorning ichigami – farqi yo‘q. Nimagadir bunaqa paytda hamma kanallarda ur-yiqit, o‘ldim-kuydim seriallar boshlanadi. Naridan beri ovqatlanib, butun borlig‘imizni televizorga topshiramiz. Go‘yo buni dam olish deb o‘zimizga-o‘zimiz taskin beramiz. Axir ko‘z ham dam olishi kerak-ku. Yurak-chi, yurak? Kinolarning turgan-bitgani yurak o‘ynog‘i bo‘lsa! Kimdir odamlarga kishi bilmas, asal deb zahar yalatayotganga o‘xshaydi. Yana gap-gashtaklarda nimagadir buyuk allomalar tug‘ilmayapti-ya, deb zorlanib ham qo‘yamiz.

Shunaqa gaplar… Toqqa chiqib olgandan keyin pastga qarash oson… Dastlab bu yerda ham uyqimni topolmay yurdim. Ko‘rpaga kirib, chodirning bir chekkasini ochib, osmonga tikilaman. Yulduzlar katta-katta. Xuddi bir terak bo‘yi tepada turganga o‘xshaydi. Shaharda ko‘zingni yirib-yirtib ham bu yulduzlarni ko‘rolmaysan. Minglab mashinalarning dud-bo‘ronlaridan chiqqan gazlardan to‘lin oy ham kasalmand ko‘rinadi. Qarab ko‘zing yayramaydi. Bu yerda-chi, oymoma naq oppoq paxta. Ichidagi obkash ko‘targan odam bo‘lsa, jon bitib, mana-mana chiqib keladigandek. Yana yulduzlar orasida bir yulduzning sirg‘alib borayotganini ko‘rib qolaman. U yulduzmas, sun’iy yo‘ldosh…

Bolaligimda kechalari berkinmachoq o‘ynab yurganimizda, uchar yulduzlarni ko‘p ko‘rardim. “Yulduzlar, hay yulduzlar, bolalar qayga bekindi, aytinglar”, derdik. Birdan yulduz uchib, bir tomonni ko‘rsatardi. Biz o‘sha yoqqa yugurib ketardik, berkinganlarni topib ham olardik. Opoqbuvim yulduz uchishini mana bunday deb ta’riflab bergan edilar: “Shayton osmonning qorniga qulog‘ini qo‘yi-ib, farishtalardan gap o‘g‘irlamoqchi bo‘ladi, yulduzlar toshga aylanadi-da, ha, bachchag‘ar, ket deb uni quvib soladi”. Hozir shayton gap o‘g‘irlashni bas qilganmi yo unga otiladigan toshlar tugaganmi, ishqilib yulduz uchishini tog‘dayam kam kuzataman.

Bugungi tun juda besaranjom bo‘ldi. Yarim kechadayoq qandaydir shovqindan uyg‘onib ketdim. It akillardi. Tog‘da kechalari havo yanayam tiniqlashadi, maysalar-u dov-daraxtlar shudringda cho‘milib, olam shaffoflashadi. Tiq etgan ovoz aks-sado beradi. Itni tanidim, Oqtosh! Yana u shu atrofda emas, bog‘hovlining qaysidir burchagida akillayapti. Ovozi qurg‘ur qo‘ng‘iroqqa o‘xshaydi.

Uyqim o‘chib ketdi. Tavba, kun bo‘yi atrofimdan nari ketmadi. Endi yarim kechada u yoqlarda nima qilib izg‘ib yuribdiykin? Ha, birorta sigir podadan adashib qolib ketgan bo‘lsa kerak. It itligini qiladi-da. Boshimni ko‘rpaga burkayman. Ammo Oqtoshning ovozi tobora asabga tega boshladi…

Nimanidir tiriqtirib quvdimi, shamol ovozini boshqa yoqqa olib ketdi. Xayriyat-e! Ammo bu jimlik uzoqqa bormadi. Yana akillay boshladi. Obbo! Sabr kosam toshdi. Kechasi uxlamaydigan odati bor ekan-ku bu itni. Shahardan bir kun bo‘lsayam tinchgina uxlay deb chiqqan edim. Qorovulning iti xo‘p zo‘r it ekan-da. Na kunduzi, na kechasi xo‘ja ko‘rsingayam “ak” deb qo‘ymaydi jonivor. Tepaning tagida miq etmay yotgani-yotgan. Odatda, bitta it akillasa, boshqasi unga jo‘r bo‘lguchi edi. Qulog‘i karmikan-a? Oqtoshga qo‘shilib nomiga bo‘lsayam akillab qo‘ymasdi u.

Oxiri toqatim toq bo‘ldi. Yotolmadim. Nima qilsam ekan-a? Oy tog‘ orqasiga o‘tib ketgan. Osmon to‘la yulduz biri olib, biri qo‘yib yaraqlashadi. Oqtoshning ovozi naq osmon gumbaziga urilib qaytayotgandek.

Bir ko‘nglim Oqtoshlab chaqiray dedim. Yarim kechada-ya? Shundog‘am namozga azon chaqirsam ba’zilarga yoqmayman-ku. Fikrimdan qaytdim. Ovoz bersam, qo‘shnilar it meniki ekanini bilib qolishadi. Qayerdanam og‘rimagan boshimga Oqtoshni orttirib oldim?!

Yodimga bolaligim tushdi. Karim aka deganlari bo‘lardi. Kolxozning poliziga qorovullik qilardi. Iti zanjirini uzib ketsa: “Kampirlarga turshak, itlarga hushtak” derdi-da, chiyillatib bitta hushtak chalardi. Hushtagi tugamasdan iti oldida paydo bo‘lib qolardi. Meniyam shundan bo‘lak ilojim qolmadi. “Kampirlarga turshak, itlarga hushtak” dedim-da, hushtak chalvordim. Tavakkalda. Voybo‘-o‘… O‘zimning hushtagimdan o‘zim qo‘rqib ketdim. Xuddi osmondan bomba tushib kelayotgandek chiyillab ketdi-da, o‘ziyam.

Poliz qorovuli Karim aka baloni bilar ekan. Hushtak ish berdi. Oqtoshning uni o‘chib, saldayoq shatir-shutir qilib yetib keldi. Hushtagimni taniganini ayting. Bo‘lmasa, yaqin yigirma-o‘ttiz yil orasida hushtak chalganimni eslolmayman. Buning ustiga Oqtosh hushtagimga o‘rganmagan. Bu it meni savdoyi qilib qo‘ymasa edi.

– Bor, kir uyingga, yot! – dedim jahl bilan. Keyin chiqib ketmasin deb omonat eshikni yopib qo‘ydim. Olam tinchidi-qoldi. Lekin qani endi uyqu kelsa…

Jinlar

Sal ko‘zim ilingan ekan. Yana itning akillashidan uyg‘onib ketdim. Tong yorishib borardi. Sal bo‘lmasa, bomdodni qazo qilar ekanman. So‘ridan shoshib tushsam, sim devorning narigi yog‘ida shipdek bo‘lib Boymurod aka turibdi. Sim devorning bu yog‘ida Oqtosh. Naq “bu yoqqa kirsang g‘ajiyman”deb irillaydi. Men Boymurod akaga namozimni o‘qib olay ishorasini qildim. U kishi tushunib, nari ketdi. Oqtosh tinchidi.

Bomdodni o‘qib bo‘lganimdan keyin saldayoq kunbotar tarafdagi cho‘qqilarning uchi olovlandi. Bu yerda men quyoshning chiqayotganini yoki botayotganini qarama-qarshi tomondagi tog‘larning cho‘qqilaridan bilib olaman. Bo‘lmasa, ikki tog‘ oralig‘ida bomdodni boy berib, shomni erta o‘qib qo‘yish mumkin.

Xotirjam bo‘lib olgach, Boymurod akani izlab qoldim. Sahar mardondan nimaga kelibdiykin? Biron ishi bormikin? Bir hisobda yaxshi bo‘ldi kelgani. Bo‘lmasa, g‘aflat bosib bomdodni boy berar ekanman. Aslida Boymurod akani turg‘azib, Oqtoshni akillatib meni bomdodga uyg‘otgan ham Ollohning o‘zi-ku!

Tashqariga chiqib, Boymurod akani izlay boshladim. Hov naridagi tut tagida cho‘nqayib o‘tirgan ekan. Ko‘rib yonimga keldi. Xotirjamgina qo‘l olib so‘rashdik. Men u kishiga tinchlikmi, degandek qaradim. Nimagadir judayam horg‘in ko‘rinardi. Uyqudan turgan odamga ham o‘xshamaydi. Chigitdek ko‘zlari kirtayib ketibdi. Sezdimki bir joyi og‘riyapti. Hoynahoy, qornidir. Kechasi bilan “uzun borib, uzun kelganga” o‘xshaydi, bechora. Oshqozonida yarasi bor-da bu kishini. Bu dardniyam podachilikda orttirib olgan. Tog‘-u toshlarda ochin-to‘qin qolib shunday bo‘lgan. Podachi o‘z qornini o‘ylasa, podasi och qoladi. Shunisiga chidaganlar podachilik qiladi. Podachi zoti borki, yo o‘pkadan ketadi, yo qorindan. Bular Boymurod akaning gaplari. Bir amallab it yog‘i bilan o‘pkani asrab qolgan ekan. Qorni esa chatoq. Shundan ketib qolamanmi, deb qo‘rqib yuradi, bechora.

– Qorin bezovta qilyaptimi, – dedim achinib, – dori beraymi?

– Ha, yo‘-o‘… – dedi qo‘l siltab. – Endi doriga ishim qomaydi…

– Nimaga unday deysiz, oshqozon turibdimi?

– Turibdi, turmay qaqqayam borardi. Erman gullab qoldi. Shu desangiz tirnog‘dagini damlab ichsam bo‘ldi. Sen ko‘r, men ko‘r bo‘p yurovraman. O‘zi quritib, ancha-munchasini g‘amlab qo‘yuvdim, onangni emmagur kalamusham o‘ch bo‘ladi-da, o‘shanga. Erman – ming dardga davo derman deb bekorga aytganmi?

– Saharlab kelganingizga yana qorni og‘rib qoptimi debman-da.

Boymurod aka eshigim tagiga terib qo‘yilgan toshlarga qarab “o‘tiraylik” degandek ishora qildi. Sezdimki, maslahatli ishi bor. Qizlariga sovchi kelyapti deb eshituvdim. Bilaman, yoshlar nima bo‘lgandayam to‘ylarida nomdorroq xonanda bo‘lishini xohlashadi. Xotini o‘lib, o‘nta bolaning tashvishi shu chigitdekkina odamning yelkasida qolgan.

– Ertalabki uyquni mazza qilib olayotgan ekansiz, uyg‘otvordim-a mulla, – dedi Boymurod aka o‘zini aybdor sanab.

– Qaytaga yaxshi bo‘ldi, savobbi tagida qoldingiz, bomdodga ulgurib qoldim. Oqtosh qurg‘ur kechasi bilan akillab uyqi bermadi hisob.

– Barini bilib turdim, – dedi Boymurod aka horg‘in jilmayib, – ammo-lekin xo‘b ish qildingiz-da. Itingizni vaqtida chaqirib oldingiz. Bo‘lmasa, ketuvdi qulog‘ini ushlab. Iziniyam topolmasdingiz.

Bundan chiqdi Boymurod akayam uxlolmapti-da. Hushtagimni eshitgan bo‘lsa. Ajabo, itimni yarim kechada kim olib ketishi mumkin. Nahotki bu yerdayam…

– It o‘g‘rilari bor deng?

– Anakka, – dedi Boymurod aka ko‘zlari kosasidan chiqqudek bo‘lib. U kishi “ana xolos!” deya olmay, nuqul “anakka” der edi. – Sizzi hech narsadan xabaringiz yo‘qmi hali?

– Nimadan? – Boymurod akadagi hayajon menga ham o‘tdi. – Kechasi biron gap bo‘ldimi?

– Jinlar yomonam bazm qildi-ki! Hay… hay…

Jinlar?.. Qanaqa bazm? Shunisi yetmay turuvdi. Nima deyishimniyam bilmay talmovsirayman.

– Shu desangiz, mulla, bizzi qishloqda bir domla buva bo‘lguvchi edi. Qaytish qilgan. Xudo rahmat qilsin. Mendan oldin dachaylada qorovul bo‘lgan yigitti otasi. O‘sha odammi avliyo deyishardi, o‘lay agar avliyoligi rost ekan. Buni men shu kechasi bildim. Qarang, shundoq avliyo odam o‘tib ketibdi-ya, g‘aplatta qoppiz-a. Keling, o‘sha kishiga atab bitta Qur’on o‘qivoring.

Boymurod akaga jin tegibdi deb achinib ketdim. Gaplariyam biri bog‘dan, biri tog‘dan. Itdan gap ochib qo‘yib, jinga o‘tib ketdi. Endi domla buvani eslab qoldi. Qur’on o‘qing deyaptimi, albatta, o‘qish kerak. O‘qidim… Boymurod aka some bo‘lib o‘tirdi. Duoga qo‘l ochdik. Allohning oyatidan yetajak savobni shu yaqin oradan o‘tganlarga, xususan domla buvaga yo‘lladik.

– Ana endi yaxshi bo‘ldi, – dedi Boymurod aka xuddi domla buva oldidagi qarzini uzgandek. – Shu desangiz… Boymurod aka gapiravuraymi degandek menga bir qarab qo‘ydi. Men u kishiga hamon xavotir bilan qarab turardim. – Rahmatlik hovlida it boqmanglar, boqsaylaram nariroqda, chorbog‘dan beri kelmasin, – deb tayinlardilar. – Qarang, iti bor hovliga farishta kirmasakan. Bir kuni domla buvaga uchrab, axir men cho‘pon bo‘lsam, itsiz ishim bitmasa, tog‘da bo‘rilar ko‘p dedim. Rahmatlik juda ziyrak kishi edilar. Darrovda tushundilar.

– Boymurod, sen boqsang bo‘ladi. Podachiga, ovchiga it zarur. Bunga yo‘l bor. Agarda oq it bo‘lsa yanayam yaxshi dedilar.

– Uvvalo oq it qidiraman, qani topsam. Jonivorning har qanaqa xilidan bor deng. Ola-bula, kulrang, malla… Oqi yo‘q-da! Bor-e, yo‘g‘ni yo‘ndiramanmi deb duch kelgan it bilan podachilik qilib yurovurdim. Biroq, yurtchilik ekanda, yana oq itga ishimiz tushib qoldi. O‘shanda sizzikidaqa oq it topilmadi-da, topilgandami, eh attang mulla Do‘smat o‘lmasmidi, boyaqish.

– Nima bo‘lgan edi o‘zi? – so‘radim sabrim chidamay.

– Jin tekkandi mulla Do‘smatga, jin. Domla buva o‘qib bir amallab olib qolgan edilar. Keyingisida bo‘lmadi, obqololmadilar. Kuchlari yetmadi. Ha yetmay qoldi. Mulla Do‘smat uch kungacha og‘zidan ko‘pik sochib, alahlab-alahlab jon berdi bechora. Qurib ketgur jinlar shu bilan tinchirmikin desak, tinchimadi. Bitta odamning boshini yedig-u yetar, deyishmadi. Navbat mulla Do‘smatning xotiniga keldi. Nima qilishini bilmaydi, bechora. Yashovray desa hali o‘zi, hali u bolasi, bu bolasi shaytonlab qolyapti. Bosh olib ketay desa, boradigan joyi yo‘q. Hovlini sotay desa birov olmaydi. Jin tekkan hovli kimgayam kerak deysiz. Kattalarga arz qilib ko‘rdi, bo‘lmadi. Xudosizlik zamoni edi-da, jinlarga ishonishmasdi. Do‘xtirlar bolalarini ukol qilib, onasining qo‘liga xapdorilar berishdi. Domla buva oq it topib hovlidagi yong‘oq tagiga bog‘lab qo‘yishni buyurdilar. Qani o‘sha oq it? Yerdayam yo‘q, ko‘kdayam. Mulla Do‘smatning xotini tarafdan urug‘i topilib qolib, Sirdaryamiey, ishqilib o‘sha yoqlarga obketib qoldi. Keyin desangiz tepadagi tog‘ “qars” etib yorildi-yu, – deya Boymurod aka ro‘paraga ishora qildi. – Birakayiga hammamizni tinchimiz buzilib qoldi. Tog‘ suriladi deb bizni daryani naryog‘iga ko‘chirvorishdi. Bu joylar qirq yil yotdi tashlandiq bo‘lib. Qirq yil-a! Keyin sizlarga dacha qilib berishdi-da, mulla…

– E-e-e-e, – hayratim oshib o‘rnimdan turib ketdim, – gap shu joylar haqida borayotibdimi e yashang-e, gapni teskarisidan boshlab, esniyam teskari qivoray dedingiz. Sal bo‘lmasa sizzi … hay mayli… Bu, mulla Do‘smat deganning uyi qayerda edi? Bilsa bo‘ladimi?

– Ja, bo‘latta, – deya Boymurod aka halidan beri tizzasiga qo‘ndirib o‘tirgan do‘ppisini qo‘liga olib o‘rnidan turdi va qibla tomonga yuzlandi, – hov anovi yong‘oqni ko‘ryapsizmi, o‘sha joy-da.

Boymurod aka ko‘rsatayotgan yong‘oq daraxti mendan bir tomorqa narida – o‘rtada Berdirahmatning hovlisi bor edi. Yong‘oq juda tarvaqaylab o‘sgan, qadimgiligi shundog‘am sezilib turardi.

– O‘sha yong‘oq haliyam turibdi deng, – deyman daraxtni ko‘rib turgan bo‘lsam ham.

– Turadi-da. Turmay qayoqqa boradi. Yildan-yilga ayqirib, semirib yotibdi. Kesishga yurak borakanmi? Xudosizlaram unga bolta urolmagan. Bo‘lmasa o‘tindan boshqaga yaramaydi. Mag‘izi yopishqoq.

Men bu gaplarga ishonishniyam-ishonmaslikniyam bilmay, hayron edim. Shundog‘am har go‘shasi sirli ko‘rinadigan bu joylar ko‘z oldimda yanayam sirli tus olmoqda edi.

– Endi, – dedi Boymurod aka salmoqlanib, – jindan qo‘rqmasayam bo‘ladi. – Shunday deb u menga xursand jilmaydi. Etsiz yuzlarida, peshanasida chiziqchalar paydo bo‘ldi. Mittigina ko‘zlari yosh bolanikidek yiltiradi.

– Siz shunday deb o‘ylaysizmi? Boymurod akaga yana shubha aralash qaradim. Xayolimda u kishi tun bo‘yi jinlar bilan maishat qilib o‘tirgan-u jinlarni aldab-suldab, otang yaxshi, onang yaxshi deb yelkalariga qoqib, bog‘hovlimizdan chiqarib yuborgan.

– Mulla deyman, – dedi Boymurod aka menga ziyrak ko‘z tashlab, – sizzi rostdanam hech narsadan xabaringiz yo‘qqa o‘xshaydi-a?

Men yelka qisdim.

– E, omon bo‘ling, bilsangiz itingiz jinlarni haydab chiqardi, ha, voybo‘-o‘-y… Jinlar-chi, sizga aytsam, oldin yong‘oqni tagiga olovni gurullatishib, undan keyin ey gumba-ka-gum, gum-baka-gumlab eze-e-eb o‘yinga tushib ketishdi…

Boymurod aka qo‘lini orqasiga qilib, yer suzgandek goh o‘ngga, goh chapga tashlab jinlarning o‘yinini ko‘rsata boshladi. Sal o‘zimni chetga oldim.

– Shu payt, – deya qaddini rostladi Boymurod aka, itingiz iskalanib, yong‘oq tagiga borib qoldi-yu, voh, voh, voh… Akillab jinlarni shundoq to‘zg‘itdiki…

– It sizga akillagandir, – dedim Boymurod akaga astoydil rahmim kelib.

– He-ey, mulla-ey, menga qandoq akillaydi, men hov tepada, vagonda bo‘lsam. Jinlar bu yoqda, yong‘oq tagida bo‘lsa…

– Shunga hayron bo‘lyapman-da, siz qayoqda-yu yong‘oq qayoqda. Qanday qilib siz jinlar yoqqan olovni, yana shox tashlab raqsga tushganlarini ko‘rasiz?

– E, u yog‘ini qo‘yovring, o‘zimam hayronman. Hamma gap itingiz baraka topkurda… Jinlar itingizdan qo‘rqib to‘zg‘ib ketishdi. Qo‘tir buloqqa qarab yo‘l solishdi. It demagan orqalaridan quvib akillab borovurdi… Oh, it endi asfalasofilinga ketti dedim o‘zimcha. Jinlar hiyla qilisharkan-da, mulla. Dushmanini orqasidan ergashtire-eb borisharkan-da, birorta chuqur o‘ragami, jargami tushirvorisharkan. Xayriyat, vaqtida hushtak chalib, itingizni chaqirib oldingiz. Men bo‘lsam hammasini ko‘rib, bilib turib hushtak chaldingiz deb o‘ylabman.

– Yo‘-o‘q, – dedim bosh chayqab, – Oqtoshning ovozidan uyg‘onib ketdim, keyin qo‘shnilarning joniga tegmasin deb, chaqirvoldim. Bor gap shu!

– Xudo uyg‘otgan-da sizzi, Xudo.

– Albatta, – dedim, – Xudo kechqurun o‘ldiradi, erta bilan yana tiriltiradi. Uyqiyam o‘lgandek gap. Bari Xudodan…

Boymurod akani bir kechada savdoyi bo‘p qopti deb o‘ylasam… o‘zimam bir vaqtlar Boymurod akaning holiga tushganim yodimga tushdi. Talabalik yillari edi. Qo‘qonga praktikaga borgandik. Og‘aynim Mirvohid bilan yotoqxonada turgimiz kelmadi. Qo‘qonning mashhur G‘ishtli masjid deb nom chiqargan choyxonasida ovqatlanib o‘tirib, choyxonachidan ijaraga uy topib berishini iltimos qildik. Choyxonachi bizga boshdan-oyoq qarab oldi-da, ko‘rinishimiz ma’qul kelib qoldimi “kechga tomon bir xabar olinglar”, dedi.

G‘ishtli masjidning hovlisi yozgi choyxonaga aylantirilgan, xonaqolariga kutubxona, qiroatxonalar ko‘chib kelgan edi. Biz kutubxonashunoslik fakultetining talabalari bo‘lganimiz uchun ham xonalarni miriqib tomosha qilgan edik.

Mirvohid ikkimiz kelishilgan vaqtda samovarchiga ro‘baro‘ bo‘ldik. Samovarchiyam ishlaridan bo‘shab, bizni kutib o‘tirgan ekan. U kishi bizni G‘ishtli masjidning shundoqqina orqa tarafidagi torgina yo‘lakka boshladi. Yo‘lak oxirida bir tabaqali eshik ko‘zga tashlanardi. Ijaraning shundoq ajoyib joydan topilganiga quvonib ketdik. Hovli torgina bo‘lib, uniyam bitta daraxt-u va bitta so‘ri egallab turardi. O‘ng tarafda bir uy dahlizi bilan, ro‘parada yana bir xona ko‘rinardi. Ichkarida temir karavotlar. Ma’lum bo‘ldiki, bu yer choyxonachining mehmonxonasi. Boshqa odam qo‘ymaslik sharti bilan bir oyga kelishdik. Choyxonachi har kuni tushlik paytida sho‘rvaning yog‘liq joyidan suzib, dastyor boladan kiritib turishga va’da berdi. Lekin ijara haqini oldindan qurtdek sanab oldi.

Biz boshqa kursdoshlarimiz nazarida, birimiz yozuvchi, birimiz shoirmiz. Ijodkorga tinchlik kerak-da. Yotoqxona degani – kirdi-chiqdi, vag‘ir-vug‘ur joy. Kursdoshlarimizam bir-ikki kelib so‘rida o‘tirib, miriqib ketishdi.

Bir kuni yonimizdagi guzarchaga birov bir tog‘ora doroyi uzum olib chiqibdi. Qo‘qonda qizil chilgi uzumdanam oldin pishadigan shunaqa uzum bor ekan. Rangi qandaydir oqish, ko‘kimtir. Ko‘ksultonga o‘xshab ketadi. Mevasi maydaroq, tig‘iz. Ta’mi shirin, oq tutning mazasini beradi. Karsildoq. Lekin yangi bo‘lgani uchun narxi osmonda. Talabaning cho‘ntagiga to‘g‘ri kelmaydi. Ko‘nglim sust ketib turganini ko‘rgan Mirvohid:

– Men Yakkatutga ketdim, ertalabki nonushtaga jizzali non, bir savat doroyi, qaymoq yetkazib kelaman, – deb qoldi.

Mirvohidning Yakkatutda xolasi, xolasi bilan yashaydigan opasi bor edi, kelgandan beri boraman deb yurgan edi. Bahona topilib qoldi. Mirvohidni avtobusga kuzatib, uyga qaytdim. Qulfni ochib, hovliga kirsam qo‘shni qiz o‘rtadagi tuynukdan o‘tib, hovliga suv sepib, supurib yuribdi. U har kuni biz kelguncha hammayoqni chinnidek qilib qo‘yardi. Toshkentga o‘qishga borsa yordam berishimizga o‘ziyam, ota-onasiyam umid qilardi. U o‘ninchini bitirayotgan edi. Bizning kursdosh qizlarimiz bilan allaqachon apoq-chapoq bo‘lib ketgan, hammamizni uyiga mehmongayam taklif qilgan edi. Bizni akasidek ko‘rar, o‘zi durkungina ko‘ringani bilan qiliqlari g‘irt bolacha edi. Har kuni o‘rtoqlarining nomini aytib she’r yozdirib olardi. Mirvohid bilan o‘z holimizcha xayol suribmi, kitob o‘qibmi o‘tirsak, sezdirmay kelardi-da, “vah” deb qo‘rqitgan bo‘lar, kutilmaganda suv sepib qochardi. Biz undan ba’zida bezor ham bo‘lib ketardik. Onasiga devor osha shikoyat ham qilardik. Onasi bo‘lsa u yoqdan: “Ayb o‘zlaringda, popoch, popoch qilib boshlaringga chiqarvoldilaring, ayamasdan bir-ikki jonini achitinglar, esi kirib qoladi”, derdi. Keyin orqasidan qo‘shib qo‘yardi: “Hoy, qiz o‘lgur, bu yoqqa qara, bunaqada seni o‘qishga yuborib bo‘pman, erga bervoraman”. “To‘g‘ri qilasiz, xola”, deb biz ham bu yoqdan tasdiqlardik.

Popoch hovliga yolg‘iz kirganimni ko‘rdi-yu:

– Mirvoit akam qanila? – deb so‘radi.

– Yakkatutga ketdi. Popochga doroyi uzum obkelaman dedi.

– Qachon obkeladi?

– O‘zi hozir ketdi-ku, gapini qaranglar, ertaga nonushtaga obkeladi. Choy ichmay o‘tir, xo‘pmi?

– Ey, – dedi qiz, uzumga hushim yo‘q deganday. Keyin oldiga tushgan bir o‘rim sochini orqasiga tashlab, supurgiga tayangancha menga angrayib qaradi.