Текст книги "Тэпсиллибит сибэкки"

Күннэр-дьыллар ааһар былыттыы ардыгар ыксалынан, ардыгар бытааран испиттэрэ. Ыал буолуу – бу олох сэргэтэ. Икки киһи өйүн-санаатын холбоон, күүстэрин, сүбэлэрин түмэн бу туллубат үйэлээх олох сэргэтин туруораллар. Хайа баҕарар саха дьахтарын анала итиннэ сытар. Ыал буолуу, оҕо төрөтүү ол туһугар күүһү-санааны ууруу. Ол эрээри ити барыта тапталынан саҕыллыахтаах, тапталга сууланыахтаах, тапталынан салҕаныахтаах… Мин туспар, бэйэм оҥосто сатыыр олоҕум таптала суох, тымныы сыһыан эйгэттэн саҕаламмыта, ол да буоллар оҕо төрөтөн, мин да син ньээкэ уйабын дьиэ-уот туттубутум. Ол эрээри диирбэр тиийэбин. Сылаас, сырдык таптала суох олох син биир огдолуйар. Кэргэннии сыһыаҥҥа эр киһи кир-хох, таҥнарыы, арыгы содуллаах суолу батыһыытын түмүгэр, дьахтар ол баттыыр ыар олоххо хаайыллар, дьиэ ис эйгэтэ алдьанар, оҕо-уруу тулаайахсыйан иитииттэн туора турар буолар эбит.

Аан дойдуга икки атахтаах айбыт аһыы утаҕа – бу абааһы аһа. Ыал диэн Айыыһыт түһүлгэтэ, бу ыалга арыгы абааһыта олохсуйда да, Айыыһыт тэйэр, күрэнэр. Бу кэргэнниилэр оҕолоро бэйэлэрэ эрэ хаалан хаалаллар. Дьэ, оччотугар арыгы абааһыта күөнэхтээн, күннээн араас албаһынан бу ыалы сиэбитинэн, кэбирэппитинэн барар. Арыгыґыт кэргэннээх буолуу – бу утуйар-утуйбат түүннэр, оҕолоруҥ тустарыгар долгуйуу, дьахтар толкуйдуур өйүн-санаатын ычата кыараатар-кыараан, муҥур уһугар күннээҕинэн эрэ олох тула хаалан хаалар. Бу түгэҥҥэ аймах-билэ дьон суоҕа киһи тирэнэр тирэҕэ суох буолууга тэҥнээх. Күнүс түүнүнэн солбуллан, түүн уһаан– тэнийэн бүтүн олоҕум барыта күнэ суох абааһы дойдутугар, бүдүө-бадыа олоххо кубулуйар. Дьэ, ол да буоллар, кыым саҕа ыраастан тутуһан, ийэ буолан оҕолорбун эрэ таптыыр күүспүнэн тирэнэн, араас быһылааннаах ынырык түүннэри ааспытым, билигин санаатахпына, аанньалларым аттыбар баар буолан өйөөн, ардыгар үтүө санаа кыыма саҕан кэллэҕим диибин. Соҕотох биир дьахтар дьылҕатыгар таҥнарыы диэни билэммин, санаам хараҥаран, олоҕум инникитин кыайан көрбөт буолан ылбыттаах түгэним баара. Таҥнарыы да араастаах. Эр киһи дьахтарга ымсыырара да араас: сорох эр дьон таптаан дьиэлэриттэн, оҕолоруттан тэйэллэр; сорох мээнэ көлдьүн күүлэйгэ умсар. Мин дьылҕабар кэргэн киһим көлдьүн күүлэйгэ умсубута. Дьахтарымсах эр киһи диэн баар буолар эбит. Оннук эрдэнэн, эрим хоонньубуттан туран көссүүлэһэр, суохпуна барар уонна дьэ бэйэтинэн охсон, ол кирдээх санаатын бу хараҕын далыгар көрөр киһитигэр кутар, буруйдуур. Саамай ыарахана баар: ол буруйдааһыны илэ-бааччы буолбуттуу кэпсиир уустаах. Күнүү – бу ыарыы, ону ааһан уйулҕа ыарыытыгар тэҥнэһэр. Бу маны барытын тус бэйэм уйан, төһөлөөх сүрэҕим-быарым айманан, кутум атаҕастанан, ама да ааспытын кэннэ санаатахпына, билигин да айманабын… Өссө итини барытын оҕоҥ көрө-истэ сылдьар, оттон ийэ киһи уйулҕата чарааһаан, оҕо куттанарын бу эйгэттэн быыһыыр кыах суох. Быыһанар суол биир эрэ – маннык киһиттэн арахсыы. Ол эрээри арахсарым да уустук. Биир күн таптыыр, биир күн уорбалыыр, инньэ гынан хайата сымыйатын, кырдьыгын кыайан араарбат турукка киирии барбыта… Ол эрээри арыгы уонна күнүү туох баар утуйар уубун аймаан, хайдар аҥаарым хаалыар диэри ырбытым, олохпор туох да инникини, ыралыыры көрбөт, билбэт буолбутум. Арай оҕолорум, чыычаахтарым, үөрдэллэрэ. Оннук олоро сатаан баран, дойдубар көспүтүм, арахсарга санаммытым. Арахсыы диэн миэхэ тыын боппуруос буолбута, ол эрээри чэпчэкитэ суох быһаарыныы этэ. Наһаа элбэх санаа тырыта тыытара, баҕар оннук сатаныа дуо, баҕар, маннык, оҕолоргун туппутунан соҕотоҕун хаалыы ыарахан этэ. Хаста да оҕолорбун ылан сиэппитинэн эдьиийбэр бара сатаабытым да, киһим син биир эккирэтэн, ааттаһан төнүннэрэрэ. Бырастыы гыннарара, ону итэҕэйээхтиирим, биир нэдиэлэ нус-хас олох курдук буолара, онтон эмиэ иһэн кэлэн оҕолору куттаан, ыһыытаан, бэйэбин күнүүлээбитэ буолан охсуолаан, ытатан-хомотон астыныы, дуоһуйуу ылар курдуга. Күнүүһүт киһи хараҕар эн, дьиэҕэ олорор дьахтар, син биир кимниин эрэ көссүүлэспит аатырарыҥ ыарахан буолара, билигин санаатахпына, күнүү диэн бу шизофрения курдук ыарыы эбит чахчы. Бүтэһик оннук айдаан кэннэ мин такси сакаастаан, оҕолорбун суулуу тутан олох арахсардыы дойдулаабытым. Киһим онно тиийбитэ уонна көнөтүк олоруох буолан эмиэ тылын биэрэн, мин нэһилиэкпэр көспүппүт. Онно да олохпут сатамматаҕа: иккиэн үлэ булбуппут, оҕолору дьыссаакка, оскуолаҕа биэрбиппит, ол эрээри арыгы син биир батыһа сылдьара. Онтон, мин тулуйа сатаан баран, бу киһиттэн тугу да күүппэппин, олохпун хайдах эрэ бэйэм эрэ уларыттахпына сатанар эбит диэн быһаарыныы ылыммытым. Уонна күүспүнэн куоракка үөрэх туттарсан киирэммин, таптыыр идэбэр үөрэнэр буолбутум. Үөрүүм улахан этэ: тоҕо диэтэргит, идэлээх үлэһит буолуом уонна хамнастаах үлэ булунуом, оҕолорбун иитэр кыахтаныам диэн. Ол эрээри үөрүүбүн ким да үллэстибэтэҕэ: аймахтарым даҕаны, эрим даҕаны. Ол да буоллар, балыыһаҕа санитаркалааммын харчыбын мунньунан, сэтинньигэ сессиябар барбытым, оннук үс сыл үөрэнэн бараммын, билииттэн өйүм арыллан, хайдах эрэ дьэ бэйэбэр бэйэм эрэнэр буолан баран, арахсарга санаммытым, ол сыл арахсыбыппыт. Онно өссө биир төрүөт үөскээбитэ…

Бэйэм талан киирбит баҕалаах үөрэхпэр үөрэммитим үһүс сыла. Үөрэнэр диэн, кэтэхтэн да буоллун, үчүгэй кэм. Бэйэм саастыыта ыал ийэлэрэ кыргыттар көрсөн, бары атын-атын улуустартан булсан доҕордоспуппут. Үөрэхпитигэр миигин старостанан талбыттара, барыта 60 этибит. Оннук син бастакы сессиябытын бүтэрбиппит. Онтон сыыйа көҕүрээн – ким үөрэҕин кыайбакка бырахпыта, ким сыыһа талбытын билбитэ, ким дьиэтэ-уота сатаммакка – үөрэхпитин 30 эрэ буолан син бүтэрбиппит. Мин онно олохпор биир улахан µктэли дабайбыппын сэрэйбитим, кыра оҕолордоох ийэҕэ бу улахан ситиһии этэ. Ол эрээри биири булаары, атыны сүтэрэҕин дииллэрэ чахчы. Биэс сыл кэтэхтэн үөрэнэр кэммэр оҕолорум барахсаттар аймахтарбытын кытта хаалаллара. Биллэн туран, ахталлара, мин өрүү оҕолорбор кэһии аҕаларым: кинигэ эбэтэр оонньуур, онно үөрээхтииллэрэ. Ол гынан, арыгыһыт эр суох буолбута, чуумпу олох кэлбитэ. Син оҕолорбунаан бэйэбит буккуруһан олорбуппут. Ол арахсар санааны бүтэһиктээхтик ылынарбар, улахан оҕобуттан, хайдах эрэ кини сүбэтэ күүс-көмө буолуо дии санааммын, ыйытан көрбүтүм. Оччолорго оҕом барахсан 16-лаах этэ. Биирдэ сарсыарда мин үлэбэр, кини оскуолаҕа аргыстаһан бардыбыт, ол баран иһэн этэбин: «… Алгыс, мин аҕаҕытын кытта кыайан олорор кыахпыттан таҕыстым, наһаа иһэн сордуур, сылайдым, хайдах гынабыный, арахсыахпын баҕарабын…» – диэтим. Онуоха оҕом, боччумнаах баҕайытык: «Араҕыс. Маһы, мууһу бэйэбит да кыстыахпыт, бэйэбит да олоруохпут, биһиги баарбыт дии…» – диэтэ. Мин соһуйдум даҕаны, үөрдүм даҕаны уонна оҕом улааппыт эбит, киһи эрэнэр, санаатын этэр киһитэ буолбут диэммин наһаа үөрдүм. Ол кэпсэтии түмүгүнэн мин быһаарыныы ылбытым, оҕом эппитин курдук, ыал улахана буолан, балыстарын көрсөрө, барытын үлэлиирэ.

Онон, дьиэ кэргэҥҥэ үөскээбит быһыыны-майгыны улахан оҕоҕун кытта кэпсэтэр, сүбэлэһэр наада, оҕо буола турар балаһыанньаны эмиэ билиэхтээх дии саныыбын. Оттон оҕолор кыра буоллахтарына, биллэн турар, ийэ бэйэтэ быһаарыныы ылынан, эппиэтинэһи сүгэр.

Арахсыы тирээн кэлэр, өскөтүн дьиэ кэргэҥҥэ таптал сылааһа сойбут буоллаҕына, оҕоҕо чуумпу олох тосхойбот буоллаҕына, арыгы баар буоллаҕына. Инники кэскил туһугар оннук олоҕу тохтотуохха наада. Оҕо охсуу ылбатын наадатыгар арыгыһыттан тэйиччи буолар ордук. Бэйэни да, оҕону да арыгыһыт буорту буолбут тылыгар киллэрбэккэ, оҕо кутун алдьаппакка эрэ, эрдэтинэ…

Тулуур диэн эр киһиэхэ эрэ буолбакка, дьахтар, ийэ киһиэхэ эмиэ олус наада. Эт-хаан тулуйара өй-санаа туругуттан, кыаҕыттан буолара дуу… Тулуур диэн бэйэҥ уонна оҕолоруҥ тустарыгар дьайыы, хардыы оҥоруута буолар. Ытыы-соҥуу, аймана олордоххо, туох да туһа тахсыбат. Ким да кэлэн өрүһүйбэт, туох барыта бу олоххо киһи тус бэйэтиттэн эрэ саҕыллар, арыллар, тутуллар.

Сүбэлиэм этэ, туохха барытыгар тулуурдаах буолуҥ, өйдөһүүгэ, өйөһүүгэ, алаһа дьиэҕитин тэриммит буолларгыт харыстааҥ, оттон олох кыаллыбат, кыайтарбат буоллаҕына, аһыы утахха эрэ түһүмэҥ, ол кэриэтэ эрдэ-сылла арахсыҥ, арыгы оборчото дьахтар киһини бүтүннүү оборон ылыан сөп. Биһиги ханныгын да иһин олоҕу тыынныыр, олоххо кэрэни саҕар дьон буоллахпыт. Онон, эр киһи мөлтөөтөҕүнэ кытаатан биэриҥ, оҕолоргут, инникилэрин тустарыгар.

Тоҕо?

Таня үлэтиттэн икки суумкалаах, дэлби сылайан кэлэн дьиэтигэр нэһиилэ киирдэ. Бүгүн күнү быһа ыарыһахтар таҥастарын сууйан, өтүүктээн сиһэ бүттэ. Дьиэтигэр кэлбитэ киһитэ көрсүө баара дуу, оҕолор оонньуу бардахтара буолуо, кыра кыыһа баара буоллар… Эрэ арыгылаабыта хас да хонно, Таня аанньа утуйбатаҕа хараҕыттан биллэрэ.

Уота-күөһэ суоҕунан көрбүт эдэрчи дьахтар дьиэҕэ киирбитигэр, сэрбэллибит кыра кыысчаан суумкаларга саба түстэ.

– Хайа, чыычаах, дьонуҥ?.. – ийэтэ ыйытан көрдө.

Кыыһа суумканы сосуһа-сосуһа, «билбэппин» эрэ диэтэ.

Эмискэ күүлэҕэ киһи атаҕын тыаһа иһилиннэ, аан арылла биэрдэ да, ыаллыы олорор Настаа көтөн түстэ:

– Таанньа, милииссийэттэн эрийдилэр… Улахан уолуҥ баар дуо?

– Туох дииллэр? – Таанньа, уолуйан, утары ыйытта.

– Хотуой, иэдээн буолбут, оҕо сааҕа дэҥнэммит дииллэр дии…

– Тыый!!! Алдьархайы-ы… – Таанньа соһуйан сүрэҕин тутунна, санаатыгар кини оҕото дэҥнэммит курдук…

– Милииссийэҕэ тиийиэ үһүгүт, – Настаа илдьитин этэ турда.

Ол икки ардыгар аан арыллан Таанньа кэргэнэ киирэн кэллэ. Таанньа кини үрдүгэр түстэ:

– Ханнаный улахан уолбут?! Оҕолоргор кыһаммаккын, өрүү арыгылаан айбардыыгын, дьиэҕэ тохтообот да буоллулар, туох ааттаах олоҕой… – диэн ытамньыйан эрдэҕинэ, Настаа этэрбин эттим диэбиттии, таһырдьаны былдьаста.

– Оҕо дэҥнэммит үһү, ити Настаа эттэ, милииссийэлэр ыҥырбыттар отделга… Эн онно эрэ наадыйбаккын, баҕар, биһиги оҕобут буолуо, иэдээни! – Таанньа ытаан санна ибигирии турда, кыра кыыс куттанан оҥой-соҥой көрөн ийэтин аттыгар буолла.

– Оттон мааҕыын ити ыаллар уолаттарын кытта саалыы диэн барбыттара дии, ыйыппытын көҥүллээбитим… Барыахха отделга, онно биллиэ буоллаҕа, тоҕо эрдэттэн ытаан бардыҥ… – Соппуруон кэргэнигэр бардырҕаата.

Хайыахтарай, кыыстарын ыалларыгар хаалларан, милииссийэҕэ бардылар.

– Хайдах?! Ол улахан киһитэ суох барбыттара дуо? Барсыаххын, оо, дьэ иэдээн да эбит. Тоҕо ыытаҕын? Саа тутар сааһа илик буолбат дуо, оскуолаҕа биир да мунньахха сылдьыбаккын, тугу да билбэккин. Сааһы быһа ол айдаана, илии баттааһына, хантан тугу билиэххиний, наар арыгылаан быһа сытыйаҕын… Уолаттарыҥ улаатан эрэллэр, болҕомтоҕун уур, арыгылаан бүт диэн этэ сатаа, тарбанан да көрбөккүн… – Таанньа хааман иһэр эрин мөҕүттэ истэ, куттаммычча, кыыһырбыт санаатыгар эрин охсуолаата.

– Ээ, наһаа биһиэннэрэ буолбатылар ини… – диэн Соппуруон көмүскэннэ, – баран билиэхпит буоллаҕа дии, эрдэ биллэ илигинэ айманныҥ, – диэн эр киһи дуома буолан быһаара истэ.

Күһүҥҥү күн сарсыардаттан чаҕылыйа туран, бөһүөлэккэ буолбут иэдээни билбиттии, сыыйа сундулуспут боруҥуй былыттар мустан, күн былыттар кэтэхтэригэр саһан, тыал биллэ күүһүрэн таһырдьа сөрүµкээтэ. Соппуруоннаах Таанньа дэриэбинэ киэҥ суолунан тиэтэйэ-саарайа отдел диэки харбыаластылар. Таанньа сүрэҕэ өрө мөхсөн, араас санаалар кинини үүйэ туттулар. «Арай уолбут буоллун, оо, иэдээн дии, хайдах буолабыт? Барыта арыгы содула, баҕар, уолбут бэйэтэ бэйэтин… аҕата арыгылыырын иһин… Кэби-ис, суох, суох, аньыы, ону-маны санааммын…» – ол курдук суолу билбэккэ, сүүрэр-хаамар былаастаан отделга олус аҕылаабыт, дэлби долгуйбут дьон киирэн кэллилэр.

Учаскуобайдара ааттарын-суолларын барытын сурунан ылла. Төрөппүт бөҕө ыҥырыллан номнуо кэлбиттэр эбит. Ким да, тугу да саҥарбат, Таанньа тугу да кыайан өйдөөбөккө дөйбүт курдук турда. Арай Соппуруон, эр киһи дуома, хайа оҕо дэҥнэммитин ыйыталаһан көрбүтүн кимиэнэ да буолара биллэ илик, онон күүтэбит диэн хата быһаарда… Ким да буолара биллибэтэ хас биирдии төрөппүт сүрэҕэр суоһар сурах буолан иһилиннэ. Сотору учаскуобай эттэ:

– Төрөппүттэр, бары болҕойон истэргитигэр. Бары кэлбиккитинэн сибээстээн этэбин. Бүгүн 3 чаас ааһыыта тыллабыр киирэн, аллара өрүс кытылыгар оҕо сааҕа дэҥнэнэн, оройуон кииниттэн силиэстийэлиир биригээдэ, Суһал көмө уонна прокуратураттан кэлэннэр, иэдээн тахсыбыт миэстэтигэр үлэлии сылдьаллар. Ким оҕото буолара биллэ илик, ол дэҥнэммит оҕону, быһылаан хайдах тахсыбытын миэстэтигэр быһааран баран аҕалыахтара. Онно баар оҕолору эмиэ бииргэ аҕалаллар, оҕолоргутун мантан ылан барыаххыт. Кэлэн манна быһаарыы суруйбуттарын кэнниттэн.

Ким оҕото дэҥнэммитэ биллэ илигиттэн төрөппүттэр бары да ыар санааҕа ыллардылар. Бириэмэ бу баран испэтин! Кэтэстэххэ, тохтообут курдук соһуллар, ол курдук киэһэ 10 чаас буолла. Күһүҥҥү халлаан хараҥарбытынан барда, киэһэ биллэ сөрүүкээтэ, ол тухары туох да сибики биллибэтэ… Дэриэбинэ кытта иһийбиттии чуумпурбута, дьөрү ыт да үрбэтэ өссө нүһэр, ыар санааны үөскэтэр…

Арай кэмниэ кэнэҕэс түүн 1 чаас саҕана отдел үлэһиттэрэ киирии-тахсыы буолбуттарыгар, арааһа, оҕолорбут кэллилэр диэн төрөппүттэр суугунаһа түстүлэр. Таһырдьа күһүҥҥү хараҥа буолан туох да түннүгүнэн көстүбэт, арай кэлбит массыына фарата түннүккэ тыган ааста. Эмискэ отдел аана арылла түстэ да, чараас суорҕаҥҥа сууламмыт оҕону түөрт киһи көтөҕөн отдел түгэх хоһугар киллэрдилэр. Таанньа сүрэҕэ тохтуурга дылы гынна, мэйиитэ эргийтэлээтэ, салгын тиийбэт курдук буолла, истиэнэҕэ өйөнө түстэ. Таанньа тулуйан кыайан көрбөтө, хараҕын уута бычалыс гынна, хараҕар илэ-чахчы Алгыһа көстөн ааста… Ол эрээри Айыылар Таанньа оҕотун бу ынырык дьулаан түгэнтэн быыһаабыттара… Сотору буолаат, уку-сакы туттан, куттаммыт сирэйдээх-харахтаах, дэлби тоҥмут оҕолор киирэн кэлбиттэрэ. Ийэлэр барахсаттар оҕолоругар саба түспүттэрэ, отдел иһэ ытаһыы, аймалҕан буолан биирдэ куугунуу түспүтэ. Киһи эрэ сүрэҕин, санаатын баттыыр чуумпу биирдэ суох буолбута. Хас эмэ чааһы быһа оҕоҥ тыыннааҕын кэтэһии ийэ дьоҥҥо ыарахан этэ. Төрөппүттэр бары да уйулҕалара хамсаан, бу дьулаан дьыала быһаарылла охсуон, ким оҕото суорума суолламмытын уонна быһылаан хайдах төрүөттэнэн тахсыбытын билиэхтэрин саныыллара… Дьону, оҕолору куттаамаары, дэҥнэммит уолу сирэйэ көстүбэт гына суулаан киллэрбиттэрэ. Оҕо ийэтэ бу түгэҥҥэ манна суоҕа эмиэ да үчүгэйэ дуу дии саныыгын, ол эрээри амырыын сурах ийэ барахсаны аһымматтыы күүтэн турара өссө дьулаан… Онтон дьон сибигинэһэн бардылар, ким оҕото буоларын бары биллилэр. Таанньа уолун кууспутунан саҥа аллайда, ол уолун табаарыһа, эт саастыыта, бииргэ үөрэнэр доҕоро этэ. Уоллара ытаан, түбэспит да алдьархайыттан, доҕорун да сүтэрэн буолуо, кыайан уоскуйан биэрбэтэ. Сотору олохтоох балыыһа оҕо бырааһа тахсан төрөппүттэргэ сүбэ биэрдэ: