Текст книги "Ике роман / Два романа"

Үзе үлде, эше калды…

Гадәттәгечә, Алексий атакай йокысыннан торгач, аңа киенергә булыша һәм, ул монастырьда түгел, үзендә генә ашарга теләк белдергән көннәрдә аңа аннан ашарга алып кайта торган монах килгәндә, нигәдер бүген алгы бүлмәдә күренми иде әле. «Димәк, йокысыннан тормаган, – дип уйлап алды монах. – Бу вакытта аякта була торган иде инде, әллә авырып киткәнме югыйсә?» Алай да бүлмәсен шакып тормады, көтәргә булды. Шулай ярты сәгать чамасы көтеп утыргач кына, нидәндер шикләнеп, аның йокы бүлмәсе ишеген шакырга җөрьәт итте. Аннан Раевскийның:

– Әйе, керегез, кер! – дигән бик зәгыйфь кенә чыккан тавышы ишетелде.

– Хәерле иртә, атакай! Бүген нигәдер соңладың, авырып китмәгәнсеңдер бит?

– Авырыйм шул, Пётр… авырып киттем. Баш әйләнә, бер дә хәл юк…

– Ашарыңа ни алып кайтыйм, атакай?

– Ашыйсым да килми…

– Алай ярамый, атакай, бераз нәрсә булса да капкаларга кирәк!

– Бер дә ашыйсым килми шул… Карале, Пётр, анда, өстәл тартмасында, дарулар бар иде…

Монах бүлмәдән чыгып китте дә бераздан кулына ниндидер дару тотып керде.

– Менә моны эчеп кара әле, атакай, хәл кертеп җибәрмәсме? – дип, монах аңа ниндидер порошок һәм стакан белән су бирде. – Алай да мин солы боткасы булса да алып кайтыйм әле, атакай…

– Ярар, алайса, алып кайтып кара. Тик ни… әйт анда, сыеграк итеп пешерсеннәр!

– Ярар, ярар, атакай, – дип, монах чыгып китте.

«Шайтан алгыры, соңгы вакытларда еш ега башлады бит әле мине бу авыру дигән зәхмәт, – дип көрсенеп куйды Раевский. – Бүген берәр атнага гына булса да, авылларга чыгармын дигән идем… Менә сиңа мә! Тагын авырып киттем. Күкрәкне кыса нишләптер. Хәер, нишләмәк кирәк, әти әйтмешли, вакыт үзенекен ала шул ул! Әкренләп-әкренләп кенә, сиздермичә генә килә-килә дә, аннары аяктан ук ега икән…»

Әйе, хаклы иде Алексий атакай: чыннан да, соңгы вакытларда, бигрәк тә соңгы ике елда ешайды аның авыруы. Ләкин епархиядә аңа бу турыда әйткәләп куйсалар да, аның үзе өчен изге дип санаган эшеннән китәсе килмәде һәм 1738 елның ахырына кадәр диярлек Богородицк монастыре һәм Яңа керәшен конторасы җитәкчесе булып кала бирде.

Аның авыруы һәм инде үзенә йөкләнгән эшләрне тиешенчә алып бара алмавы турындагы хәбәр Казан губернаторы Алексей Голицынга да килеп иреште, һәм ул бу турыда Синодка аның өстеннән шикаять язып җибәрде. Янәсе, архимандрит, инде картаюы һәм еш авыруы сәбәпле, үз вазифаларын тиешле дәрәҗәдә үти алмый, шуңа күрә православие динен яңарак кабул итеп чукындырылган христианнар үгет-нәсыйхәтсез, игътибарсыз кала, аларга дин нигезләрен өйрәтү исә үзе урынына надан һәм ихтирамга лаек булмаган кешеләргә тапшырыла. Ул үзенең хатында шундый надан миссионерларның берсе итеп Раевскийның якын ярдәмчесе булган протопоп Александр Козьминны күрсәтте. Янәсе, дини белеме сай булу өстенә, бу протопоп архиерей йортыннан бүлеп бирелгән акчаларны тиешле тәртиптә теркәми, керәшеннәргә бүләк итеп бирелгән акчадан бишәр тиен үзенә алып кала, үз атына казна печәнен ашата, бер каравылчыны епархия ризалыгыннан башка һәм бернинди рәсми боерык язып тормыйча гына эшкә алган. Ул гына да түгел, янәсе, соңгы вакытларда Яңа керәшен конторасы яңа гына чукындырылган керәшеннәрне төрле бай кешеләргә хезмәтче итеп тапшыра, ә алар – алпавытлар исә тора-бара аларны үзләренең крепостнойларына әйләндерә.

Бу шикаятендә губернатор, киләчәктә мондый кимчелекләргә юл куймас өчен, Яңа керәшен конторасында миссионерлык эшен алга таба алып баруны яңа, яшьрәк кешегә тапшыруны сорады. Дөрес, ул анда, аның актив эшчәнлеге нәтиҗәсендә керәшен авылларында егерме чиркәү салынды, ул ачып җибәргән керәшен мәктәбендә күп кенә милли священниклар әзерләнде, һәм алар авылларга җибәрелде, дип архимандрит Алексий атакайның башкарган эшләре турында да әйтеп китәргә мәҗбүр булды.

Губернатор сүзләренә колак салган Изге синодның 1738 елның 23 октябрендә чыгарган указы нигезендә Алексий атакай ялга озатылды. Өстәвенә шушы елда Казан епархиясе җитәкчесе Илларион Рогачевскийны алыштырган епископ Лука Канашевич та картаюы аркасында Раевскийның үз вазифаларын тиешенчә үти алмавына игътибар итте. Алексий атакайның соңгы вакытларда, еш авыруы өстенә, юньләп сөйләшә дә алмый башлавы да сер түгел иде – аңа бу турыда Зөядән «в языке имеет повреждение» дип җиткереп тордылар. Алай да синод, Раевскийның дин юлындагы элеккеге хезмәтләрен искә алып, аны монастырьда монах итеп калдырды.

Ләкин ул, картлыгына һәм еш авыруына карамастан, Яңа керәшен конторасындагы миссионерлык эшенә барыбер тәэсир итеп торды. Хәтта 1740 елның язында, мондагы миссионерлык эшен тагын да камилләштерү максатыннан, Синодка үзенең соңгы тәкъдимнәрен дә җибәрде. Аның фикеренчә, керәшеннәргә крёстный, ягъни сабый балаларны чиркәүдә чукындырганда, исем атасы яисә анасы итеп бары тик урысларны гына билгеләргә, урысларга гына өйләнергә, яңа чукындырылганнарны урыс авылларына күчереп утыртырга, ә алар урынына татар авылларына урысларны күчерергә, керәшеннәрне күзәтеп тору өчен, җирле халыкларның телләрен белгән тагын ике дингә өндәүче миссионер билгеләү максатка ярашлы булыр иде.

Архимандрит Алексий Раевский 1740 елның 28 маенда фанилыктан бакый дөньяга күчте.

Аның үзе Санкт-Петербургта очрашуы вакытында да, аннан соң ике арада йөргән хатлары аша чакыруын кабул итеп, ниһаять, кунаклар булып Зөягә килеп чыккан дусты Аполлон атакай белән хатыны Анна анакай чынында Алексий Раевский белән хушлашырга кайткан шикелле булып чыкты. Алар кайтып төшкәндә, архимандрит, инде сөйләшә дә алмыйча, берни күрмәс күзләрен түшәмгә төбәп ята иде. Алар кайтып төшкәннең икенче көнендә инде ул күзләрен мәңгегә йомды. Шулай итеп, ул кайчандыр Аполлон дустына Зөянең «җәннәт почмагы» дип үлеп мактаган почмакларын күрсәтү түгел, хәтта аның күрешергә дип сузган кулын да кыса алмады. Әлбәттә, аларны монастырь священниклары якты йөз белән каршылап кунак иттеләр, шәһәр белән дә таныштырдылар. Тик инде болар Аполлонның яшьлек дустын җиргә иңдергәч, Алексий атакайдан башка гына булды. Ә алар бит аның кунагы сыйфатында бераз ял итәрбез, шәһәр белән танышырбыз дип кайтканнар иде. Шуңа күрә Аполлон белән Анна аның кабере янында соңгы тапкыр сүзсез генә басып тордылар да өч көннән үзләренең Санкт-Петербургларына китеп бардылар.

Бөтен гомерен изге эшкә багышладым дип яшәгән Алексий Раевский үлде, ләкин эше калды.

Берничә ел буе ул җитәкләгән Яңа керәшен конторасы Идел буе халыклары арасында алып барылган миссионерлык эшендә шактый уңышларга иреште: утызынчы елларда православиегә күчүчеләр саны йөз дә сигез кешедән биш йөз сигезгә җитте, ә сигез ел дәвамында барысы ике мең дә бер йөз кырык кеше христиан динен кабул итте. Татарлар арасында, бу эшне нәтиҗәлерәк алып бару өчен, татарча белүче тылмачлар булдырылды.

Казан губернаторы кенәз Алексей Голицынның Алексий атакай өстеннән бирелгән шикаятеннән соң, Изге синод указы белән, Яңа керәшен конторасы һәм Казан епархиясенең иң зурларыннан дип саналган, туксан тугыз монахы һәм биләмәсендә мең дә бер йөз уналты крестьян хуҗалыгы булган Богородицк монастыреның яңа җитәкчесе итеп архимандрит Димитрий Сеченов билгеләнде. Бу вакытта егерме тугыз яшь тулган Димитрий атакай (тугач бирелгән исеме – Даниил) 1730 елда Мәскәүнең Славян-грек-латин Духовная академиясен тәмамлаган белемле дин әһеле дип санала иде. Ул анда бик яхшы укыган һәм, академияне тәмамлаганнан соң, шунда ук тел осталыгы укытучысы итеп калдырылган була. Тик ике елдан соң, 1732 елда Димитрий исеме алып, монахлыкка күчә.

…Монахлыктан архимандрит дәрәҗәсе белән Зөя шәһәренә килеп төшкән Димитрий атакай яңа эше белән бик тәфсилләп, бер дә ашыкмыйча гына унбиш көнләп танышып, караштырып йөрде. Аның үз яшендәге кешеләргә бик хас булмаган караңгы, кырыс йөзе башта монда эшләүче руханиларда гына түгел, хәтта монахлар арасында да нигәдер курку хисләре уятты. Аларда ул курку хисен уртача буйлы, нык, таза гәүдәле, түгәрәк битле, җыйнак кына сакал җибәргән яңа атакайның һәрнәрсәне төпченә-төпченә сораштыруы тудырдымы, әллә йөзенең һәрвакыт кырыс булуымы, алар моны үзләре дә аңлата алмый иде бугай. Ә һәрнәрсә турында төпченүе исә аның киләчәктә үзе башкарырга тиешле эшенең асылына ныклап төшенү өчен генә булып, ул беркемне дә кыерсытуны күз алдында тотмый иде. Әллә аны монахлыктагы бертөрлелек, тере эшнең булмавы бик туйдырган, әллә көтмәгәндә генә үзенә күрсәтелгән шундый ышаныч һәм хөрмәткә чын күңеленнән рәхмәтле булып, киләчәктә Изге синод алдында аны мондагы эше белән акларга тырышуы, әллә яшьлек энергиясенең ташып торуы идеме, ул беренче көннәреннән үк бик тырышып эшли башлады.

– Безнең төп һәм изге максат – урыс динендә булмаган барлык халыкларны урыслаштыру, – дип белдерде ул беренче мәртәбә үз кул астында эшләүче дин әһелләре белән үткәргән киңәшмәсендә. Монда бернинди яңалык та күрмәгән руханилар сизелер-сизелмәс кенә бер-берсенә карашып алдылар. Янәсе, без монда ничә ел буе шушы эш белән шөгыльләнеп ятабыз бит инде! – Ләкин бу гаять катлаулы эшне уңышлы дәвам итү өчен, миссионерлык эшен тамырыннан үзгәртү һәм күпләп чукындыруны башлап җибәрү таләп ителә. Моңарчы инородецларны үзебезнең дингә тарту буенча илдә, шул исәптән монда да, алып барылган бу изге эшләр һәм сәясәт моның өчен тиешле җирлек тә, шартлар да тудырды…

Киңәшмәгә чакырылганнар тагын бер-берсенә карашып алды. Янәсе, аларга бу да бик таныш, тик ничек тамырыннан үзгәртәсе дә, ничек итеп башлап җибәрәсе соң күпләп чукындыруны?! Моны без синнән башка да беләбез, ләкин күпләп түгел, аз-азлап, хәтта берәмләп чукындыру да елдан-ел кыенлаша бара әле монда! Нәрсә, бу атакай безгә күктән төшкәнме әллә?!

Шунда Димитрий Сеченов аны тыңлап утыручыларның мондый шик-шөбһәләрен сизеп алды бугай, бу мәсьәләдә күңелендә туган кайбер киңәш-табышлары белән уртаклашты.

Аның ул фикерләре императрица Анна Ивановна тарафыннан 1740 елның 11 сентябрендә тамга салынган Именной указда да урын алган иде…

Аксак Каратун

Устюг епархиясе җитәкчесе епископ Лука Канашевич үзенең Казан епархиясе башлыгы итеп күчерелүе турындагы 1738 елның 9 мартында чыгарылган синод указын алганда әле монда сигез генә ай эшли иде. Ләкин нишлисең, указ указ инде ул, аңа буйсынмыйча булмый. Санкт-Петербургта кемне кая һәм кайчан күчерүләрен белә торганнардыр.

Казан епархиясе җитәкчесе булып эшләгән архиепископ Илларион Рогачевскийны алыштырырга тиеш булган Лука Канашевич Казанга июль аенда килеп төште.

Ул – Казан епархиясен иң озак җитәкләгән дин әһеле буларак та һәм Идел буендагы урыс булмаган халыкларны дини һәм милли яктан эзәрлекләү, каты куллылык белән, ягъни мәҗбүриләп православие диненә кертүдә, хәтта указлардагы «бу эштә көчләүне кулланмаска» дип кисәтүләргә дә карамастан, аларны көчләп чукындыруда бик зур тырышлык һәм үҗәтлек күрсәткән, иң төп рольне уйнаган кеше буларак та тарихта, бигрәк тә татар тарихында, бик билгеле кеше. Канашевич Русиядә иң зур саналган Казан епархиясен 1755 елның көзенә кадәр – унҗиде ел буе җитәкләде. Казанга килүгә, Идел буендагы урыс булмаган халыкларны күпләп көчләп чукындыру эшенә җиң сызганып кереште. Зөядәге Богородицк монастыре һәм Яңа керәшен конторасы җитәкчеләре алышына торды, һәм аларның һәрберсе башка диндәге халыкларны православиегә кертүне эзлекле рәвештә турыдан-туры аның җитәкчелегендә көчләп алып барды. Миссионерлар башка диндәге халыкларны чукындыруны, моңа кагылышлы указларда күрсәтелгәнчә, көчләмичә, «по образу апостольской проповеди со всяким смирением, тихостию и кротостию и без всякого кичения» үткәрергә тиеш булсалар да, тора-бара бу күрсәтмәләр искә дә алынмыйча, урыс диненә кертү бик зур басымнар астында алып барылды.

Татар халкы хәтеренә Аксак Каратун исеме белән кереп калган Лука Канашевич тумышы белән Украинадан булып, 1724 елда Русиядә православие руханиларын әзерләү буенча иң мәртәбәле уку йорты дип саналган Киев Духовная академиясен тәмамлап, шунда ук укытучы итеп калдырылды. Идел буе халыклары арасында чукындыру миссиясен башкарган иң данлыклы миссионерлар, гадәттә, шушы академияне тәмамлаганнар иде.

Лука Канашевич нинди сәбәп беләндер укытуын ташлады да, 1725 елда монахлык кабул итеп, Киев шәһәрендәге София монастыренда яшәде. Бераздан исә Мәскәүгә Киев епархиясе вәкиле итеп җибәрелде, ә 1728 елда, кабат укыту эшенә күчеп, Мәскәү Духовная академиясенең башлангыч классларында дәресләр алып барды. Санкт-Петербургта дворян балалары өчен махсус кадет корпусы ачылгач, шунда иеромонах итеп билгеләнде. Башкалада хезмәт иткәндә, ул, миссионерлык эше белән кызыксынып китеп, мөселманнарны, мәҗүсиләрне, чит ил гражданнарын православие диненә күчерү эшендә катнаша башлады. 1735 елның 20 октябрендә Мәскәү кирмәнендәге Симонов монастыре архимандриты, ә 1737 елның 28 сентябрендә Устюг епархиясе җитәкчесе итеп билгеләнде.

Казанга килеп урнашуга ук, епископ Лука Канашевич, үзара танышу өчен, Казан губернаторы кенәз Алексей Голицын белән күрешергә барды.

– Казан епархиясенең җитәкчесе булып билгеләнүем уңаеннан килдем сезгә, галиҗәнап губернатор әфәнде, – диде ул, аның бүлмәсенә кергәч. – Епископ Лука Канашевич булам мин. Хода сезгә исәнлек-саулык бирсен!

– Узыгыз, атакай, утырыгыз! Танышуыбызга бик шатмын, – дип кулын сузды аңа кенәз. – Ышанам: без алдагы көннәрдә бер-беребезне аңлап, бер-беребезне тыңлап, бер-беребезне хөрмәт итеп эшләрбез, атакай.

– Әлбәттә, әлбәттә, ваше превосходительство. Килешеп, киңәшеп эшләүгә ни җитә!

– Карале, атакай, син кайсы яктан? Фамилияң сәеррәк яңгыраган шикелле. – Губернатор дусларча елмаеп куйды. – Үзегез белән «син» дип сөйләшүем өчен гафу үтенәм, атакай, мин үземә якын булып тоелган кешегә гел шулай мөрәҗәгать итәм.

– Юк, юк, һич ачуланмыйм. Киресенчә, хәтта якын итеп шулай дәшүегезгә шатмын. Ә фамилия… Чынында мин – Конашевич, исемем – Лаврентий, әтинең исеме буенча Кононович. Тора-бара, монахлык алганнан соң, исемем – Лука, ә фамилиям Канашевич булып киткән. Үзем – Украинадан, анда Киев Духовная академиясен тәмамладым, аннары бераз шунда ук укыттым да монастырьда монахлыкка күчеп тә яшәдем, Санкт-Петербургта кадет корпусында укытучылык иттем. Монда килгәнче, Устюг епархиясен җитәкли идем.

– Яхшы, яхшы, атакай! Дини белемең дә тирән икән. Киев академиясе бик данлыклы бит ул! Аны тәмамлаган берничә кеше Казан семинариясендә дә, безнең Зөя шәһәрендә урыс динендә булмаган халыкларны православие диненә тарту буенча колачлы эш алып бару өчен төзелгән Яңа керәшен конторасында да эшли. Үзләрен бик белемле һәм бик булдыклы миссионерлар итеп таныттылар! Үзеңнең турыдан-туры мондый эш белән шөгыльләнгәнең булдымы, атакай?

– Юк, махсус рәвештә шөгыльләнгәнем булмады. Алай да Санкт-Петербург кадетлар корпусында иеромонах булып хезмәт иткәндә, кайбер иноверецларны үз динебезгә кертергә туры килгәне бар. Әйтергә кирәк, – епископ көлемсерәп куйды, – бер дә көтмәгәндә генә башланды андый эш.

– Ничек алай? – дип кызыксынды губернатор, аңа таба иелә төшеп. – Ничек көтмәгәндә генә?!

– Беркөнне шулай кадет укучыларына православие дине нигезләре буенча дәрес биреп чыксам, укытучылар бүлмәсендә бер солдат утыра. Шулай, шулай сезне көтеп утырам, атакай, ди бу һәм миңа бер язу бирә. Аны Изге синод епискобы Афанасий атакай язган икән. Артиллериядә хезмәт итүче бу татар православие диненә күчәргә теләк белдергән дә, епископ аңа дин нигезләрен өйрәтүемне сораган. Шулай итеп, беренче мәртәбә мөселман-татар белән Санкт-Петербург шәһәрендә очрашырга туры килде. Афанасий атакай гозерен үтәп, Енакиев дигән бу солдатка өч-дүрт көндә динебез нигезләрен дә һәм ничек дөрес итеп чукынырга кирәклеген дә төшендердем. Шуннан соң ул, 1732 елның 25 октябрендә Санкт-Петербургның Исаак чиркәве протопобы Ираклий атакай тарафыннан чукындырылып, Нурулла урынына Дмитрий исеме алды. Аннары бер французны, ике японны, бер чирмеш белән бер чувашны, бер татарны – Тышкы эшләр коллегиясе тәрҗемәчесе Мостафа-Александр Турчаниновны чукындырырга туры килде.

– Яхшы. Ләкин безнең епархиядә бу мәсьәләдә эшләр бөтенләй башкача тора: бу изге эш белән махсус контора шөгыльләнә. Тик ул конторага, Санкт-Петербургтагы шикелле, менә бу кеше урыс диненә күчәргә тели, аңа дин нигезләрен өйрәтегез дә чукындырыгыз, дип берәүне дә китерүче юк! Димәк, миссионерлык эшен Идел буе инородецлары арасында йөреп, контора хезмәткәрләре динебезгә күчәргә теләүчеләрне үзләре табарга, үгетләргә, аларга православие дине нигезләрен өйрәтергә, үзләре үк Зөя монастыренда чукындырырга тиешләр! Гаять катлаулы һәм авыр эш бу, атакай! Бигрәк тә мөселман татарлар арасында эшләве авыр. Мин моны безнең епархиядә инородецларны чукындыру эше белән яхшы таныш кеше буларак әйтәм. Православие динен кабул итүче башка халыклар арасында алар, Идел буе-Урал арасында яшәүчеләрнең күпчелеген тәшкил итүләренә карамастан, нибары өч-дүрт процент кына! Чукындырылган йөз кешенең өчесе-дүртесе генә татар дигән сүз бу!

– Моның сәбәпләре нидә икән соң? Бәлки, артык йомшаклык күрсәтәбездер? Инородецларны чукындыруга кагылышлы Сенат һәм Синод указларының барысында да бу эшне гел аңлату юлы белән, көчләмичә генә алып бару зарурлыгы хакында әйтелә. Миссионерлар шушы күрсәтмәгә ябышып ятмыйлармы икән? Эшләр болай барса, аларның татары да, чувашы, марие, удмурты белән башкорты да беркайчан үзләре теләп чукынмас! Болай бу эшебезне беркайчан да башкарып чыга алмабыз! Бөек Иван Васильевичның Русьны бер генә динле итү теләге әле һаман тормышка ашырылмаган килеш кала бирә. Мин аңлыйм, әлбәттә, Сенат та, Синод та, бу эштә көч кулланыгыз, ирексезләгез, дип яза да, әйтә дә алмый. Җиңүчеләрне хөкем итмиләр, дигән гыйбарә бар. Монда да кыюрак эш итәргә, ул үзен аклый икән, бәлки, көч тә кулланырга кирәктер?

– Син, атакай, көч куллану турындагы бу сүзләреңне Яңа керәшен конторасы җитәкчесе Димитрий Сеченовка әйтә күрмә тагын! Мин иноверецларның Сенат белән Синодка, Казан губерниясендә безне кысалар, православие динен көчләп кабул иттерәләр, дигән хатлар яудыруын һич тә теләмим, атакай!

– Мин дә яратмыйм шикаятьләрне, галиҗәнап әфәнде. Һәр эш чаманы белеп башкарылырга тиеш. Шунсыз каш төзәтәм дип, күз чыгарырга мөмкин. – Епископ, кулы белән губернатор өстәленең сукносын сыйпый-сыйпый, мин сөйләгәннәр аңлашыламы дигәндәй, үзенең яшел күзләре белән Голицынга карап алды. – Минемчә, киләчәктә миссионерлык эшен Казанның үзендә дә көчәйтергә кирәктер…

– Ничек үзендә?! – дип гаҗәпләнеп сорады кабинет хуҗасы. – Бу эш монда да бара!

– Белүемчә, Казанда акрынрак бара шикелле ул. Дөрес, әле мин эшләр белән танышып кына ятам, бу турыда хәзергә башка килгән төгәл генә уй-фикерләрем юк. Мин аларны сезгә соңрак җиткерермен, галиҗәнап әфәнде. Әлегә шуны гына әйтә алам: Казан шушы көнгә тикле урыс шәһәренә әйләнмәгән! Ә ул инде күптән шулай булырга тиеш иде…

Губернатор Алексей Голицын, гаҗәпләнеп, тиз генә епископ Лука Канашевичка карап алды. Хәтта кашлары маңгаена күтәрелде.

– Ничек урыс шәһәре булырга тиеш иде?! – диде ул.

– Туры мәгънәсендә, галиҗәнап әфәнде! Иван Грозный Казанны ике гасыр чамасы элек яулап алган, ә анда хәзерге көндә дә православиегә күчмәгән татарлар яши!

– Ә аларны кая куясың? Яшиләр инде… Нишләтәсең аларны?

– Яшиләр шул. Тик алар монда инде күптән йә урыслар, йә, актыгында, керәшеннәр булып яшәргә тиешләр иде…

– «Тиешләр иде» дип әйтүе генә ансат, атакай. Ә шуны ничек тормышка ашырасы? Әлегә менә бу сорауга җавап табылганы юк. Аның «тиеш» икәнен яхшы беләбез дә… Халык әйтмешли: «Рад бы в рай, да грехи не пускают!» Бездә дә шулай килеп чыга. Бәлки, чыннан да, Казан мәсьәләсендә син хаклыдыр да, атакай? Бәлки, безнең миссионерлар да, шул исәптән губернатор буларак үзем дә, читтәге иноверецлар белән артык мавыгып китеп, Казан турында онытыбрак җибәргәнбездер? Менә син, атакай, епархияне кабул итеп алганнан соң уйлан әле бу турыда! Бәлки, бу мәсьәлә буенча башыңда яхшы фикерләр туар? Аннан соң аларны уртага салып сөйләшербез, киңәшербез.

– Әлбәттә, галиҗәнап әфәнде, мин үз фикерләремне сезгә, һичшиксез, җиткерермен.

– Ярый, атакай, мин сине тоткарламыйм. Эштә булыйк, – дип, губернатор, урыныннан күтәрелеп, епископка әңгәмәләренең тәмам булуын белдерде. – Безнең епархиядә башланачак эшләреңдә уңышлар телим, Лука атакай! Сау бул!

«Кара аны, әти!..»

Ярсуар чиркәвенә поп итеп куелган Александр яхшы гына эшләп китте. Әкренләп мәхәллә кешеләре арасында абруй да казана барды, күпләр инде аңа, зурлап, хәтта «атакай» дип дәшә башлады. Гәрчә Зөянең керәшен мәктәбе семинарияләрдәге кебек үк белем бирмәсә дә, аның авыллары чиркәвендә үзләре телендә, аңлаешлы итеп вәгазьләр укуы, үгет-нәсыйхәт, урыс телендәге изге догаларның мәгънәләрен аңлатып бирүе христиан бәйрәмнәрендә чиркәүгә йөрүчеләр тарафыннан яхшы күренеш дип кабул ителде.

Әлбәттә, авылдашларының шактый өлеше чиркәүгә бик теләп йөрми, анда әллә нигә бер генә, анда да үзләренең христиан диненә тугры калуларын раслап, поп күзенә чалыну өчен генә киләләр шикелле. Янәсе, Алла сакласын, чиркәүгә йөрми, христиан дине йолаларын тиешенчә үтәми дип, өстәге дин әһелләренә яисә хакимияткә җиткерә күрмәсен тагын! Әнә бит әле күптән түгел генә үзе бер зур христиан бәйрәмендә чаң кактырып, бар халыкны чиркәүгә җыеп, мөселман диненә кайткан кешеләргә хәтта утта яндырылу кебек котчыкмалы җәза каралган дип бик тәфсилләп сөйләде. Ә үз диненә кире кайткан кеше нинди була? Аның аңлатуынча, андый кеше чиркәүгә йөрми, димәк, христиан йолаларын үтәмәүче кеше булып чыга.

Җитмәсә, Кәтиринбур дигән шәһәрдә православие динен кабул итеп тә, аннан соң үз диненә кире кайткан бер мөселман татарының, башкаларга гыйбрәт булсын өчен, төрле яклардан махсус җыйдырылган галәмәт күп керәшен халкы алдында тереләй яндырып үтерелүе хакында шундый куркыныч итеп сөйләде, хәтта тәннәр чымырдап куйды. Ул бит бу хәлне үз күзләре белән күргән!

– Хөрмәтле авылдашлар! Мин мәхәлләбезнең һәр кешесен якын итәм – моны христиан дине дә хуп күрә. Шуңа күрә сезнең берегезнең дә андый коточкыч җәзага тартылуын теләмим. Ходай барыбызны да ут баганасы янына эләгүдән саклый күрсен! Ләкин шул ук вакытта халкыбызның «Атны Аллага тапшыр, дилбегәне үзең тот!» дигән мәкален дә истән чыгармаска кирәк. Ягъни Алла мине саклый дип кенә ышанып ятмаска, христиан йолаларын төгәл үтәргә, даими рәвештә чиркәүгә йөрергә, бер-беребезгә мәрхәмәтле булырга кирәк. Боларның бернинди авырлыгы да юк, болар – һәркемнең кулыннан килә торган нәрсәләр, тик православие диненә тугрылык, чын күңелдән бирелү, аңа хөрмәт белән карау гына таләп ителә. Шуны колакларыгызга киртләп куегыз: мин барыгызны да үз теләгебез белән кабул итеп алган диннән ваз кичеп, элеккеге диненә кайтучы кешене нинди җәза көтүе турында кисәттем. Берәр нәрсә килеп чыга калса, белмәдек, дип әйтмәгез!

Ләкин чиркәүгә килгән кешеләр ул көнне аннан:

– Әйт әле, атакай, ә синең үз әтиең Фёдор бүген чиркәүдә нигә күренми? – дип, бик хаклы рәвештә сорый алалар иде, чөнки малае – поп Александр халыкка үгет-нәсыйхәт биргәндә, христианлыктан тайпылу утта яндырылуга китерергә мөмкин дип куркытканда, Фёдорны анда шәйләүче булмады. Хәер, бәлки, моны беркем сизмәгәндер дә – ул көнне чиркәүдә авылдашларының шактые күренмәде.

Чиркәү чаңының Ярсуар авылы өстендә гадәттәгедән шактый озак яңгырап торуы бүген анда мәхәлләчеләргә бик тә мөһим белдерү булачагына ишарә иткән көн иде ул. Үз әтисе Фёдорның анда килмәвен шәйләүчеләр булган икән шул. Моны берничә көннән соң Александрның үзенә авылдашы Җәгүр әйтте. Ул әти-әнисе күптән үк, үзе әйтмешли, хан заманнарында ук христианлыкка күчкән гаиләдә туып үскән һәм, кечкенә чакта күршедәге урыс авылына алып барып чукындырганда, Егор исеме бирелгән кырык яшьләр тирәсендәге кеше иде.

Александрның чиркәүдән кайтып килеше иде. Карый, каршысына Җәгүр килә. Исәнләштеләр, бер-берсеннән хәл-әхвәл сораштырдылар. Аннары поп йомшак тавышы белән:

– Җәгүр дәдәй, сиңа менә нәрсә әйтмәкче идем: чиркәүгә бик сирәк йөрисең. Бу күптән христиан динендә булган кешегә бер дә килешә торган гамәл түгел. Сезнең гаилә, киресенчә, чиркәү йолаларын тырышып үтәү ягыннан башкаларга үрнәк күрсәтергә тиеш. Мин хаклымы, Җәгүр дәдәй, әллә син башкача уйлыйсыңмы?

– Әлбәттә, син хаклы, атакай! Чыннан да, сирәгрәк булырга туры килә шул чиркәүдә. Һаман эш, һаман эш! Дөнья куабыз бит, атакай! Шунсыз булмый – гаилә, балалар… Балалар дигәннән, дүртәү бит миндә алар! Дүрт баш! Аларны ашатырга-эчертергә, киендерергә кирәк, җитмәсә, беләсең булыр, атакай, хатын да авыру бит. Шуңа күрә кайчак башта чиркәү кайгысы калмый да. Чиркәү безне ашатмый да, эчертми дә бит, атакай…

– Тәүбә, тәүбә, диген, Җәгүр дәдәй! Ни сөйлисең?! Алла йорты булган чиркәүгә карата андый сүзләр әйтергә ярыймы соң?! Күрәм…

– Ходай кичерә күрсен инде гөнаһларыбызны! – дип бүлдерде аны Җәгүр.

– Күрәм, син изге Алла юлыннан читкә тайпылгансың, Җәгүр дәдәй. Ярамый болай. Һич тә ярый торган эш түгел! Тәүбәгә кил, изге чиркәү юлына бас! Малайларың да йөрсен. Алладан куркып, гөнаһлы юлларга кермичә үссеннәр. Алла алдында кылынган гөнаһ җинаятькә тикле китереп җиткерә. Ә дәүләт белән чиркәү мондый җинаятьләргә ничек каршы торганын – син бала-чага түгел! – беләсеңдер. Андый кеше хәтта утта яндырылырга мөмкин! Әле күптән түгел, быелгы язда гына, дингә хыянәт итеп дәүләт җинаятьчесе дип табылган берәүне Кәтиринбур шәһәрендә…

– …утта яндырганнар, – дип дәвам итте Җәгүр. – Беләм мин моны, атакай, ишеттем. Син бу турыда сөйләгәндә, мин ул көнне чиркәүдә идем! – Җәгүр кинәт, нидәндер шикләнгән сыман, тирә-ягына каранып алды да тавышын әкренәйтә төште. – Ә менә әтиең Фёдор ул көнне чиркәүдә югые. Әйе, атакай, югые ул! Турысын гына әйткәндә, синең әтиең анда миннән дә сирәк була бит, атакай! Бу гөнаһлы эш, әти, дияргә онытма инде син аңа…

Җәгүр авызыннан чыккан бу сүзләрне ишеткәннән соң, Александрның башына күсәк белән китереп орган шикелле булды. Хәтта кисәк кенә башы әйләнеп китте, шактый вакыт каршында озынча, ябык, сакал-мыеклары кырылмаган йөзенә ниндидер серле елмаю чыгарып басып торган авылдашына бер сүз дә әйтә алмыйча торды. Менә сиңа йолкыш Җәгүр! Әтисенең чиркәүдә булу-булмавын да күреп-карап йөри икән!

– Һәркем үз гамәле өчен үзе җавап бирә, Җәгүр дәдәй, – диде ул, ниһаять, бераздан исенә килеп. – Алла каршында кылган гөнаһлары өчен дә, дәүләт алдында кылган җинаятьләре өчен дә. Без монда синең үзең турында сөйләшәбез. Әйе, фәкать үзең һәм гаиләң турында гына! Аңлашылдымы, Җәгүр дәдәй?

– Әлбәттә, аңлашылды, атакай. Җүләр түгел бит мин, шуны да аңламаска! Димәк, ул чагында чиркәүгә йөрү-йөрмәү дә һәркемнең үз эше буладыр инде, ә, Ләксәндер? – Бу юлы ул попка нигәдер атакай дип түгел, ә авыл кешеләре арасында күнегелгәнчә, исеме белән дәште.

– Үз эше дә… тик чын христианин анда гел йөрергә тиеш, Җәгүр дәдәй. Чиркәүгә йөрмәү – зур гөнаһ! Моның өчен Алланың кылган гөнаһларыбызны кичермәве дә бар. Хәтта ул, үзенең ризасызлыгын вә ачуын белдереп, андый кешеләргә төрле хәвеф-хәтәрләрен дә җибәрергә мөмкин.

– Шулайдыр инде анысы, Ләксәндер, син укыган кеше, монысын без наданнарга караганда күбрәк беләсеңдер, – диде Җәгүр, китәргә җыенып, чөнки аны попның әңгәмәсе туйдыра башлады бугай. – Ярый, Ләксәндер, китием мин. Әтиеңә сәлам әйт!

– Ярый, Җәгүр дәдәй, хуш! Сәламеңне җиткерермен…

Бу кешенең кабат әтиен хәтерләтүе, очлы ук сыман, попның йөрәгенә барып кадалгандай булды.

«Әти турында тагын юри хәтерләтте бу адәм, – дип уйлап алды ул. – Кайдан очрап тора диген. Үзем дә инде, урамда очраган кешегә, чиркәүгә йөрергә кирәк, дип сүз катып утырам! Әйтерсең башка сөйләшер урын юк! Хәер, кем белгән аның чиркәүдә әтинең бик сирәк күренүен белеп торганын… Бер караганда, ул хаклы да бит! Бәлки, бу турыда башкалар да сизеп-белеп торадыр? Авыл халкының күзе үткен бит! Ә әти белән тагын сөйләшеп карарга кирәк булыр…»

Александрның «тагын сөйләшеп карарга кирәк булыр…» дип әйтер сәбәбе бар, чөнки инде ул бу хакта әтисе белән берничә мәртәбә сөйләшеп караган иде. Аның чиркәүгә бик сирәк йөрүе турында гына да түгел, монда эшләр катлаулырак тора иде…

Өйләренә кайтып җиткәнче попның Җәгүр белән сөйләшкәннән соң туган ачуы тагын да көчәя төште. Ул, гадәттә, әтисе намазга утырган чакларында өйалды ишеген эчтән бикләп кую һәм ачу серен икесе генә белгәнчә ачып килеп кергәндә, әтисе, чыннан да, мич башында намаз укып утыра иде. Ул, әлбәттә, аны бүлдерергә кыймады, өстәлгә ашарга әзерли башлады. Әнисе өйдә юк, димәк, ул йә күршеләргә кергән, йә авыл эченә, туганнарының берәрсенә үк чыгып киткән: ире намаз укыр алдыннан, гел кая булса да чыгып китә иде әнисе Наирә-Наталья.

Александр өстәл әзерләп бетергәндә, мич башыннан әтисе дә төште.

– Нихәл, улым, эшләр барамы? – дип сорады ул, гадәттәгечә.

– Минем эшләр бара, ә менә синеке ничек, әти?

– Минеке дә бара. Төшкә хәтле әнә Коры Елгада бераз печән чабып кайттым, төштән соң әйләндерергә барам дип торам, Алла боерса.

– Мин ул турыда түгел… Бөтенләй ул турыда түгел мин, әти! – диде малае, ачуын яшерә алмыйча, кулын һавада уйнатып. – Минемчә, син үзеңне – моны белә торып! – бик куркыныч җәзага әзерлисең, әти…

– Туктале, улым, тукта, син ни турында?! – дип гаҗәпләнде Фёдор. – Сүзеңне аңлатып сөйлә!

– Нәрсә, тагын белмәмешкә сабышмакчы буласыңмы, әти?

– Мин салышмыйм, чыннан да, белмим синең ни турында сүз алып барганыңны.

– Безнең арадагы сүз һаман бер үк инде, аны әйтеп-аңлатып торасы юк. Кайчан туктыйсың син намаз укуыңнан? Мин сиңа, бу гамәлең җинаять дип бәяләнә һәм, әгәр дә кире үз динеңә кайтуың югарыга барып ирешә калса, сине шундук кулга алып төрмәгә ябачаклар, дип кайчаннан бирле тукып киләм түгелме? Эш төрмә белән генә бетмичә, утта яндырырга мөмкиннәр бит үзеңне! Аңлыйсыңмы син шуны, юкмы? Тере килеш! Мәйдан тулы халык алдында!

– Ә-ә, менә син ни турында икә-ә-н, – дип сузды Фёдор, бик тыныч тавыш белән. – Һаман шул бер балык башы… Туйдырмадымы, улым?

– Юк, туйдырмады, әти, туйдырмады! Чөнки без, христиан диненә хыянәт итүдә гаепләп, сине утта яндыруларын теләмибез. Без гел капчыкта ята алмаган шикелле, синең кире исламга кайтуың турындагы хәбәр дә теләсә кайсы вакытта беленергә мөмкин ич. Хәтта, һичшиксез, беленәчәк һәм тиешле җиргә барып ирешәчәк. Монда бернинди саклык та, яшеренү дә ярдәм итмәс. Дус бар, дошман бар…

– Минем турыда кайгыртуың өчен рәхмәт анысы, улым, тик мин беркемгә дә комачауламыйм лабаса. Шөкер, әлегә мине Ходабыз бар бәлаләрдән дә саклап килде, тора-бара да саклар дип беләм, Алла боерса. Минем намаз укуымны сездән башка беркем дә белми ич! Ә сез минем өстән әләк белән бармассыз дип ышанам.

– Беркем дә белми дип уйлап ялгыша күрмә, әти. Бу турыда сизенүчеләр дә бардыр инде, тик дәшмиләр генәдер… Әгәр дә шуларның берәрсе белән ниндидер гауга-тавыш яисә ниндидер сүз килеп чыкса, – ышан миңа, әти! – шундук тиешле җиргә әләк белән чабачак! Ә анда, – Александр бармагы белән түшәмгә төртеп күрсәтте, – озак сөйләшеп тормаячаклар! Башкаларны куркыту өчен тоталар да ягалар!