Текст книги "Champo otli ilon"

– Bir o‘ziz yotassimi?

– Nima qipti, ajina chaladimi?

– Qo‘rqmissimi?

– Nimadan qo‘rqay?

– Ajinadan.

– Ajina bo‘lsa senchalik bo‘latta, Popoch.

– Hali shunaqami, – deya Popoch tushmagur supurgini teskari ushlab quvib qoldi. Hovliga qandoq kirgan bo‘lsam, shundoq ko‘chaga qochib chiqdim-da, darvozaga qulf solib, aylanib kelgani ketdim. Popoch supurgini dastasi bilan darvozani urganicha qoldi. Biz turgan hovlining orqasidan o‘tgan tor ko‘chaning narigi beti katta qabriston edi. Bir-biriga tutash qurilgan katta-kichik hovlilarni qabristondan shu ko‘cha ajratib turardi. Ba’zan Mirvohid o‘zicha falsafa so‘qirdi: “Tasavvur qiling azizim, devorning narigi yog‘ida, bir dahlizcha joyda minglab odamlar qalashib yotibdi, biz bo‘lsak shuncha joyda ikki kishi xonlardek yashayapmiz. Qiziq-a?!”

Men qabriston yoqalab ancha joygacha borib keldim. Buzilgan, nurab tushgan sag‘analarni ko‘rib, Mirvohidning gapini esladim. “Bu dunyo tiriklarniki ekan-da, o‘lgandan keyin, xuddi o‘rilgan xashakdek qabristonga g‘aramlashaverar ekan… Qulayroq joy topib “Qulhu Ollohu ahad”ni o‘qiyman. Savobini shu joyda yotganlarga bag‘ishlayman.

Bu orada quyosh botib, issiqning tafti ketib, Qo‘qon shamoli esib qolgan edi.

Yotoqxonaga borib, kursdoshlar bilan ancha vaqtgacha gurunglashib, “uyim”ga qaytdim. Oy to‘lgan, qadim shahar tomlarini, ko‘chalarini sutdek yoritar edi. Karavotim xona darchasiga taqab qo‘yilgan, darcha qanotlari tashqariga ochilar edi. Xonada qandaydir zax hidi bor, darichalarni ertadan kechgacha ochib qo‘yganimiz uchun rutubat kundan-kun ko‘tarilib borardi. Men uyga kirganimda oy nuri qabriston tarafdan tushib, hovlining yarmini yoritib turar, uning shu’lasi xonaga ham yoyilardi. Shuning uchun chiroq yoqib o‘tirmadim. Chiroq yoqsam iskaptoparlarning dastidan uxlab bo‘lmaydi. Ertalabgacha olishib chiqadi odam. Popochlarning hovlisiyam haligacha g‘ala-g‘ovur. Otasi qassob, do‘konini kech yopadi.

Yotibman-u qotibman. Tushumdami, o‘ngimdami bilmayman isib ketdimmi ishqilib ustimdagi choyshabni nari surmoqchi bo‘ldim. Ammo nimagadir qo‘lim o‘zimga bo‘ysunmas, qimirlata olmasdim. Xayolimda yelkam aralash birov meni bosib turardi. Azbaroyi uyquning shirinligidan ko‘zim ochilmas, miyamning allaqaysi hujayralari g‘ira-shira ishlab, kim bo‘ldi ekan degan o‘ylarga borar edi. Kallamga kelgani Popoch bo‘ldi. Voy shumtaka-ey, kunduzi qo‘rqmissimi deb bekorga so‘ramagan ekan-da. Yengiltak, shayton qiz deyman-da, sal o‘zimga kelib ko‘zimni ochaman. Ammo… e-e-e… hayratdan qotib qolaman. Meni qimirlatmay qo‘ygan Popoch emas, boshqa… ha boshqa qiz edi. Voybo‘-o‘… uni! Odam ham shunaqa chiroyli bo‘ladimi? Esim og‘ib qoldi. Biz talabalar shu paytgacha besh ketib o‘zimizcha hur deb yurgan qizlarning birortasiga o‘xshamas edi. To‘g‘rirog‘i, ularning husni-jamolini bir qilganda uning birgina g‘amzasiga alishib bo‘lmas edi. Oy nurlari uning sutdek oppoq yuzini, taralgandek uzun-uzun kipriklarini, chaqnab turgan ehtirosli ko‘zlarini yoritib turardi. Ajabo, oymoma deraza tarafga qachon o‘tib ulgurdi ekan? Qizning ko‘zlari qo‘lga tushdingmi sen yigit degandek tobora ayyorona suzilar, jilmayganda tishlari sadafdek yarqirardi. Sochlari to‘lqin-to‘lqin bo‘lib, uyning qorong‘uligiga qo‘shilib ketgan edi. Uning qarashlarida senga yomonligim yo‘q, ey yigit degan bir ishoralar bor edi-yu, ammo kulib turib yer parchin qilib meni ezardi. Ko‘krak qafasim qisilib, nafasim og‘zimga tiqila boshladi. Qiz ukpardek yengil ko‘ringani bilan unda qandaydir yovuz, yovvoyi kuch bor edi. Ana shu kuch o‘zining kimligini menga sezdirib qo‘ydi. Ko‘zimni chirt yumdim-da, bilgan suralarimni takror va takror o‘qiyverdim. Sezib turibman ustimdagi “yuk” asta-sekin yengillasha boshladi. Yengillashgan hamonoq uxlab qolibman. Bir mahal childirma ovozi-yu g‘alati qiyqiriqlardan uyg‘onib ketdim. Oymoma hamon derazamdan nari ketmagan, shu yaqin atrofda to‘y bo‘lardi chog‘i. Hayron bo‘lib soatimni oy nuriga tutib ko‘raman. Uchdan oshibdi… Qo‘qonda to‘ylar kech boshlanib, tongotar tugar ekan-da deb, uyquli ko‘zlarimni yumaman… Bir ko‘nglim chiqsam-chi, Qo‘qonning to‘ylari qanaqa bo‘larikin, ko‘rsam-chi deyman. Uyqu zo‘r keladi…

Erta bilan uyqudan tiniqib uyg‘onsam, tungi voqealar shundoq ko‘z oldimda turibdi.

Biz olov yoqib, samovar qo‘yib, choy qaynatmasdik. Choynakka quruq choy solib choyxonadan dog‘suv burab kela qolardik. Erinsak Popochdan iltimos qilardik. Ularnikida ertadan kechgacha samovar jig‘illab yotardi. Qarasam, Mirvohiddan darak yo‘q. Qotgan-qutgan non bilan tamaddi qilib bo‘lsayam, praktikaga borishim, Mirvohid uchun ham bir bahona topishim kerak edi. Choyxonadan dog‘suv burab kelishimga Mirvohid opasi bilan kelib qoldi. So‘riga joy qildik. Dasturxon shohona bo‘p ketdi. Qo‘shni hovlida qassob tog‘aning gurillagan ovozini eshitib, choyga taklif qildik. Tog‘a yo‘q demadi. Tuynukdan yonlamachasiga o‘tib keldi. Ko‘rinishdan juda polvon odam edi. Popoch otasiga tortgan edi.

Oling-oling bilan choy ichar ekanmiz, qassob tog‘aga gap qotdim:

– Qo‘qonning to‘ylari tongotar bo‘larkan-a, qassob tog‘a?

– Qattagi to‘yga bora qoldingiz, jiyan? – dedi pishillab.

– Shetta bo‘ldi-yu…

– Shetta? Him… – deb kuldi qassob.

– Shu yaqin-atrofda-da, ertametangacha gumbir-gumbir to‘xtamadi-ku, eshitmadingizmi?

Qassob tog‘a non chaynashdan to‘xtab, ko‘zlarini lo‘q qilib menga qaradi-da, eshitmadim degandek boshini sarak-sarak qildi.

– Tushunarli, – dedim men kulib, – kecha ko‘payib ketibdi-da, a?

– Vohidjon, yaqinroq o‘tiribsiz, og‘aynizzi peshanasini ushlab ko‘ring-chi, isitmasi yo‘qmi? – deb qalin qoshlarini uchirib kuldi qassob tog‘a.

Mirvohid kaftini peshanamga bosdi-da:

– Joyida-yu, – deya xandon otib kuldi.

– Tavba, – dedi qassob tog‘a taajjubda, – mahallada to‘y bo‘larkan-u, mensiz o‘tarkanmi, naq ko‘chirtirvorarman. Hovlida jinlar bazm qilgandir, – dedi pinagini buzmay.

– Voy, tog‘a, unaqa demang qo‘rqaman, – dedi Mirvohidning opasi ko‘zlari alang-jalang bo‘lib.

Men tunda bo‘lib o‘tgan voqealarni birma-bir, oqizmay-tomizmay gapira boshladim. Mirvohid bilan opasi nonushtayam eslaridan chiqib angrayib o‘tirishar, qassob tog‘agina beparvo, hali piyozli nonni qaymoqqa bulab urar, hali doroyini g‘ujumlab og‘ziga tashlar edi.

Tungi sarguzashtlarim tugagach, Mirvohidning opasi kapalagi uchib, “bu gaplarga nima deysiz”, degandek qassob tog‘aga qaradi.

Qassob tog‘a sovub qolgan bir piyola choyni og‘ziga ag‘dardi-da, naq supradek kaftlari bilan lab-lunjini artib dedi:

– Bir balosi bo‘lmasa shudgorda quyruq na qilur, degan ekan mashoyihlar. Bu uyni ijaraga olayotganda sal o‘ylamadilaringmi olim yigitchalar. Nimaga shunday uy egasiz huvillab yotibdi deb. Yana shaharning qoq o‘rtasida-ya. He… Bu hovlida ko‘p ishlar bo‘lgan sizlarga aytsam. Ha, yomon bo‘lgan, yomon. Oldingi egasini qora buqa bo‘lib suzib o‘ldirgan. Xotini arzon-garovga issig‘ida pulladi-da, bola-chaqasini olib, jo‘nab qoldi. Keyingi sotib olgan odamni qora mushuk bo‘lib bo‘g‘ib o‘ldirdi. Bola-chaqasi sotolmay ketib qutuldi. Choyxonachi u yoq-bu yog‘iga qarab, bir kun, yarim kunga musofirlarni qo‘yib foydalanib turadi. Siz yigitni Xudoga yoqqan joyingiz bor ekan yo palagingiz toza… hartugul sizga hurqiz bo‘lib ko‘rinibdi…

Dasturxonga fotiha o‘qilgach, Mirvohidning opasi shoshib qoldi:

– Tur uka, tezroq chiqib ketaylik bu yerdan. Gap shu, endi betta yotmaysan, tamom.

Shunday qilib ko‘rpa-to‘shagimizni orqalab yotoqxonaga qaytib ketdik…

Shularni o‘ylab, Boymurod akaning sarguzashtlarini o‘zimcha tushungan bo‘laman va so‘rayman:

– Nima deysiz, Boymurod aka, jinlar yana o‘rdasiga qaytishadimi, yo‘qmi?

– Kemaydi, – dedi u kishi qat’iy ohangda, – ular siz bilan mendan ko‘ra mardroq bo‘lishadi. Quvilgan joylariga qaytib kelishmaydi. Buniyam rahmatlik domla buva aytganlar.

Shunday qilib bog‘hovliga qilgan bu galgi safarim kutilmaganda ajoyib va g‘aroyibotlarga boy bo‘ldi. Yakshanba kuni kechga qarab qolgan-qutgan yeguliklarni Oqtoshning idishiga ag‘dardim-da, omonat eshigimning tagidan it sig‘adigan joy qoldirib, poyezdga shoshdim. Boshqa qo‘shnilarim ham otlanib yo‘lga chiqishgan, uzun-qisqa bo‘lib oldinda borishardi. Ro‘paramdan kelayotgan mashina guvillab yonimdan o‘tdi-yu orqamdan itning hurib, mashinaga tashlanganini eshitdim. Qayrilib qarasam, Oqtosh!

Orqamdan quvib kelyapti. Bo‘lmasa, “sen aqlli it ekansan, shu hovlidan chiqma” deb necha marta uqtirgan, Oqtosh gaplarimga jimgina quloq solib qolgan edi. “Qayt orqangga” deya jo‘rttaga ko‘zlarimni ola-kula qilib, po‘pisa qildim. “He o‘rgildim, sendaqa aqlli itdan, esing bo‘lsa kelib-kelib mashinaga tashlanasanmi? Temir-ku bu. Nahotki, joni bor bilan joni yo‘qni bilmasang!” Qayda, gaplarimga parvoyam qilmadi. Qaytaga o‘ynoqlab, erkalanib oldinga tushib oldi. Shu nasihatni haddan oshirvordimov. Buning ustiga Oqtosh o‘tgan har bir mashinaga hurib, tashlanishni qo‘ymasdi. Unga sari Oqtoshni ajal haydab keldiyov, deya xavotirga tushaman. Boymurod aka ko‘rsaydi buning ahmoqona qiliqlarini. Bu it hali orqamdan vagongayam chiqib, sharmanda qilmasaydi. O‘zi vagonda it olib yurganlarni jinim suymaydi. O‘tirishga joy bo‘lmaydi-yu, eshshakdek-eshshakdek itlarini cho‘ziltirib oyog‘ing tagiga yotqizib qo‘yishadi. “O‘zing-ku toqqa sayr-sayohatga chiqibsan, itingga balo bormi”, deb g‘udranardim.

Bekatga borsam poyezd jo‘nashiga besh daqiqa qopti. Yo‘lovchilar joylashib olgan, ochiq derazalardan boshlarini chiqarib, poyezd jilishini sabrsizlik bilan kutishyapti. Kun issiq. Oqtosh bir-ikki marta poyezdga chiqib yurgandek mendan oldin perronga borib oldi.

Taxminim to‘g‘ri chiqdi. Oqtoshni kimdir o‘zi bilan poyezdda olib kelgan-u, adashib qolib ketgan. Aftidan kamina egasiga judayam o‘xshasam kerak. Mana endi shaharga qaytib ketmoqchi. Boshga bitgan balo bo‘ldi-ku bu it. Xayolimda Oqtosh mensiz ham vagonga chiqib oladigandek edi. Ha chiqaversin, tezroq daf bo‘lsin, men o‘zimni boshqa vagonga uraman-u undan qutulaman. Qayda, it perronda meni sabr-toqat bilan kutardi. Bu dahmazani shaharga olib borib qayoqqa joylayman. Hovlim bo‘lgandayam boshqa gap edi. Axiyri bo‘lmadi, qo‘limga tosh oldim-u rostakamiga dag‘dag‘a qildim. Oqtosh pildillab kelgan iziga qarab qochdi. Ha, shunchaki emas, rostdan jahlim chiqqanini bildi, jonivor. Orqasidan toshniyam mana bo‘lmasam deb otib yubordim. Paytdan foydalanib o‘zimni vagonga urdim. Tavba, halidan beri shu ishni qilmaymanmi? Vagonga chiqib Oqtoshni ko‘rish mumkin bo‘lgan qanotga o‘tdim. Shu ketgancha ketdimikan, yo?

Deraza ko‘zidan panalab qarasam, qaytib kelyapti. Meni ko‘rib qolmasin yana degan hadikda boshimni sal ichkari oldim-u, ammo ko‘z qirimni uzmadim. Mabodo men chiqqan vagonga chiqadigan bo‘lsa… unda boshqasiga o‘tib ketishni o‘ylardim. Oqtosh atrofga iskalanib, olazarak bo‘lib qaray-qaray, to‘g‘ri men chiqqan vagon yonida to‘xtadi. Keyin vagon tagiga kirib ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Poyezdning jo‘naydigan vaqti bo‘lib qolgan edi. Bosib ketsaya! Derazadan rostmana boshimni chiqarib qaray boshladim. Vagon tagidan chiqib kelayotgan Oqtoshni tepadan ko‘rdim-u, ilkis boshimni tortib, birovga urib oldim. “Vah” deya kimdir yelkamga bir musht tushirib qoldi. Ayol kishi ekan, astoydil kechirim so‘radim. Boshini ushlab tik turgancha yerga qarab oldi. Bechoraya, it bilan bekinmachoq o‘ynayotganimni qayerdan bilibdi. Ha, la’nati Oqtosh-a, boshga bitgan balo bo‘lding-u sen. Ishqilib bu ayolning tish-pishi sinmagan bo‘lsin. O‘zimniyam boshim endi zirqiray boshladi. Iltimos qildim. Yoshlardan biri ayolga joy berdi. Gunohimni yuvgandek yengil tortdim. Poyezd joyidan qo‘zg‘algan, bekatdan uzoqlashib borardi. Oqtosh esimga tushdi-yu shoshib orqaga qaradim. Oqtosh kimsasiz perronda shu tomonga qaragancha cho‘nqayib o‘tirardi… Tavba, vagonning tagidan bo‘lsayam, mening qayerdaligimni bildi-ya.

Ko‘ktoy

Shaharga qaytdim-u, xayolim bog‘hovlida bo‘lib qoldi. Yashirib nima qilaman, Oqtoshni o‘ylardim. Uning huvillagan perronda cho‘nqayib o‘tirishi ko‘z oldimdan ketmasdi. Tavba, u meni kuzatib qoldi-ya… Men bo‘lsam uni shafqatsizlarcha tashlab kelaverdim. Hazil-hazil bilan bog‘hovlimizda kaminani ham sabrsizlik bilan kutadigan bir jonzot paydo bo‘lgan edi. Endi uni ham o‘ylashim, o‘ziga yarasha sovg‘a-salomlar bilan borishim kerak. Yana u Boymurod akaning ta’biri bilan aytganda qanaqa itki!..

Beixtiyor xalqimiz orasida yuradigan maqollar yodimga tushdi: “It vafo, xotin jafo”, “Itni qopmaydi deb, otni tepmaydi deb bo‘lmaydi”, “Qovunning shirinini it yeydi”, “Oq it, qora it – bari bir it”, “It – itligini qiladi”…Bularni eslashdan murod o‘zimcha Boymurod akaning bashoratlariga biror-bir dalil izlab ko‘rish edi. Ha, odamzod o‘zi shunaqa. Eshitsa – ko‘rsam deydi. Ko‘rsa – ushlasam deydi. Ushladimi – kesib olsam deydi. Shu antiqa fe’li bilan odam boshqa maxluqotlardan farqlanib turadi. Bo‘lmasa meni bu hardamxayol narsalarga hech kim boshingni qotir demayapti. Bor-e, deb qo‘l siltab qo‘ya qolsam ham bo‘ladi. Miyani suyultiradigan bundan boshqayam tashvishlar ko‘p. Balki Oqtosh Yo‘ldosh Eshbekniyam Boymurod akaga o‘xshab akillab kutib olganida yoki bo‘lmasam meni bunchalik izzat bilan kuzatib qo‘ymaganida chindanam boshim qotmas edi. Boymurod akaning jinlar haqidagi gaplari-chi? Jin o‘zi bor narsa. Uni yo‘q deyish gunohi azim. Alloh o‘zining muborak Kitobida inson va jinlarni menga ibodat qilishlari uchun yaratdim, deb marhamat qiladi. Qur’onda, hatto, alohida jin surasi ham bor. Payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi vasallam jinlarga Qur’on o‘qib berganlar. Kofir jinlar iymon keltirib, musulmon bo‘lishgan.

Bolaligimizda bularni chala-yarim bo‘lsayam eshitganmiz. Shayton, jin, alvasti, pari degan narsalarni odamlarni qo‘rqitish uchun o‘ylab topishgan deyishardi maktabda. Ota-onalarimiz rost gapni aytgani qo‘rqishardi. Xudoga ishongan ota-bobolarimiz sovuq o‘lkalarga surgun qilingan, qamalgan, otilgan, osilgan-da. Shungami, butun bir avlodlar og‘izlariga talqon solgandek jim-jim o‘tib ketishdi. Biroq jinlar ham odamlar bilan birga-birga yashayverdi. O‘rni kelganda gohi-gohida o‘zlarini ko‘rsatib ham turdi.

O‘zim ham hayotim mobaynida necha bor jinlarga duch keldim. Shunchaki tush ko‘rdim shekilli, bosinqiradim chog‘i, deb sarkashlik qilganman. Mana endi… Dinga erkinlik berilgach Alloh yaratgan har bir jonivor, olamning har bir go‘shasi ko‘zimizga mo‘jiza bo‘lib ko‘rinyapti. Oqtosh shularning bittasi…

Sizga Sharik degan itimizni aytgan edim. Sharikning rangi oq ham, qora ham, ola ham emasdi. Mallaroq edi shekilli. U qishlog‘imizda ko‘p tug‘ishi bilangina mashhur edi, xolos. Ammo Ko‘ktoy degan bir it bor edi. U Oqtoshga o‘xshab qishloqda mashhur bo‘lib ketgandi. Ko‘ktoy Oyto‘ra xola deganning iti edi. Uning junlari ko‘kimtir, bo‘yi baland, o‘zi xipcha, xuddi yangi tug‘ilgan toychoqqa o‘xshardi. Shuning uchun ham uni Ko‘ktoy deyishgan bo‘lsalar kerak. Ko‘ktoy hamisha bo‘sh yurardi. Beozor edi. Katta-yu kichikka, tanish-u notanishga el bo‘lib ketaverardi. Ammo qishloq odamlariga bir beminnat dastyordek xizmat qilardi. Birov kechasi tegirmonga boradigan bo‘lib qolsa, hamrohlik qilardi. Yakka yolg‘iz odam kunduz kunlari Bo‘zsuv bo‘ylariga tushgani qo‘rqardi. “Ko‘ktoy” deb ovoz bersa bas, osmondan tusharmidi, yerdan chiqarmidi, ishqilib bir zumda paydo bo‘lib qolardi. “Xizmat” degandek boshini bir tomonga qiyshaytirib, dumini likillatgancha, jilpanglab qarab turardi. Ammo uning hushtakka tobi yo‘q edi. Shuning uchun ham u bolalar bilan unchalik chiqisholmasdi. Biz jig‘iga tegib ataylab hushtak chalaverardik. Jon-poni chiqib akillab berardi. Boshqa itlar bilan urishtirmoqchi bo‘lardik. Ko‘ktoy ozg‘in bo‘lgani bilan qishloqdagi hamma itlardan daroz edi. Lekin biron martayam it bilan urishganini ko‘rmaganman.

Urushdan keyingi – elliginchi yillarning o‘rtalari. Tekis, yaxshi yerlarga paxta ekilar, odamlar suv chiqmaydigan tepalarda istiqomat qilishardi. Shuning uchun ham bu joylar katta qo‘rg‘oncha, kichik qo‘rg‘oncha yo falonchining qo‘rg‘onchasi, katta tepa, kichik tepa degan nomlar bilan yuritilardi. Tepalar bahor paytlarida yashnab ketardi. Kuzgi bug‘doylar ko‘zni quvontirib mavj urar, cho‘g‘dek bo‘lib lolaqizg‘aldoqlar ochilar, binafsha rangli chuchmomalar ko‘zga tashlanardi. Chuchmomaning ildizi shirin bo‘ladi. Biz uni shimgancha varrak uchirardik. Osmon ko‘m-ko‘k. Ana-mana deguncha bug‘doylar pishib, o‘rib olinardi-yu tepalar qizib, bamisoli do‘zaxga aylanardi. Jaziramadan nafas olib bo‘lmasdi. Ba’zi odamlar hovlining o‘rtasidan chuqur handaq qazib, ichiga tok ekkan edilar. Handaq qish bo‘yi qor, yomg‘ir suvlarini yig‘ib olardi. Tok novdalari handaqdan o‘sib chiqib, so‘rilarga taralar, katta-katta, shirasi tilni yoradigan uzum boshlari solardi. Tepalar chinqiroq ilonlar, rangi pesga o‘xshagan kaltakesaklar, cho‘l baqalari, tegib ketsa o‘zidan badbo‘y hid chiqaradigan qora qo‘ng‘izlar, ko‘k qarg‘alar makoniga aylanardi.

Odamlar kun o‘tkazish uchun Bo‘zsuv bo‘ylaridagi jar-jurlar, qamishzorlarni ochib dehqonchilik qilishar, omonat chaylalar qurib, mol-holi-yu bola-chaqasi bilan ko‘chib chiqishardi. Ammo qishloqdagi eng katta ish – bu g‘o‘za parvarishi edi.

Biz ham tepa oralig‘idagi tashlandiq yerni tomorqa qilib ko‘chib chiqqan edik. Tomorqalarga makkajo‘xori, qovun-tarvuz ekilardi. Qovun-tarvuz shaharga olib borib sotilar, puliga kiyim-kechak olinardi. Makkajo‘xori eng ko‘p ekiladigan ekin edi. U paytlardagi makkajo‘xorilar hozirgidek sariq bo‘lmasdi. Oppoq, xuddi katta marvarid donasidek bo‘lardi. Kuchli yerlarda uchta, beshtagacha so‘ta quchoqlardi. Oftobda quritilib, to‘qmoqlanardi. Doni ajratilib, tegirmonda un qilinar, zog‘ora nonlar yopilardi. Xamir qorilganda sut, qovoq yoki lavlagi qo‘shilardi. Bo‘lmasa zog‘ora tandirda turmasdi. Nochor oilalar xamirni shundoq qo‘rga ko‘mib, ko‘moch qilib yeyishardi. Unisiyam, bunisiyam shirin bo‘lardi. Bug‘doy nonni kam ko‘rardik. Bug‘doy uni faqat xamir ovqatga ishlatilardi. Ahyon-ahyonda atala qilinardi.

Bir kuni chaylamizdan shisha bankadagi sariyog‘imiz yo‘qolib qoldi. Men sariyog‘dan ham ko‘ra bankasiga achindim. Axir bunaqasi qishlog‘imizda bitta edi-da! Uni Majid pochcham urushdan olib kelgan edilar. Uni yaltiroq temir qopqog‘i bo‘lib, tutqichiyam chiroyli edi. Qopqog‘ining bir chekkasini bossa ochilardi, qo‘yib yuborilsa, o‘z-o‘zidan yopilib qolardi.

Ammam katta boylikdan ajrab qolgandek, bir ahvolga tushdilar. Nuqul qo‘ygan joylarini qayta-qayta qaraydilar. Xuddi yo‘qolgan sariyog‘ topilib qoladigandek.

Qiyinchilik yillari bo‘lgani bilan birovning narsasiga birov ko‘z olaytirmasdi. Qaytaga bori bo‘lishib yeyilardi. Bir qoshiq yog‘ ko‘zga surtgulik, bir burda non boshga qo‘ygulik. O‘zim ko‘rganman ammam qo‘shnining qozoniga sariyog‘ni bankasi bilan olib chiqib, bir qoshiqqina solib bergan edilar. O‘sha bir qoshiq yoqqa piyozdog‘ qilinar, suv solib qaynatilar, uning otini piyava deyishardi. O‘zimiz ham qozonga bir qoshiqdan ko‘p yog‘ solmasdik. Ammam bir haftada bir kuv pishar, undan mushtumdekkina sariyog‘ tushar, eritib bankaga solib qo‘yardilar. Ammam sariyog‘ni yo‘qolganiga tamoman ishonib bo‘lgach, qarg‘andilar:

– Ha, tiqilib o‘lgur, hoynahoy o‘sha olgan, – deb shahd bilan o‘rinlaridan turdilar-da, o‘choq boshidan kosovni olib, meni ergashtirdilar. – Uzoqqa ketmagan u yer yutkur… Men ham o‘g‘ri topilganidan suyunib darrov tut po‘stlog‘idan o‘rilgan jing‘il sopli qamchinimni olib, havoda bir-ikki qarsillatib, ammamning oldiga tushib yura boshladim. Shu payt ammamning o‘rtoqlari O‘g‘iloy opa kelib qoldilar.

– Ha, o‘rtoq, kosov ko‘tarib obsan, tinchlikmi?

Ammam “Otasining og‘ziga…” deb bolaxonador qilib qarg‘andilar-da, arz qila ketdilar:

– Boya bitta qorang o‘chkir mardikor qorin to‘yishga ish so‘rab keluvdi. Qarasam, ko‘zlari olmakesak… ish qiladiganga o‘xshamaydi, ish yo‘q, deb haydavoruvdim. Qirilib ketgur o‘sha bankadagi sariyog‘imni o‘marib ketibdi. Hoynahoy, uzoqqa ketmagan, tepaning naryog‘idagi jarga bekingan. Yuragim sezib turibdi…

Safimizga O‘g‘iloy opa ham qo‘shildilar. Men yanayam dadillashdim. Axir uch kishi bitta daydini tutolmaymizmi?! Qamchin bilan oyog‘iga o‘xshatib turib bir solsam guppa yiqiladi… Shunday xayollar bilan ammam va O‘g‘iloy opani orqada qoldirib, jar tomon yugurdim. Nima bo‘lganda ham men o‘g‘il bolaman-da. O‘g‘rini birinchi bo‘lib ko‘rishim, qamchi o‘qtalib, “to‘xta, o‘lasan” deyishim kerak. Yaxshilikcha sariyog‘ni bersa berdi, bermasa… Sariyog‘ni yeb qo‘ygan bo‘lsa-ya?!

Halloslagancha jar yoqasiga yetib keldim. Jarda odam bolasi ko‘rinmasdi. Hafsalam pir bo‘ldi. Ammo shu payt ko‘zim Ko‘ktoyga tushib qoldi. Yanayam botirlashib ketdim. Endi Ko‘ktoy bilan har qanday o‘g‘rining iziga tushish mumkin. Qochib, qutulib bo‘pti. Ko‘ktoyni chaqirdim.

– Ko‘ktoy, Ko‘ktoy, mah-mah…

Ko‘ktoy menga bir qarab qo‘ydi-yu, parvoyam qilmadi.

– Jarda o‘g‘ri yo‘q, Ko‘ktoy bor, – dedim ammam bilan O‘g‘iloy opa yetib kelishgach.

Ammam jar yoqasiga kelib, atrofni diqqat bilan ko‘zdan kechirdilar-da:

– Hay, Ko‘ktoy o‘lgur, – dedilar, – baqqa ke…

Ana endi Ko‘ktoy chopib kelsa kerak degan o‘yda edim. Ko‘ktoy ammamgayam parvo qilmadi. Aftidan u biz bilmaydigan bir nima bilan mashg‘ul edi.

– Voy, jonivor Ko‘ktoy, qopqonga tushib qopti shekilli, – dedi O‘g‘iloy opa. Bo‘zsuv bo‘ylarida tulki, chiyabo‘rilar ko‘p bo‘lar, kechalari kelib tovuqlarni qiyratib ketardi. Ularga qarshi pana-pastqam joylarga qopqon qo‘yilardi.

Yuragim jaz etib achishib ketdi. Bechora Ko‘ktoy oyog‘idan ajrabdi-da. Qopqonga ilingan chiyabo‘riniyam, tulkiniyam ko‘rganman. Qopqonning o‘tkir tishlari panjalarini majaqlab tashlagan edi. Hatto, qopqon bitta chiyabo‘rining panjasini cho‘rt uzib yuborgan. Chiyabo‘ri qochib qolgan. Ko‘ktoyni qopqondan o‘zim bo‘shataman, qopqonning og‘zini qandoq qilib ochishni bilaman. Ko‘ktoyning tepasiga bordim-u, hang-u mang bo‘lib qoldim.

– Amma-a-a, – deya yig‘lab yubordim. Nimaga ammamni chaqirdim-u, nimaga yig‘lab yubordim, o‘zim ham bilmayman. Ammam bilan O‘g‘iloy opa yetib kelishdi. Nuqul ammamni quchoqlab hiqillayman. Sariyog‘ni Ko‘ktoy o‘g‘irlagan edi. Ko‘ktoy bir panjasi bilan qopqoqni bosib, ikkinchi panjasini bankaga tiqib, sariyog‘ yalab o‘tirardi. Ammam hozir qo‘lidagi kosov bilan boshiga tushirsalar kerak deb o‘ylovdim. Unday qilmadilar. Ko‘ktoyning ishiga ular ham hayron-u lol edilar. Men qamchin bilan itga tashlanmoqchi bo‘ldim. Ammam ushlab qoldilar:

– Qo‘y, bolam, shuning nasibasi ekan, Ko‘ktoyning odamlarga ko‘p foydasi tegadi…

Ammam sabr-toqat bilan banka bo‘shashini kutib turdilar. Axir bunaqa banka qishlog‘imizda bitta-yu bittaligini aytdim-ku. Axiyri Ko‘ktoyning nafsi qonib, qo‘lini bankaning ichidan tortib oldi-da, bizga bir qarab, jilpangladi. Men bankani olmoqchi bo‘ldim.

– Tegma, – dedilar ammam, – boshqa idish bo‘lganda qatron qilardik, bankani qatron qilib bo‘lmaydi, endi u harom, – dedilar-da, kosov bilan bir urib chil-chil qildilar.

– O‘l, o‘rtoq, hech bo‘lmasa tuz sop qo‘ysa bo‘lardi-ku, – dedilar O‘g‘iloy opa achinib.

– Bo‘maydi, – dedilar ammam bosh chayqab. – Harom narsaga qandoq tuz sop qo‘yasan?!

Shundan keyin davralarda Ko‘ktoyning qanday qilib bankadan sariyog‘ni olib yeganlari anchagacha gap bo‘lib yurdi. Keyinchalik uning yoniga “qovun ovi” ham qo‘shildi.

Qovun ovi

Oldi qovunlar dum berib, dehqonlarning kaftlari qichisha boshlagan… Kolxozning otboqari Karimboy choldan tortib, aravakashlargacha shoshib qolishgan. Kolxozda bor-yo‘g‘i ikkita avtokachka bor. Avtokachka deganlari poson arava. Rusiyadan keltirilgan. G‘ildiraklari og‘ir. Tekis yo‘lda yaxshi yuradi. Qirli joylarda otlar tortolmay qiynaladi. Pastga tushishda arava og‘irlik qilib, otlarni surib ketadi. Shuning uchun g‘ildiraklariga tormoz o‘rnatilgan. Aravakash tormozni bor kuchi bilan bosadi. G‘ildiraklar chiyillab aylanadi. Ba’zan tormoz deganlari uzilib otlarni surib ketadi, mayib qiladi. Aravakashlar “o‘zimizning aravalar ming marta yaxshi edi, bu matoh otniyam, aravakashniyam o‘ldiradi” deb so‘kinishardi. Ammo shahar joyga avtokachkaga ruxsat bor edi. Shuning uchun avtokachka talash, navbat bilan berilardi. Qani endi qovun-tarvuzlar ham navbati bilan pishsa. Yo‘q, hammaniki bir vaqtda pishadi. Qishloqni obinovvot, bosvoldi, ichi qizil, cho‘giri, ananas, ko‘kcha degan qovunlarning xushbo‘y hidi tutib ketadi.

Bir kuni bolalar orasida g‘alati mish-mish tarqab qoldi. Nimaymish poliz qorovuli Karim aka kechasi Ko‘ktoy bilan qovun ovlarmish. Kolxoz raisi Qozoqboy ota tepadan kelgan mehmonlarni faqat o‘sha qovun bilan siylarmish. Ko‘ktoy ovlagan qovun shirinligidan labni labga yopishtirib qo‘yarmish…

Rosa boshimiz qotdi. It bilan Bo‘zsuv bo‘ylarida tulki, tustovuq, jayra ovlashlarini eshitardik. It bilan qovun ovlash… O‘ylab o‘yimizga yetolmas edik.

Karim aka baland so‘kichak ustida qorovullik qilardi. Bu yerdan polizzor kaftdek ko‘rinib turardi. Biz qo‘yarda-qo‘ymay Karim akaning so‘risiga chiqib,”sir”ni bilmoqchi bo‘ldik. U kishi: “Bitta “Bayanshirin” obkesalaring ko‘rsataman” dedi. Karim aka aytgan narsa musallas edi. Pul to‘plab, musallas oldik-da, Karim akaning yoniga chopdik. Karim aka musallasni ichib, “E, quyosh”ni boshlab yubordilar. O‘sha paytlarda “Tohir va Zuhra” kinosi urf bo‘lgan. Hammaning og‘zida shu qo‘shiq edi. Karim aka yana allaqancha qo‘shiqlar aytdi. Ovozi xirillab qolguncha aytdi. Allaqachon qorong‘i tushgan, bizni esnoq tutib, uyqu bosar, ovdan darak yo‘q edi. Oy to‘lgan, yon-atrofni uzoq-uzoqlargacha kunduzgidek yoritar edi. Biz bunaqa oydin kechalarda bekinmachoq o‘ynashdan ko‘ra kitob o‘qishni yaxshi ko‘rardik. Kim xuddi kunduzgidek sharillatib o‘qisa, o‘shaning ko‘ziga besh ketardik. Bir xil og‘aynilarimiz o‘qiy olmasdi. Biz ularni “traxoma” derdik. Shunaqa ko‘z kasalligi tarqalgan edi.

– Ja, qiziqsiz-da, Karim aka, – dedim men u kishidan xafa bo‘lib.

– Gapir, akang bo‘yingdan, nima deysan?

– Musallasni ichvoldiz, ov qachon?

Karim aka tomog‘ini qirib, so‘ridan pastga qarab tupurdi-da, oymomaga qarab:

– O‘hho‘,– dedi bamaylixotir, – ovga hali uzoq-ku. Oymomani ko‘ryapsanlarmi-a, hozir osmonning yonboshida turibdi-a? Yurib, yurib manovi ro‘paraga kelsin, – deb olisni ko‘rsatdi. – O‘shanda tikka tursang soyang orqangga uzaladi. Uqdilaringmi? Ov o‘shanda boshlanadi.

– Hozir boshlay qolaylik, jon Karim aka, boshlasayiz ertaga yana bitta musallas obkelib beramiz.

– Shu bugunoq ikkita qilib kelsalaring o‘larmidilaring, qurumsoqlar, odamni na u yog‘lik, na buyog‘lik qilib qo‘ydilaring.

– Bo‘pti, ertaga ikkita qilib obkelamiz, ovni boshlay qoling, – deya og‘zimizni kappa-kappa ochib esnaymiz. Yig‘lagudek bo‘lib yalinamiz.

– Voy, tushunsalaring-chi, enag‘arlar, oy manovi ro‘paraga kelmaguncha bo‘lmaydi deyapman-ku, – dedi-da, pastga engashib, – ha akangni Ko‘ktoyi, yotibsanmi, – deb qo‘ydi. – Itchalik ham sabrlaring yo‘g‘a, nomardlar.

Karim akaning nayrangini payqagandek bo‘ldim. Yaxshiroq bilib olay deb so‘radim:

– Ovni qattan boshlaysiz, Karim aka?

Karim aka tilini chiqarib yana pastga tupurdi. O‘zi bu odamning odati ichib olsa tupuraverar ekan. Halidan beri “qih-qih…”layverib jonimizga tegib ketdi.

– Qattan bo‘lardi, bo‘yingdan akang, senikidan-da, – dedi. Keyin boshqa o‘rtoqlarimniyam nomini sanay ketdi.

– Ey, – dedim hafsalam pir bo‘lib, – kettik bolalar, shunchaki qovun o‘g‘irlash ekan-u, ishonib o‘tiribmiz-a…

Bolalarning uyqusi o‘chib, Karim akaga hezlanib qolishdi:

– To‘lang “Bayanshirin”ni.

– Ha, to‘lang.

– Rezinka ishtonbog‘ omoqchiydim attordan.

Karim aka so‘kindi:

– Rezinka ishtonbog‘mish, boshingga urasanmi uni? Omonatdan-omonat. Rezinka ishtonboqqa ishonib bo‘larkammi? Gappi qaranglar… Xo-xo-xo-o-o… o‘zimiznikidan qo‘ymasin. Kurmak qilib bog‘lab qo‘ysang birov u yoqda tursin, o‘zingam yecholmiysan. Duch kelgan joyda bexavotir, bemalol uyqini urovrasan, akang bo‘ylaringdan… xo-xo-o-o…

Darhaqiqat, biz rostdanam rezinka ishtonboqqa oshiq bo‘lib qolgan edik. Cho‘milishga ja bop edi. Bir zumda yechasan-u suvga sho‘ng‘iysan. Chiqasan-u kiyib olasan. Bunaqa ishtonbog‘li ishtonni birinchi bo‘lib raisning o‘g‘li Ilhom kiydi. Biz u yoqqa o‘tsak ham, bu yoqqa o‘tsak ham ishtonini tushirib, Ilhomning rosa jig‘iga tegardik. Ammo cho‘milishga borganda, hammadan oldin Ilhom suvga kalla tashlar, suvning “qaymog‘i” unda ketardi. Bu bizga judayam alam qilardi. Shunga hamma o‘zicha pul yig‘ib, attor kelishini kutardi. Mana endi Karim akaning nayrangiga uchib ishtonbog‘dan quruq qolib o‘tiribmiz. Alam qiladi-da…

Karim aka rezinkani pulini bermasa so‘kichakli qorovulxonasini buzadigan bo‘ldik. O‘ziyam liqillab zo‘rg‘a turardi.

– Hazillashdim, it emganlar, hazillashdim. Senlarning qovunlaring hammani qo‘yib ov qilishga arzirkanmi. Ha, itga bersang it yemaydi senlarnikini. Ov shetta bo‘ladi, shetta. Senlar qovunga bir hovuchdan ko‘mma solgan bo‘lsalaring, men har birining tagiga bir zambildan go‘ng tashlatganman, enag‘arlar.

Dehqonlar qovun-tarvuz ekishdan oldin ikki ketmon bo‘yi chuqurcha qazishib, ularni ot go‘ngi bilan to‘latib chiqishardi. Keyin qayta ko‘mib, ketmon orqasi bilan urib qo‘yishardi. Buni ko‘mma deyishardi. Urug‘lar o‘sha ko‘mmaga ekilardi. Ot go‘ngi qizib, urug‘ni tez yetiltirardi. Havo sovib ketsa o‘zidan issiq chiqarib ikki, uch quloq bo‘lgan nihollarni bahorgi ayozlardan asrardi. Mol go‘ngi solishmasdi. Qizdirmaydi, ekinni ildiziga qurt tushirib yuboradi, deyishardi. Shundog‘am mol go‘ngi yerga ortmas, qish bo‘yi yig‘ilib, yozda tappi qilib, qishga g‘amlanardi.

Karim akaning dag‘dag‘asidan keyin jimib qoldik. Ovni qanaqa bo‘lishini har birimiz o‘zimizcha xayol qilardik. Axir hech vaqtda odam o‘z qovuniniyam o‘zi ovlaydimi? Ovlab nima qiladi? Shundog‘am olovurmaydimi? Yana Ko‘ktoy bilan ovlarmish. Nimaga endi Ko‘ktoy bilan? O‘ziniyam iti bor-ku? Ertadan-kechgacha tut tagida bog‘log‘liq, angillab yotadi. Yana bu ovning oymomaga bog‘lab qo‘yilgani g‘alati. Oymoma bo‘lsa hadeganda Karim aka aytgan “miyya”ga kela qolay demasdi.

Kayfi tarqab bo‘ldi shekilli, Karim aka tilini bir qarich qilib tupurishni bas qildi. Og‘ir tortib, dardmand odamdek ingranib, chuqur-chuqur xo‘rsinib qo‘ydi. Ming‘irlagan ovozda dedi:

– Rostiylarni aytiylar ukalar… shu…

Karim aka qandaydir aytib bo‘lmaydigan gapni aytmoqchi bo‘lardi-yu, ikkilanardi. Biz Karim akaga yon-atrofdan tikilib qolgan edik.

– “E quyosh…” yaxshi chiqdimi? – dedi u entikib.

– Zo‘r…

– Kinodagidaqami-a, aldamayapsanlarmi? – yosh boladek umid bilan so‘radi u.

– Xuddi o‘shanaqa, ha…ha Karim aka, paqat choladiganlari yo‘q-da, – deb chug‘urlaymiz biz.