Текст книги "Champo otli ilon"

Karim akaning g‘amgin yuzlari oy nurida chiroyli bir turlanib ketdi. Qo‘shiqni qayta boshlamoqchiday tomoq qirib qo‘ydi. Keyin yonboshlab yotgan Qo‘chqorga qaradi.

– Sen uka, xafa bo‘magin-a?

Qo‘chqor hayron bo‘lib yotgan joyidan turib, chordana qurib o‘tirib oldi. Karim akaga hayron bo‘lib qaradi. Karim aka bizlarga o‘girilib so‘radi:

– Nima deysizlar? Eshitdimikin-a, “E quyoshni…”?

Biz bir-birimizga qarab oldik. Karim aka shunaqa ipakdek mayin tortib, sirli qilib so‘radiki…

– Kim eshitadi, Karim aka, kim? Kutilmaganda bizning ham ovozimiz mayinlashib, sirli tus oldi.

– Gulsum-da, Gulsum, – dedi-yu, Karim aka “o‘-o‘-o‘-o‘h…” deb yubordi.

Qo‘chqor shartta boshini pastga egib oldi. Gulsum uning xolavachchasi. Kolxozchi qizlar orasida eng chiroylisi. O‘g‘il bolalardek shaddod, quvnoq. Gulsum opaga oshig‘-u beqaror bo‘lganlarning son-sanog‘i yo‘q. Bundan chiqdi Karim akaniyam yuragidan urgan ekan-da.

– Bilasizlarmi, ukalar, – dedi Karim aka xo‘rsinib,– meni ichimam-tashimam lovullab yonib yotibdi… Eh… buni boshlaringga tushganda bilasanlar. Oh… Men bu dunyoda Gulsum borligi uchun yuribman. Bo‘lmasa yashashni hecham qizig‘i yo‘q. Bugun “Bayanshirin” obkelib ko‘p yaxshi ish qildilaring. Bir yozildim-da. Ha, ko‘nglim bo‘shadi, ukalar. Ishqilib “E quyosh…” Gulsumning qulog‘iga yetgan bo‘lsin-da.

– Sovchi qo‘ying, – dedim.

– Oh, qaniydi, tilginangga shakar, bo‘yingdan. Bu hech bo‘maydigan ish. Biz kimmiz, kelgindimiz. Peshanamizda quloqning bolasi degan tamg‘a bor. Begona itning dumi hamisha qisiq bo‘ladi. Gulsum kim? Osmondagi oy-ku u. Sovchi qo‘yingmish-a…

Qo‘chqor boshini yerdan ko‘tardi. “Bilib qo‘ylaring, biz shunaqamiz”, degandek bo‘ldi go‘yo.

Birdan hammamiz jimib qoldik. Ov ham esdan chiqdi, xuddi bu yerga Karim akaning dardini eshitgani kelgandek.

– Men o‘z yurtimda bo‘lganimda bormi, – dedi Karim aka jimlikni buzib, – do‘ppim yerga tushsa pulga oldiradigan boyvachcha bo‘lardim. Bu yerda mana yozda polizga qorovulman, qishda idoraga.

U do‘ppi o‘rniga boshiga tang‘ib olgan oppoq durrani yechib, qayta bog‘ladi. Oyga qarab:

– Vaqt ham bo‘p qopti, – dedi va keti bilan narvonga qarab surildi. – Orqamdan shovqin ko‘tarmay tushinglar. Hammamiz soqovmiz – tamom.

Pastga tushsak Ko‘ktoy ham bir nimani sezgandek quloqlarini ding qilib, qotib turibdi. Ko‘zi polizda. Karim aka nimagadir Ko‘ktoyni pana qilib, cho‘nqayib o‘tirib oldi. Biz ham cho‘nqaydik. Oymoma naq ro‘paraga kelgan. Soyamiz orqaga cho‘zilgan. Dalalar oy nurida cho‘milib yotar, tiq etgan tovush yo‘q. Hatto, chirildoqlar ham bir nimani kutgandek jimib qolgan. Quloqlarim shang‘illab, yuragim gup-gup ura boshladi. Bolalar bir-birimizga suyanishib, g‘uj bo‘lib o‘tirardik. Ko‘ktoy hamon bo‘ynini oldinga cho‘zgancha hid olar, quloqlari hali u yoqqa, hali bu yoqqa borib kelardi. Shu payt birdan qarsillagan “o‘q” ovozi eshitilib qoldi. Cho‘chib tushdik. Ko‘ktoy turgan joyida bo‘ynini bukib bir cho‘kdi-yu yugura ketdi. “Ketdik”, dedi Karim aka Ko‘ktoyning orqasidan tushib. Qayerdandir yana “o‘q” ovozi keldi. Ko‘ktoy qovun palaklarini bosib chopardi. Biz uni qora qilib, egatdan egatga o‘tardik. Nihoyat Ko‘ktoy bir joyga yetib, iskalana boshladi. Karim aka o‘sha joydan bitta katta qovunni uzib oldi-da, menga tutqazdi:

– Chop, chaylaga tashlab ke…

Ko‘ktoy endi boshqa tarafga qarab chopa ketdi. Karim aka bolalarni o‘sha tomonga boshladi. Qovunni chaylaga tashlab qaytayotsam sheriklarimam birin-ketin qovun qo‘ltiqlab kelishyapti. Karim aka Ko‘ktoyning orqasidan hali u yoqqa, hali bu yoqqa chopib yuribdi. “O‘q” otishlar uzoqqa cho‘zilmadi. Shu bilan “ov” ham tugadi. Chayla tagiga ancha-muncha qovun to‘plandi.Ular shunaqangi xushbo‘y ediki, hidi dimoqqa kirib ishtahani qitiqlardi. Lekin hammasi tars-tars yorilgan edi. Qovunlar yorilganda miltiqqa o‘xshab ovoz berar ekan.

– O‘hho‘, – dedi Karim aka qovunning cho‘g‘ini ko‘rib, – bugun ov rosa baroridan keldi-ku. Yasha, azamat, bittayam qoldirmay hammasini topding-a, – deya Ko‘ktoyni erkalab qo‘ydi. Keyin qovunlardan bitta kattasini oldi-da, chetroqqa qo‘yib Ko‘ktoyni chaqirdi:

– Ol jonivor, haloling bo‘lsin, yevol… Ko‘ktoy bunday siylovni kutib turgan ekanmi, jon deb o‘zini qovunga urdi.

– Qovunlarni tepaga olishvorasizlar endi, bo‘lmasa hid olib hali zamon hammayoqni jayra bosadi. “Ov”dan ajrab qolamiz.

Karim aka haq edilar. Palaklar ichiga jayra kirib qolsa uni haydab chiqarib bo‘lmasdi. Yaqinlashding deguncha nayza otadi. Nayzasi zaharli bo‘ladi. Bundan chiqdi jayra, chiyabo‘ri, tulki, itlar qovunlar qachon yorilishini bilib yarim kechada “ov”ga chiqisharkan-da. “Qovunning shirinini it yeydi”, deganlari shu ekan!

Qovunlarni tepaga chiqargach, Karim aka bittasini so‘yib bizni mehmon qildi. Biz qovun emas, xuddi novvot chaynayotgandek bo‘lardik. Bir tilimdan ortiq yeya olmadik. Karim aka bilan xayrlashib, uy-uyimizga tarqaganda xo‘rozlar qichqira boshlagan edi…

Yong‘oq tagidagi jin

Boymurod akaning yong‘oq tagiga makon qurib olgan jinlar haqidagi hikoyasi Ko‘ktoy bilan bog‘liq yana bir voqeani yodimga solib qo‘ydi.

Biz qishloq bolalari doimo bir xil tashvish bilan yashardik. Hayotimiz ko‘proq Bo‘zsuv bo‘ylarida kechardi. Sigirning qornini to‘ydirishdan tashqari, bir ovqat pisharlikmi, choy qaynarlikmi ishqilib o‘tin ham topib kelishimiz kerak edi. Pishirgulik topsa kuydirgulik, kuydirgulik topsa pishirgulik topilmaydigan dardi bedavo zamonlar edi. Biz uchun qurigan ajriqning ildizi ham, mol yemaydigan xashak-xushak ham o‘tin edi. Bir kuni sigirning qornini bir amallab qappaytirdim-u, bir tutamam o‘tin topolmadim. Kuz boshlangan, dala-yu dasht bo‘shab qolgan. G‘o‘zapoyaga ruxsat yo‘q, paxta terimi davom etardi. Ammam urishmadilar-u, yig‘lavorgudek bo‘lib dedilar:

– Kechqurunga-ku amalladim, ertalabki choyga nima qilaman endi, otam?

Ammam juda xursand bo‘lganlarida yoki xafa bo‘lganlarida “otam” so‘zini qo‘shib qo‘yardilar. Agarda xursand bo‘lib aytsalar “otam” deyishlari yog‘dek yoqardi. Birdaniga katta odam bo‘lib qolgandek shishinib ketardim. Ammo hozirgidek paytlarda musht yegan odamdek a’zoyi badanim zirqirab ketar, o‘zimni qo‘yishga joy topolmay qolardim. Rost-da, uyimizda erkak kishi men bo‘lsam, jiyanlarim yosh, o‘tinni men topmay kim topishi kerak?!

– Hozir topib kelaman, – dedim-da, chilvirni qo‘ynimga solib, ko‘chaga otlandim. Ammam:

– Kech bo‘ldi, qattanam toparding, qo‘ya qol, – deganlaricha qoldilar.

Uyimizdan sal naridagi tepalikda kolxozning o‘tinxonasi bor edi. Lekin o‘tinxonaga yaqinlashishning o‘zi bo‘lmasdi. Bir yoqda kolxoz idorasi, undan keyin magazin, temirchi Mihtiyning ustaxonasi, omborxona, otxona, ana undan keyin o‘tinxona edi. Men uchun bitta yo‘l bor. Ana shu bir-biriga tutash qurilgan binolarning orqa tarafi. U tarafda derazalar yo‘q. Faqat temirchi Mihtiyning kul tashlaydigan tuynugi bor, xolos. Tepalikning pasti qator yong‘oqzor. Narigi yog‘i paxtazor. O‘tinni bir amallab o‘g‘irlaydigan bo‘lsam, albatta yong‘oqzordan o‘tishim kerak. Shunday qilsam meni hech kim ko‘rmaydi. Yong‘oqlarning barglari to‘kilib, ustida yakkam-dukkam qolgan barglar meni botirlantirdi. Yoz paytlari barglari shunaqangi quyuq bo‘lardiki, odam kunduzi yurgani qo‘rqadi. Shunday bo‘lsa ham yolg‘izoyoq so‘qmoq tushgan, undan rahbarlarni ko‘ziga tashlanishni xohlamaganlar yurardilar. So‘qmoq yong‘oqzor yoqalab Bo‘zsuv bo‘yiga olib tushadigan ko‘chaga tutashib ketardi.

Otxona darvozasi ro‘parasiga yetguncha men bilan birovning ishi bo‘lmadi. Ko‘cha otxona darvozasiga borib, chapga burilardi-da, otxona yoqalab pastga tushib ketardi.

Nima bo‘ldi-yu, otxona darvozasiga yetganimda otboqar Karimboy cholga duch kelib qoldim. U meni ko‘rdi-yu, “Ha” degandek tikilib qoldi. Jin ursin. Qo‘rqib ketdim. Sir boy bermay darrov salom berdim:

– Assalomalaykum, Karimboy tog‘a.

– Ja, – dedi Karimboy chol, – eri nomoshshomda qo‘yvorgan xotindek nima qilib ivirsib yuribsan bu yerlarda?

Bunaqa paytda kallayam darrov ishlab ketadi:

– Sigirimmi temir qozig‘i tushib qopti…

Biz podamizni Bo‘zsuv bo‘yiga shu yo‘ldan olib tushib, shu yo‘ldan haydab chiqar edik. Yolg‘onimga Karimboy chol ishonmadi.

– He, sigiring o‘lib sigirsiz qol, bedaga aylanishsang, kallangni olaman.

Birdan xo‘rligim tutib, ko‘zlarimga yosh quyilib keldi.

– Bedayz boshshiyzdan qosin, sigirimni qarg‘amang. Pochcham o‘lib, ukalarim yetim qoldi, endi sigirimizam o‘lsinmi? Ochimizdan bizam o‘laylikmi? – dedim hiqillab.

Karimboy chol birdan yumshadi:

– Bo‘pti, bor, bor, toshingni ter, – dedi-yu otxonaga kirib ketdi.

Yo‘qolmagan temirqoziqni qidirgan bo‘lib, otxonaning orqa tarafiga o‘tdim-da, jahl bilan shartta devordan oshib, kolxozning o‘tinxonasiga tushdim. Hech zog‘ yo‘q. Kimam bo‘lardi namozshomda. Oftob botib ketgan, shafaq ham o‘chib bo‘lgan. Karimboy chol xo‘jayinligini g‘aramdagi bedalarga qilsin! O‘tin bilan uning nima ishi bor?! O‘tinxonada to‘nkalar, shox-shabbalar ayqash-uyqash bo‘lib yotardi. Qo‘ynimdagi chilvirga bir ko‘tarim tut shoxini bog‘ladim-da, yong‘oqzor tarafdagi devordan oshirib otdim. Orqasidan o‘zimam oshib o‘tdim. Xayolimda kimgadir jahl qilardim-u, aslida qo‘rquvni yengaman deb o‘zim bilan o‘zim olishardim. Bu taraf ko‘zimga zimziyo qorong‘i ko‘rindi. O‘tinni yelkamga oldim-u, so‘qmoqdan keta boshladim. Ko‘zim oyog‘im tagida, u yoq-bu yoqqa qarash yo‘q. Biron narsaga qoqilib ketishdan qo‘rqaman. So‘qmoqni ko‘zdan qochirmasam bo‘ldi, u uyimizga olib boradigan ko‘chaga olib chiqadi. U yog‘i bir qadam. Aksiga olib so‘qmoqni yong‘oq xazonlari bosgan, shitirlab vahima solardi. Nimadir yon-verimdagi xazonlarni bosib kelayotgandek bo‘lardi.

Shu payt orqalab olgan o‘tinimga yong‘oq shoxidan bir nima sakrab tushdi. O‘tinning butog‘i kuragimga qattiq botdi. Chilvirning bir uchi bilagimga o‘ralgan. Bo‘shata olmayman. Odatda, bunaqa joylardan kunduzi o‘tgan odam yo hushtak chalib yoki biron bir qo‘shiqni varanglatib o‘tadi. Shu bilan o‘ziga-o‘zi dalda bergan bo‘ladi. Hozirgi ahvolimda na hushtak chala olardim, na… O‘tin ustidagi mahluq yelkamdan oshib peshanamni silay boshladi. Nafasim bo‘g‘izimga tiqilib, dod devorishimga oz qoldi. Jon holatda boshimni chayqab yubordim. Qurg‘ur yong‘oqni bargi ekan. Shu payt otxonada ot kishnadi. Buyam ancha dalda. Bildimki, o‘tinxona orqada qopti, otxonaning ro‘parasiga kelib qolibman. Otxonadan keyin omborxona, temirchi Mihtiyning ustaxonasi, maktab, Isog‘jon tog‘aning hovlisi…

Shu payt ko‘z oldim yorishib ketdi. E, olov!.. Ha, ha, olov chor atrofni yoritib, gurillab yonardi. Xayolimda kimdir uni yoqqan-u, o‘zi ko‘rinmasdi. E, deyman o‘zimga-o‘zim, bu temirchi Mihtiyning ishi-ku. Otlarni taqalab bo‘lgandan keyin, tirnoqlarni shu yoqqa obchiqib kuydiradi. Ustaxonada kuydirsa, hammayoqni qo‘lansa hid tutib ketadi. Olovni yoqib o‘zi uyiga ketgan shekilli.

Men yorug‘lik – qo‘rqmaslik, qorong‘ulik – qo‘rqoqlik ekanini o‘shanda birinchi marta his qildim. Olovni ko‘rish bilan qo‘rquvni unutib, ichim yorishib ketgandi. Hatto, yelkamni bosib turgan anovi alvasti ham olovdan qo‘rqib, yong‘oq shoxiga chiqib ketdiyov. Men o‘tinni yerga qo‘yib, yelkamga botayotgan joyni almashtirib olmoqchi ham bo‘ldim. Shu payt mo‘jiza yuz berdi. Olovga jon bitib, pildirab, yarim doira yasadi-da, yo‘limni to‘sib chiqdi…

Ajina degan o‘y miyamga urildi-yu nimagadir Ko‘ktoyni chaqira boshladim:

– Ko‘ktoy! Ko‘ktoy!

Osmondan tushdimi, yerdan chiqdimi bilmayman. Ro‘paramda, harsillaganicha Ko‘ktoy turardi. U bir o‘ynoqladi-da, meni aylanib o‘tib oldimga tushib yura boshladi. Ko‘zimni chirt yumib, tusmol bilan Ko‘ktoyga ergashdim. Uyga qandoq yetib kelganimni bilmayman. Hartugul o‘tinni olib kelibman. O‘zimni yerga tashlab, yerparchin bo‘lib yotaveribman, yotaveribman. Ammam suv sepib o‘zimga keltiribdilar. Ertalab tursam og‘zim, burnim to‘la uchuq. Ammam ikki dona tuxum berib, kinnachi xolaga jo‘natdilar. Kinnachi xola kirdan yag‘iri chiqqan bir yostiqni boshimga qo‘yib, qoq bo‘yraga yotqizdi-da, kinna sola boshladi:

 
“Qirq sulton, qirq bir chilton,
Kinna-kinna kirmasmu, kirsa aslo chiqmasmu.
Qorni katta boylarga bor,
Dumbasi katta qo‘ylarga bor,
Qon yalagan qassobga bor,
Un yalagan allobga bor,
Bu yetimchada nima gunoh?!
Ha, chiq-chiq!.. Chiqmaganingga qo‘ymayman, badbaxt chiq!..”
 

Kinnachi xola “hov, hov” deb kekirar, ko‘zlaridan shashqator yosh oqardi. Xolaning zamzamalari xush yoqib, uxlab qolibman. Shu payt meni kimdir dast ko‘tarib, olib ketmoqchi bo‘ldi. Men tipirchilab unamadim. U meni ko‘targan joyidan bo‘yra ustiga tashlab yubordi. Ko‘zimni ochsam, bo‘yra ustida o‘tiribman. Kinnachi xolaning sopol kosadagi kullari sochilgan, o‘zi orqaga ketib, oyoqlari laylak bo‘lib yotardi.

– Voyy!.. – kinnachi xola dumalab-sumalab o‘rnidan turdi. Ko‘zlarining paxtasi chiqib dedi:

– Bunaqasi bo‘magan, bolam, ha… hecham bo‘magan, sen yetimchani xudo bir saqlabdi. Yomon cho‘chiding-a?

Qushdek yengil tortib, uyga qaytdim. Ko‘ktoyni eslayman. Kecha u kelib qolmaganida bormi, jinlar meni hoynahoy Bo‘zsuv taraflarga olib ketardi. Bo‘zsuvni ko‘zimga kichkinagina ariqcha qilib ko‘rsatardi-da: “Qani hatla, hatlab o‘t”, derdi. Shu bilan tamom edi… Ko‘ktoy o‘zi boshqacha-da!

Lekin Ko‘ktoy keyingi paytlarda kechalari osmonga qarab uliydigan odat chiqardi. Ayniqsa, oy to‘lgan kechalari u avjiga chiqadi. Bunday kunlarda qishloq oy nurida judayam chiroyli ko‘rinadi. Balandqo‘rg‘on, Pastqo‘rg‘on, Kenjaqo‘rg‘on hammasi kunduzgidek olamga o‘zini ko‘z-ko‘z qiladi. Hatto, Bo‘zsuvning narigi tomonidagi “To‘qson bir” degan joylar ham yarqirab ko‘zga tashlanadi. Faqat Bo‘zsuv va uning ikki chekkasidagi jarliklar ustida qoramtir bir sharpa suzib yurganga o‘xshaydi. Ko‘ktoyning osmonga qarab ulishi bu chiroyli olamni yanayam sirli, g‘amgin qilib yuboradi. Ko‘ktoy Balandqo‘rg‘onda yashaydi. Shungami ovozi uzoq-yaqinlarga ketadi. Uning tinimsiz ulishini birovlar yaxshilikka yo‘yar – yurt boshiga tushadigan balo-qazolarni daf qiladi deyishar, boshqalar xosiyatsiz – balo-qazoni chaqiradi, nima balo urush boshqatdan boshlanib qoladimi, deyishardi. Biz Ko‘ktoy uliganda yaqindan borib tomosha qilardik. Ko‘ktoy cho‘nqaygancha tumshug‘ini oyga cho‘zib ulirdi. Uliganda tumshug‘i bo‘yniga qo‘shilib, allaqanday qo‘rqinchli tus olardi. Xayolimda Ko‘ktoy oymoma ichidagi obkash ko‘targan odamni taniydigandek, ular ilgari birga-birga yurishgan-u nimadir bo‘lib egasi oyga chiqib, Ko‘ktoy yerda qolib ketganga o‘xshardi. “Balandqo‘rg‘on” kunchiqar tarafda bo‘lib, quyosh ham, oy ham shu tarafdan chiqib kelardi. Oymoma to‘lib, dum-dumaloq bo‘lgan paytlarda, shundoqqina “Balandqo‘rg‘on”dan ko‘tarilayotgandek bo‘lardi. Ichidagi obkash ko‘targan odam shundoq qadam qo‘ysayoq bas, o‘zini “Balandqo‘rg‘on”da ko‘radigandek. Yoki Ko‘ktoy yugurib egasinig oldiga chiqib olsa bo‘ladigandek…

Qishlog‘imizda it ko‘p edi. Kechasi bittasi akillasa, butun qishloq itbozor bo‘lib ketardi. Ammo Ko‘ktoy uliganda nimagadir itlar jim turishardi. Go‘yo qishloqda Ko‘ktoydan bo‘lak it yo‘q.

Shunday kunlarning birida Oyto‘ra xola o‘lib qoldilar. Sal o‘tmay, institutda o‘qiydigan Ismoiljon degan o‘g‘li ham orqalaridan ketdi. Ha, “Balandqo‘rg‘on”da yig‘i ovozi tinmay qoldi. Ikkita o‘lik chiqsa ham Ko‘ktoyning ovozi o‘chmadi.

Bir kuni tunda “Balandqo‘rg‘on” tarafdan gumburlagan o‘q ovozi eshitildi-yu, qishloq bir qalqib tushdi. Kataklardagi tovuqlar qaqog‘lab, itlar shovqin ko‘tarishdi. Biroq Ko‘ktoy jimib qoldi. Ertasiga ma’lum bo‘ldiki, uni kimdir cho‘chqao‘q bilan otibdi.

Qishloq huvillab qoldi. Ammo Ko‘ktoyning o‘limi boshqa bir tashvishni boshlab keldi. Cho‘chqao‘q ov miltig‘idan otilmas ekan. Bundan chiqdi qishloqda berkitib qo‘yilgan jangovar qurol bor. Uni urushdan qaytganlar harbiy komissarlikka topshirishmagan. Uylarni tintish boshlandi. Ammam bilan G‘anijon amakim shoshib qolishdi. Bizzi uydayam uchta cho‘chqao‘q bor edi. Kosa ichida turardi. Bittasini men o‘rtoqlarimga maqtanish uchun cho‘ntagimda olib yurardim. O‘qning uchi uchlik, qop-qora, gilzasi oltindek yaltirardi. Orqasida pistoniyam bor edi. Otilganda gilzasi qolarkan-u qorasi uchib chiqib, tekkan narsani teshib o‘tar ekan. Ko‘ktoy xuddi shunaqa o‘q bilan otilgan. Bo‘lmasa, sochma o‘qqa Ko‘ktoy o‘lmasakan. Itni joni qattiq bo‘larkan.

Ammam kosa ichidagi o‘qni tomorqaga uloqtirib yubordilar. Keyin amakimdan so‘radilar:

– G‘anijon, o‘q ikkitamidi?

– Yo‘q, uchtaydi. Qarang, bolalaringiz olgandir.

Amakim meni eshikka poyloqchi qilib, shoshib taxmondagi ko‘rpani qulatdilar. Ammam ishlatilmaydigan choynaklarni ag‘darib o‘q qidirib ketdilar. Jiyanlarim Yo‘ldosh bilan Ergashning cho‘ntaklarini titkiladilar. Topolmay jig‘ibiyron bo‘ldilar. Amakim sandiqning bir tarafini bazo‘r surib, orqasidan quvuri ingichka miltiq oldilar. Ko‘rib qo‘rqib ketdim. Amakim sandiqni joyiga surib, ammamga shosha-pisha dedilar:

– Ko‘rpalarni tezda yig‘ib qo‘ying…

– Sen bolaga shuni yo‘qotgin deb necha marta aytdim-a. Oborib Bo‘zsuvga tashlavorsang o‘larmiding. Haliyam shunday qil. Ana, qopga o‘ra, jo‘na…

– Nima deyapsiz, opa, qishloq o‘rab olingan-ku. Hech kim uyidan chiqmasin deyishgan…

– Voy sho‘rim qursin… nima qilasan endi buni?

Amakim nima qilarini bilmay, bir zum o‘ylanib turdi-da, hech kim yo‘qmi degandek menga bosh irg‘adilar. Men tashqariga qarab boshimni sarak-sarak qildim. “Hech kim yo‘q! Amakim miltiqni quvuridan ushlagancha yerda sudratib hovliga chiqdilar. Keyin ilkis ko‘tarib, qo‘ndog‘ini to‘nkaga shundoq urdilarki, qo‘ndog‘i samovar o‘tin bo‘ldi-qoldi. Keyin quvurni ko‘ylaklari ichiga tiqib, hojatxonaga o‘tib ketdilar. Birozdan keyin keldilar-da:

– Qo‘rqmang opa, hammasi gatop, – dedilar. – Ha, siz o‘qqi toptizmi?

– Quribgina ketsin, topolmayapman-da shu!

O‘q mening cho‘ntagimda edi. Nimagadir mendan gumon qilishmasdi. Ammam o‘qni qidirishdan charchab dedilar:

– Hech yerda yo‘g‘u?

– Bollariz yutvormadimikan ishqilib? – kuldilar amakim.

– O‘lar… nimalar deyapsan G‘anijon…

– Bo‘pti, bitta o‘q nima bo‘pti. Topishsa, pochchamiz rahmatlik esdalikka obkelganidi deb qo‘ya qolamiz.

G‘anijon amakim samovar o‘tin bo‘lib ketgan miltiqning qo‘ndog‘ini urchug‘igacha terib, tandir ichiga tashladilar. Keyin xotirjam: – Anovi ikkita o‘qni nima qildingiz, – deb so‘radilar.

– Otvordim, nima qilardim.

– Qaqqa otvordiyz?

– Tomorqaga, – dedilar ammam.

– Bu yil och qopmiz-da.

– Nimaga unday deysan, nafasingni issiq qil uka,– hayron bo‘ldilar ammam.

– Yer chopganda, ketmonim pistonga tegib ketsa, o‘lamanku, opa.

– Ja, topding bahonani.

– Rost-da, hech bo‘lmasa, hojatxonaga tashlavormaysizmi, opa.

– Qattan bilay, shoshib qoldim-da, otam.

Ammam beshikdagi Rixsi jiyanimni emizgancha gap sotardilar. G‘anijon amakim tikka turar, men ochiq eshikdan ko‘chaga qarab-qarab qo‘yardim. Ammam menga ish buyurdilar:

– Hay, tovuqlarga bir siqim jo‘xori sepib qo‘y… Sigiram och qoldi! Qachon kelisharkin u zormandalar. Uyda qamalib o‘tirovramizmi? Shularni bari Ko‘ktoyni otganni jatiga. Ha, otmay, otilgurlar-a. Shundoq itni otvorishdi-ya… Qo‘llaring singurlar, – deb qarg‘andilar ammam.

Hujraga kirib, siniq sopol kosada jo‘xori oldim-da, daydib yurgan tovuqlarni “tu-tu”lab chaqira boshladim. Hammasidan oldin tojisi qip-qizil, chipor xo‘roz yetib keldi. Biz tovuqlarni ko‘proq shu xo‘rozga ishonib bo‘sh qo‘yib yuborardik. U tovuqlarga tulki u yoqda tursin, hatto begona odamniyam yo‘latmasdi. Begona sharpa sezdi deguncha shovqin ko‘tarib, qanotlarini qars-qars urib, patlarini hurpaytirib, tovuqlarni atrofiga yig‘ib, “urush” holatiga tushib olardi. Xo‘rozimiz judayam kekchi edi. Bir kuni qo‘shnimiz Turob aka uyiga o‘tib ketayotsa, kayfi bor ekanmi, to‘satdan qichqirib, o‘takasini yoray debdi. Turob aka erinmay xo‘rozni tiriqtirib quvibdi. Shu-shu Turob aka uyiga idoradan barvaqtroq qaytsa, “urush” e’lon qilib, uyigacha kuzatib qo‘yadi. U kishi buxgalter bo‘lib ishlardilar.

Xo‘roz men sepgan donga tumshug‘am urmadi. O‘zini terib yegan qilib ko‘rsatardi-yu, shundog‘am yiqilib-surilib qanot qoqib kelayotgan tovuqlarni donlashga chaqirardi. Hovli yuzi oq, chipor tovuqlarga to‘ldi. Bitta tepada o‘zimiz yolg‘iz yashaganimiz uchun, kattakka qamamasdan tovuq boqsa bo‘lardi. Ammamning bevaligi uchun tepamiz tagidan, tomorqaga deb yer ajratishgan edi. Ammam ham kelib-kelib cho‘chqa o‘qlarni shu yoqqa uloqtiribdilar.

Men xo‘rozning don cho‘qish o‘rniga, kermachog‘lik qilib, aylanishini tomosha qilib turib, ko‘chadagi ikkita shapkalikka ko‘zim tushib qoldi. Xayolimga cho‘ntagimdagi o‘q keldi. Hali uni bekitib ulgurmagan edim. Qarasam, o‘choqni oldida turgan ekanman, shapkaliklardan ko‘z uzmay o‘qni cho‘ntagimdan oldim-u o‘choqqa tashlab yubordim. O‘q kulga ko‘mildi-ketdi. Keyin “kelishyapti” deb ammamga xabar berdim. O‘zim yana o‘choq oldiga turvoldim. Ular uyimizga olib chiqadigan so‘qmoq boshida nimagadir yurmay turib qolishdi. Orqalaridan partkom yetib keldi. Uchovlari turvolib, o‘rischalab ancha chug‘urlashdi. Pochchamlarning ismini tilga olishdi. Qo‘llaridagi qog‘ozga bir nimalar yozishdi. Keyin biznikiga kirmay, keta boshlashdi. Men shoshib, o‘qni o‘choqdan olmoqchi bo‘ldim.

Kosov bilan kulni titkilaganimni bilaman, xuddi kul ichida tuxum yorilganday paqillagan ovoz chiq-di-yu, chotimning orasidan vizillab bir nima o‘tib ketdi. Don cho‘qilayotgan tovuqlar tumtaraqay bo‘lib ketishdi. Xo‘roz shunday bir qo‘rqinchli ovoz chiqardiki, uni ko‘rib hayron qoldim. Xo‘rozning tojdor kallasi yo‘q, ikki oyoqda dikonglab sakrab yuribdi. Hovli yuzi qon. Qarasam shapkaliklar pusib olib, biz tomonga yugurib kelishyapti.

Ichkariga chopqillab kirib, jon holatda, “kelishyapti”, deb baqirdim. G‘anijon amakim deraza tokchasida o‘tirgan ekanlar, lip etib sakradilar-u, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldilar.

Kimdir eshik tagiga keldi-yu, ichkariga kirmay buyruq qildi:

– Ichdagilar tishga chiqig‘iz. Bulmasa, bez purudupurejeniya atam…

Hozirgina amakim o‘zini tashlab qochgan derazada yana bittasi paydo bo‘lib, ichkariga to‘pponcha o‘qtaldi:

– Nu, nu, bistro, bistro!

Qo‘lida to‘pponchasi bo‘lsayam ko‘zlari ola-kula edi. Ammam Rixsi jiyanimni beshikdan bo‘shatib, ikkita jiyanimni ergashtirib tashqariga yurdilar. Deraza ko‘zida turgan to‘pponchalik lip etib ichkariga sakradi. Taxmonlarni, sandal ichlarini qaradi. Men serraygancha qotib qolgan edim. To‘pponchalik mushukka o‘xshab hammayoqni titib tashladi… U bir zumda dahliz-u, hujralarimizgacha qarab chiqdi. Bilib turibman, u o‘q otgan odamni qidirardi. U hech kim yo‘qligiga ishonch hosil qilgach, “chiq” degandek yelkamga bir turtdi.

Ammam hovli yuzidagi qonni va bir chekkada cho‘zilib yotgan xo‘rozimizni ko‘rdilar-u jon-ponlari chiqib ketdi. Partkom hech narsaga tushunmay ko‘zining paxtasi chiqib, tinimsiz u yoqdan-bu yoqqa yurardi. Ammam Rixsini menga tutqazdilar-da:

– Otayni og‘ziga sendaqa zo‘ravonlarni, – deb to‘pponchalikka tashlanib qoldilar-u. – Xo‘rozimni nima qilib qo‘yding, qirilib ketkur… Nimaga otasan, o‘qing o‘zmay o‘lsin seni… Yetimlarimmi uvoli tutsin…

Partkom bilan yana bitta shapkalik o‘rtaga tushib, ammamni ajratib olishdi.

Ammam ko‘zlaridan duv-duv yosh to‘kib, ezilib-ezilib yig‘lardilar. Qo‘rqib ketishgan jiyanlarim ham ammamning etagiga yopishib, dod solishdi. Hovlimiz birpasda qiyomat-qoyim bo‘p ketdi.

– Hov, Tursun, aylanay jiyanim, gapga quloq sol. Biz seni uyingga kirmasdan o‘tib ketayotgan edik. Shu tomondan birov o‘q otdi. Eshityapsanmi, o‘q otdi! Tepamizdan vizillab o‘tib ketdi. Shundan keyin orqaga qaytdik. Bu yoqqa chiqsak hammayoq qon, anov yoqda xo‘rozing tipirchilab o‘lolmay yotibdi, ha ishon gapimga, Tursunxon jiyan…

Ammam jon-jahdi bilan yopishganlarida boshidagi shapkasi uchib ketgan kishi “plaxoy baba-plaxoy baba”, deb yoqalarini tuzatar, shapkasini yerdan olib, yaltiroq joyini zo‘r berib yengi bilan artar edi. Yana bittasi bo‘lsa ammamning dod-voyi bilan ishi yo‘q, hovlining u yog‘idan bu yog‘iga borib kelib, bir nimalarning mo‘ljalini olar, o‘tirar-turar, engashardi. Xuddi esi og‘ib qolgan odamga o‘xshardi. Oxiri orqasidan it quvgandek yo‘lakdan yugurib, ko‘chaga tushib ketdi. Keyin ko‘chada turganicha biz bilan bekinmachoq o‘ynayotgandek o‘tirib, oyog‘ining uchida turib bo‘ylay boshladi. Siroj tog‘am ammamga bir nimalar deb uqtirar, gaplari qulog‘imga kirmas, xayolim anovi masxarabozda edi. Men ham unga javob qilgandek bir pastlab, bir balandlab, o‘zimni goh o‘ngga, goh chapga tashlab tirjayar edim. Bir mahal u pastdan meni qo‘rqitgandek yugurgilab chiqib keldi-da, birdan qo‘limdagi kosovga yopishdi. Men bo‘lsam anovi “plaxoy baba” deyayotgani ammamga tashlanib qolsa kosov bilan boshiga tushiraman deb, mo‘ljallab turgan edim. Kosovni ikkalamiz talashib qoldik. U o‘ziga tortdi, men o‘zimga. Oxiri u zo‘r chiqdi. Kosov bilan uradi endi deb, qo‘llarim bilan boshimni pana qilgancha o‘tirib olibman. U bo‘lsa men bilan ishiyam bo‘lmadi, o‘choqning oldiga borib, kulni tita boshladi.

– Vot, vot, – deb baqirib yubordi u birdan. Shoshib kul ichidan bir nimani qo‘liga oldi-yu, qo‘li kuyib, uni tashlab yubordi. Yerda archilib ketgan gilza yotardi. Sherigiyam shoshib borib, gilzaning ustiga cho‘nqaydi. Unisi o‘rischalab, o‘qni o‘choqning ichidan otilganini zo‘r berib tushuntirardi. Qochib qolmasin degandek mengayam qarab-qarab qo‘yardi. Sirim fosh bo‘lib qoldi. Siroj tog‘ayam bariga tushunib yetdilar. Tepamga kelib, ko‘zlarini paxtasi chiqib, to‘mtoq ko‘rsatkich barmog‘i bilan peshanamga nuqiy ketdilar:

– Sen yot unsur, yomon bolaykansan. Men-ku mayli, o‘zimizzi odamman, o‘qing manovilarning bittasiga tekkanda bormi, a? Naq onangni uchqo‘rg‘ondan ko‘rarding. Yo‘-o‘q, bitta senmas, qaniydi shu bilan qutilib bo‘lsa, butun qishloq onasini uch qo‘rg‘ondan ko‘rardi. Ha, qishloq yer bilan bitta bo‘lardi… tekislashvorardi, bachchag‘ar, odam-podami bilan tekislashvorardi…

Ammam angrayganicha menga qarab qoldilar. Axir ular G‘anijon amakim bilan shu bitta o‘qni qidirib tinkalari quridi-ku. Jiyanlarimni qorinlaridan bo‘lak hamma joylarini titkilab chiqishdi. Men bo‘lsam, ko‘rib-bilib turib bez bo‘lib turaverdim. Ammam judayam soddadil, ishonuvchan edilar. Do‘xtirxonada farrosh bo‘lib ishlar, oylik olsalar menga sanatardilar. Bir so‘mlik bilan uch so‘mlikni ajrata olmasdilar. Ammamning menga g‘alati qilib qarashi “hali kelib-kelib senga ishonib yurganmidim, otam” degandek yuragimni ezib yubordi. Kishi bilmas ich-etimni yer edim. Qaniydi, shu turishimda yerga kirib keta qolsam…

– Ayda malay, konturda viyasnit itabiz, – dedi meni fosh qilgan askar yelkamga turtib. U totor abziylardan ekan. Ular meni aristondek oldilariga solib olishdi. Ammamga, jiyanlarimga “xayr, yaxshi qolinglar” degandek qarab qo‘ydim. Ammam emizikli Rixsi jiyanimni bag‘riga bosgancha, indamay ko‘zyosh to‘kardilar. Ergash bilan Yo‘ldosh bo‘lsa xuddi men o‘ynagani ketib, ular quruq qolayotgandek g‘ingshib orqamdan ergashishdi.

– Voy o‘lay, – dedilar nihoyat ammam o‘zlariga kelib, – buni ota-onasiga men nima deyman, Siroj tog‘a?..

– Nima derding, tavba? Shuyam gap bo‘pti-yu yot unsur deysan, ko‘rib turibsan-ku qib qo‘ygan ishini. Astag‘firullo, bunaqa ishlar paqat yot unsurlardan chiqadi! Shunday deb Siroj tog‘a ukalarimni orqaga qaytardilar, – borilar jiyanlarim, borilar, akaylar bir xuttaga borib o‘ynab kelsin…

Jiyanlarim xuttani eshitib battar dodlashdi…

Meni selitra va allaqanday sassiq dorilar saqlanadigan omborxonaga qamashdi. Partkom kalitni choyxonachi Isoqjon tog‘aga berarkan dedi:

– Bu yot unsurga rahm qilib yurmang tag‘in, xo‘pmi?

– A? Nima ishkal chiqardi bu yetimcha, firqa ukam?

– Naq otib qo‘yayozdi bizzi…

– Yoppiray, Tursunxonni uyida o‘qotar borakanmi, yo qudratingdan! Rahmatlik Abdumajid topshirmay ketgan ekan-da.

– Otaman desa miltiqsizam otsa bo‘larakan. Tavba shuncha yil qon kechib… Bir Xudo saqladi-da, meni. Ajal o‘lgur bir enlik teppamdan o‘tib ketdi-ya…

– Yo qudratingdan, – deya eshik orqasida g‘udrandi Isoqjon tog‘a, – kelib-kelib o‘zimizzi pirqani otasanmi yetimcha – yetti kulcha. Anovilarni otmaysanmi, anovilarni! Padaringga la’natlar kevolishib, naq mening choyimga tikilib qolishdi. Choyni biram kakra qilib ichishadiki, ko‘knorimi deysan… Boraqolay… ha qo‘rqma jiyan, osh-ovqating bo‘ynimga. Kechqurun bo‘lsin qo‘yvoraman uyingga borib maza qilib uxlabam kelovrasan. Xohlasang qochiribam yuboraman… Menga nima…

Men Ko‘ktoyni G‘anijon amakim otgan ekanlar-da degan gumonda qoldim. Ular shu ketganlaricha Qozog‘istondagi ammamnikiga ketib qoldilar. Ancha yillar o‘sha tomonlarda qolib ketdilar. Qishlog‘imizda Ko‘ktoydaqa it boshqa paydo bo‘lmadi. Davralarda Ko‘ktoyning qiliqlari, vafodorliklarini ancha yillar gapirib yurishdi.

Najot Allohdan

Oqtosh menga o‘sha olis va yorqin bolalik xotiralarimni eslatib yuborgan edi. Boymurod akaning urg‘ochi itning vafodor bo‘lishi haqidagi gaplari to‘g‘ri chiqdi. Oqtosh daydib u yoq-bu yoqqa ketib qolmadi. Qachon borsam, sadoqat bilan ancha beridan kutib oladi. Tavba deyman o‘zimga-o‘zim, poyezddan tushishim bilanoq hidimni olsa kerak-da. Jonivor cho‘ltoq dumini likillatib uzoqdan chopib keladi. Hozir itligiga borib, suykalanib tahoratimni sindiradiyov deb xavotirga tushib qolaman. Yo‘q, Oqtosh fikrimni uqqandek ikki qadam narida tappa yerga yotib, ko‘zlari munchoqdek yiltirab, tumshug‘uni ko‘tarib guvranadi.

– Ha jonivor, yaxshi yuribsanmi, “Bog‘dod”da nima gaplar, tinchlikmi? – deb qo‘yaman.

Oqtosh gaplarimni aniq-tiniq tushunadi, sakrab turadi-da, “Bog‘dodda tinchlik” degandek o‘ynoqlab, oldinga tushib, yo‘l boshlaydi. Bog‘hovlidagi hayotim Oqtoshni yaxshilab mehmon qilishdan boshlanadi. U yalog‘ining oldiga borib, sabr-toqat bilan cho‘nqayib o‘tirib oladi. Bilaman, judayam ochiqqan, ammo uning toqatini ko‘rib, hayratga tushaman. Odamda bunchalik sabr-toqat bo‘lmasa kerak. Idishiga siylovi tushgandan keyin ham yutoqib, ochko‘zlarcha tashlanmaydi. Uzoqlashishimni kutadi. Keyin siylovni bir hidlaydi-da, menga, albatta, qarab qo‘yadi. Bu uning minnatdorchilik bildirgani.

Oqtosh poyezdgacha kuzatib qo‘yishni kanda qilmas edi. Endi u poyezdning qorasi yo‘qolguncha perronda o‘tirib qolmas, vagonga chiqishim bilan pana-pasqam yo‘llar bilan kelgan yo‘liga qarab chopar edi. Yo‘lda daydi itlar ko‘p, ba’zilariga menga ishonibmi, bir-ikki irillab ham qo‘ygan. Endi ulardan omon-eson o‘tib, bog‘hovliga yetib olishi kerak. Faqat ko‘chadagi mashinalarga tashlanishidan qo‘rqardim.

Ajriqdan tozalagan bir parcha yerimga jo‘xori, bodring ekib, uy qurishni boshlab yubordim. Ha, qurilish ishiga birovni aralashtirgim kelmadi. Loyihasidan tortib, to yog‘och ishigacha bismillo aytib, o‘zim qurishga niyat qildim. Bular poydevor kovlash, g‘isht quyish, devor urishdan iborat ishlar edi. Sandalli uy odatda kengroq bo‘lishi kerak. Chunki to‘rt tarafida odamlar o‘tirishini hisobga olganda, ancha-muncha joyni egallab qo‘yadi. Keyin mo‘rili o‘choq ham salkam bir metr joyni egallaydi. U devorning o‘rtasiga qurilishi, ikki chekkasida bir tomoniga o‘tin-cho‘p, ikkinchi tomoniga qozon-u idish-tovoq qo‘yiladigan joylari bo‘lishi kerak. Shuning uchun sandalli uyni to‘rtga-to‘rt, keyingi katta xonani to‘rtga-besh qilib reja oldim. Katta xonaning yarim metri taxmonga chiqib, to‘rt yarimga-to‘rt metr chorsi bo‘ldi. Yana bu xonada muzlatkich ham bo‘lishini o‘ylardim. Muzlatkich – uzunligi bir metr, eni oltmish, chuqurligi yetmish santimetr bo‘lgan oddiy o‘ra. O‘raning to‘rt tomoni yarim g‘isht qalinligida urilib, ichi sement qorishmasi bilan suvalgach, uning tashqi gir aylanasidanam yarim g‘isht sig‘adigan handaq qaziladi. U qish chillasining qori bilan to‘latiladi. Chillada yoqqan qorning joni qattiq va quruq bo‘ladi. Qor uchun salafan xaltachalar qo‘l kelishi mumkin. Men bolaligimda ko‘rgan muzlatkich menikiday uyning ichidamas, hovlida bo‘lardi. U kattakon xum bo‘lib, atrofi sholi poxol-u muz bilan o‘ralgan, tuproq tortib ko‘milgan edi. Yozda bu xumda issiqda tez aynib qoladigan narsalar saqlanardi. Yoz chillasida xumning gir aylanasidan bir chekkasi ochilib, muz parchasi olinar, doriga so‘rab kelganlarga berilardi. Muzni shu yerning o‘zida qirg‘ichda qirib yeyishardi. Ko‘proq qari odamlar so‘rab kelishardi. U qanday dardga davo bo‘lganini hali-hanuz bilolmayman. Harholda yoz kunlari yurakka davo bo‘lsa kerak-da. U paytlarda qishda hovuzdagi suvlar bir qarich-bir qarich qalinlikda muzlardi…