Текст книги "Ике роман / Два романа"

…Өенә ике солдат белән офицер килеп кергәндә, әле генә ишегалдын себереп кергән Трифон чаршау белән корылган кухня ягында иртәнге намазын укый, ә хатыны – фетнәче ире өчен кулга алынган һәм православиегә күчкәннән соң иреккә җибәрелгән Нурбәнат-Надежда – лапаслары янында тавыкларга җим сибеп тора иде. Солдатларны күрү белән, күңеле ниндидер бәла буласын шундук сизенеп алды һәм ул, кулындагы савытын куеп, тиз генә өйләренә кереп китте.

– Тәхәү! – дип кычкырды ул ишекне ачу белән. – Солдатлар килде анда, Тәхәү!

Иренең бернинди тавышы да ишетелмәде. Тик ул бераздан гына ачу белән:

– Нигә намазда чакта сүз катасың син миңа? Күпме әйтергә була? – дип, намазлыгын төрә-төрә, почмактан килеп чыкты.

Бу арада өйгә солдатлары белән офицер да килеп керде.

– Трифон Тихонов? – дип сорады аннан офицер, сәлам дә бирмичә.

– Әйе, мин булам Трифон Тихонов, – диде өй хуҗасы.

– Воевода полковник Татищев указы нигезендә син кулга алынасың.

– Ни өчен?!

– Яңадан мөселман диненә кайткан өчен! Шулай итеп, христиан динен мыскыл итүең өчен! – диде офицер, сүзләренә ниндидер тантаналы басым ясап.

– Минем христиан динен мыскыл иткәнем юк.

– Әле генә менә шушы почмакта, – офицер кулы белән шунда таба күрсәтеп алды, – нишләп утыра идең? Тәрәзәдән күрдем бит мин! Хәер, монысы миңа кагылмый. Минем эш – өстән төшкән боерыкны үтәү. Күп сөйләшмә, җыен! Аннары анда сиңа, – ул ияге белән түшәмгә таба ымлады, – тулырак итеп аңлатырлар!

– И Ходаем, ни була инде бу? Ничек шулай була инде бу? – дип, нишләргә дә белмичә, Трифонның хатыны бер урында таптана бирде.

– Син дә җыен! – дип боерды офицер аңа.

– Ни өчен? Нигә? – дип өзгәләнде аптырашта калган Нурбәнат-Надежда.

– Өй, хуҗалык белән нишләргә? Алар шулай каламы?!

– Өегезне дә үзебез белән алалмыйбыз бит инде! – дип көлде офицер, нечкә генә мыегын бөтереп.

– И Ходаем, и Аллам! Ни була инде бу? Ничек шулай була инде?

– Тизрәк җыеныгыз!

Аларны менә шулай күршеләреннән өйләренә күз-колак булуларын сорарга да ирек бирмичә алып киттеләр. Офицер өй хуҗасының яндырып үтерү җәзасына хөкем ителгәнен белми идеме, белеп тә болай да авыр хәлләрен алдан ук тагын да авырайтасы килмәдеме, рәхмәт, бу турыда бер сүз дә әйтмәде.

Аларны Уфа төрмәсенә алып килеп яптылар. Аерым-аерым. Ләкин анда да озак тотмадылар: юлда арып-талып рәтләп хәл алырга да өлгермәделәр, өч көннән соң Надежда яткан камерага, кулындагы ачкычларын шалтыратып, тәбәнәк буйлы, юан гәүдәле, шадра баскан табак битле назир хатын килеп керде дә:

– Тихонова! На выход! – дип кычкырды.

Борыла-борыла коридордан шактый гына бара торгач, назир аны бер якты бүлмәгә алып керде. Анда бер хәрби һәм бик олпат гәүдәле, йөзенә чиртсәң кан чыгардай таза битле, өстенә бик пөхтә, чиста, яхшы кием кигән кырык биш яшьләр тирәсендәге ир-ат утыра иде.

– Менә нәрсә, Тихонова, – дип, бик йомшак кына тавыш белән башлады өстәл башында утырган офицер, – ирең белән икегез дә патшага хыянәт итүдә, христиан динен мәсхәрәләүдә гаепләнәсез. Моны аңлатып тору да кирәкми, минемчә. Болай да ачык: ирең патшага каршы фетнәдә катнашты, ә син бу турыда үз вакытында хакимияткә җиткермәгән, ул христиан диненнән яңадан ислам диненә кайткан, бу турыда да хәбәр итмәгәнсең. Димәк, үзең дә патшага, православие диненә каршы бик зур җинаять эшләүдә катнашкан булып чыгасың. Моның өчен патша указы нигезендә утта яндыру җәзасы каралган. Алай да, хатын-кыз булуыңны искә алып, сиңа карата андый җәзаны кулланмаска булдык. Ләкин син андый җәза урынына менә шушы кешегә гомерлек коллыкка биреләсең. – Ул каршында утыручы кешегә таба ишарә ясап алды. – Шушы көннән башлап хөрмәтле Василий Степанович Шашурин синең атаң да, анаң да булачак. Аңа тырышып хезмәт итсәң, указда каралган үлемнән исән калып яши бирәсең, ә бер генә ярамаган гамәл кылсаң да… – Офицер, кирәкле сүзен эзләгәндәй, беравык туктап торды: – Әйе, бер генә начар эш кылсаң да, син дә ирең артыннан тәмугка олагасың!

– Минем ирем белән нәрсә булды? Кайда ул?

– Ул да монда… Хәзергә исән әле, исән…

– Аны күрергә мөмкинме? Бер генә минутка булса да!.. Үтенеп сорыйм!

– Бу һич тә мөмкин түгел! Синең ирең – дәүләт җинаятьчесе. Андыйлар белән күрешү рөхсәт ителми, – диде офицер, каршы килергә урын калдырмаслык нык тавыш белән. – Конвой!

Бу юлы бүлмәгә теге шадра йөзле хатын түгел, мылтыгын тоткан солдат килеп керде.

– Менә бу хатынны Василий Степанович утарына озатып куясың! – дип боерды аңа бүлмә хуҗасы, теге урыска күрсәтеп. – Барыгыз!

– Әйдә киттек, – диде солдат Надеждага.

Ә ул исә берни аңламаган, берни күрмәгән күзләре, ниндидер сәер карашы белән бүлмәне айкап чыкты да ишеккә таба юнәлде, тик өч адым да атлап өлгермичә, аңын югалтып, идәнгә егылды.

– Күтәреп алып чык! – дип кычкырды өстәл яныннан торган офицер солдатка.

– Ул аңын югалткан бугай, ваше благородие.

– Күтәреп алып чык диләр сиңа! Саф һавада тиз айныр…

Нишләсен, солдат мылтыгын иңе аша аркасына асты да, идәндә яткан хатынны күтәреп, урамга алып чыгып китте. Аның артыннан бүлмәдәге теге урыс та кузгалды.

– Ярый, Василий Степанович, уңышлар телим. Курыкма, хәзер аңына килә ул! – дип, ишектән озатып калды аны офицер. – Кырык тире чыкканчы эшләт син аны! Яшь әле ул, ат шикелле эшләр чагы. Безнең динне дә тотсын! Әгәр берәр нәрсә килеп чыкса, шундук миңа хәбәр ит!

– Әлбәттә. Миңа киләчәктә яшүсмер малайлар белән көчле-куәтле ирләр дә комачауламас иде. Мөмкинлек килеп чыкса, моны исеңдә тот әле син, ваше благородие! Миннән калмас – килешербез дип уйлыйм.

– Һичшиксез, Василий Степанович, һичшиксез! Хәер, бездә хәзер дә өч малай бар, – дип, офицер тавышын әкренәйтә төште, – тик алар менә шушы хатынның уллары. Ярамый аларны әниләре белән бергә бирергә. Ул малайлар коллыкка, аерым-аерым, башка кешеләргә биреләчәк. Алар башта, галиҗәнап Василий Никитич Татищев указы буенча, аңа, Самарага, җибәрелергә тиеш. Мөгаен, алар шундагы алпавытларга эләгер…

…Инде ике тәүлек камерада утырган һәм һаман менә хәзер аның ишеге ачылып китәр дә аны сорау алырга алып барырлар дип көткән Трифон Тихонов шушы вакыт эчендә әллә ниләр уйлап бетерде. Иң беренче уе аның монда эләгүенең сәбәбе турында иде: аның мөселман динен тотуы турында кем хәбәр иткән? Моны ничек белгәннәр? Ул бит намазларын һәрчак чит-ятлар күзенә күрсәтмичә генә укый иде түгелме соң? Хәер, допроска чакыргач, бәлки, аның христианлыктан кабат ислам диненә кайтуын раслар өчен, монысын әйтүләре дә бар. Әйе, алар аның православиегә хыянәт итүен расларга тиеш бит! Сорау алырга чакыргач, нәрсәләр әйтергә? Ничек акланырга? Кыйнасалар да, минем христианлыкка бер дә хыянәт иткәнем юк, дип нык торыргамы?

Ләкин көннәр үтә торды, ә аны сорау алырга чакыручы булмады. «Димәк, әлегә мине бу эш буенча гаепләрлек дәлилләре җитәрлек түгел! – дип сөенде ул күңеленнән. – Моны раслап, күрсәтеп торган кешеләре дә юк! Хәзер, нишләргә инде моның белән, дип баш вата торганнардыр, мөгаен. Аннары гаебемне раслый алмагач чыгарып та җибәрерләр, Алла боерса. Тик шунысы гына һич тә аңлашылмый: хатынны ни өчен кулга алдылар икән?! Гәрчә мин үзебезнең дингә күчкән очракта да аның монда ни катнашы бар? Шунысы кызганыч: тоткын итеп калдырылган малайларыбызны кайтара алмый калдык! Ничек икән алар анда: исән-саулармы, нишләп яталар? Кыерсытмыйлармы? Ашау яклары ничек? Ач-ялангач түгелләрме? Их, бер генә тапкыр булса да, күреп кочаклыйсы иде шул бәгырьләребезне!»

Трифон инде үзен беркайчан да сорау алырга чакырмаячакларын да, аңа беркемнең дә христиан диненә хыянәт итеп, һаман үз динендә калуын раслап маташмаячагын да, инде язмышының күптән хәл ителеп куелуын да белми иде әле. Шуны белмәгәнгә күрә, ул көннәрне һаман: «Тиздән чыгарырлар!» дигән якты өмет белән үткәрә торды. Ичмаса, камерада сөйләшер кеше дә юк, чөнки ул ялгызы гына утыра иде.

Аның камера ишеге 1738 елның 14 апрель иртәсендә ачылып китте.

– Тихонов! На выход! – дип кычкырды назир. – Әйберләрең белән!

Аның соңгы сүзләре ияләнелгән гадәте буенча, меңнәрчә тапкыр кабатланып, төрмә назирының күңеленә генә түгел, хәтта барлык күзәнәкләренә тикле сеңгәнгә күрә генә әйтелгән иде, әлбәттә, чөнки өстендәге киемнәреннән башка берние дә юк иде бит аның!

Назирның «Тихонов! На выход!» дигән сүзләреннән башына килгән иң беренче уе: «Аллага шөкер, чыгаралар икән!» дигәне иде. Ул үзе фаразлаган шушы сөенечле уеннан эченнән генә шатланып куйды. Ләкин шунда, назир белән янәшә басып торган бер солдатны да күреп, имәнеп китте һәм әле борынланырга да өлгермәгән яшерен сөенече шундук юкка чыкты. «Монысы нигә икән тагын?! – дип гаҗәпләнде Трифон һәм, билгеле, куркып, сагаеп калды. – Кая алып барырга җыеналар икән мине?!»

Ә бу дәүләт җинаятьчесен кая алып баруларын полковник Иван Арсеньев яхшы белә иде. Шушы көнне ул, Василий Татищевтан алынган указны үтәү йөзеннән, Тихоновны өч малае белән ике драгун сагы астында Екатеринбург шәһәренә озатырга җыенды. Трифон балаларын үзен сак астында инде малайларының өчесе дә утырган олау янына алып килгән чакта күреп алды һәм, акылдан язарлык булып: «Улларым! Сез исәннәр икән, бәгырьләрем! Без сезне шундый сагындык, җанашларым!» – дип, шушы мизгелдә аңа Ходай бүләк иткән сөенеченнән нишләргә белмичә, аларга ташланды. Чыннан да, аның шатлыгының чиге юк иде, хәтта, гәрчә үзен алай бик йомшак ир дип санамаса да, күзләреннән яшьләр бәреп чыкты. Тик йөрәк парәләрен олау янында саклап торган ике солдатны күргәч кенә күңеле сүрелеп, аларны күрү шатлыгы да ничек кинәт кенә барлыкка килгән булса, шулай кинәт кенә юкка да чыкты. «Кая алып барырга җыеналар икән безне?!» – дип гаҗәпләнеп, шул билгесезлеге белән аның җанын тынгысызлый, телгәли һәм, аны тәненнән аерырга теләп суыра торган шушы соравына җавап эзләгәндәй, ул шушы берничә көн эчендә дә эчкә батып калган моңсу күзләре белән тирә-якка каранып алды. Ләкин анда да аның күңелен тынычландырырлык берни дә юк иде…

– Кая алып барырга җыенасыз безне? – дип сорады ул үзен озата чыккан солдаттан.

– Утыруыңны бел! Әйтерләр… – диде тегесе һәм, авыр эштән котылган кеше сыман, елмая төшеп, арбада утыручы ике солдатка мөрәҗәгать итте: – Минем эш бетте, калганы – сезнең карамакта. Хәерле юл!

Трифон олауга менеп утырды да, олысына – унөч, уртанчысына – унбер, кечесенә тугыз яшь булган өч малаеның өчесен дә берьюлы кочарга тырышып, аларга елышты.

– Кая барабыз? – дип сорады ул олаучыдан, кузгалып киткәч.

Шактый олы яшьтәге, бөкресе чыккан кеше шикелле ничектер бөкшәеп утырган, йөзен сакал-мыек баскан олаучы «На-а!» дип дилбегәсен тарткалап куйды да нигәдер башта солдатларга карап алды, аннары, теләр-теләмәс кенә:

– Мин белмим… Минем эш – атны куу… – диде һәм ябык иңнәрен сикертеп алды.

– Алай да?.. – Бу юлы ул соравын солдатларга бирде.

– Еракка. Баргач күрерсең, – диде солдатларның берсе. Ә икенчесе иптәше әйткәненә:

– Екатеринбургка. Сиңа шул шәһәрне күрсәтергә куштылар, – дип өстәде һәм ирен кырые белән генә елмаеп куйды.

– Ка-й-йа?! – дип гаҗәпләнеп сузды Трифон. – Ни калган ди анда безгә?!

– Туктат сөйләшүеңне! – диде беренче солдат.

Шуннан соң Трифон, балаларын кочаклаган хәлдә, уйлар диңгезенә чумды. Ә уйлар дигәне бик тә күңелсез һәм, чыннан да, диңгездәй тирән дә, тынычсыз да иде. Нишләп аларны җәһәннәм астындагы ул шәһәргә алып баралар?! Төрмәгә ябасылары булса, Уфа яисә Казан төрмәләрендә урын беткәнме? Димәк, төрмәгә түгел булып чыга? Алай булгач, нигә бу шәһәргә? Әллә соң?.. Ирексездән башында туган бу тынгысыз соравының монысына җавапны ул хәтта күз алдына китерергә дә курыкты.

«Булмас ла! – дип, шундук үзен тынычландырырга ашыкты, чөнки аңа җавап рәвешендә күңелендә туган җавабы гына түгел, «Әллә соң?..»ның дәвамы буларак килергә тиешле сүзләрен әйтүдән дә курыкты – алары күңелендә генә калды. – Юк, юк, андый нәрсәгә үк бармаслар! Ул чагында балаларны үзем белән бергә алмаган булырлар иде… Ни әйтсәң дә, кеше лә алар! Аларны да аналар тудырган лабаса!..»

Ләкин күңелендә туган ямьсез соравына каршы кайдадыр тирәндә генә, әлегә яралгы рәвешендә генә булган җавабы, дөресрәге, сиземләве юлда үткән һәр көн саен ныгый барды. Аларны бик нык саклыйлар, хәтта төнлә дә солдатларның берсе йокласа, икенчесе, күзен дә йоммыйча, аларны күзәтеп утыра. Димәк, солдатлар аларны кемнәргәдер исән-сау килеш алып барып җиткерергә һәм тапшырырга тиеш? Юкка гына түгелдер бит бу көчле сак?! Күз алдына китерүе ничек кенә авыр булмасын, күңеленә килгән, аннары әкренләп аның түренә үк үтә һәм үзенең билгесезлеге белән көннән-көн ныгый барган шиге аны мөмкин булган вәхшилеге белән куркыта башлады.

«Чыннан да, юкка түгелдер бит бу! Юкка гына әллә кая алып бармаслар… – дип өзгәләнде ул эченнән һәм, әгәр дә аны, чыннан да, күңеленә китергән шундый коточкыч җәза көтә икән, бу очракта аннан ничек котылырга, дигән сорауга җавап эзли, уйлана башлады. – Ә балалар? Алар белән ни булыр? Аларны да андый җәзага тартулары мөмкин түгел, чөнки аларның бернинди гаепләре дә юк бит! Качарга! Качарга кирәк! Ничек булса да!..»

Тик башта күңеленә килгән шигенең дөресме-юкмы икәнен ачыклыйсы, үзләрен ни өчен шундый ерак җиргә үк алып баруларын беләсе иде. Тик ничек? Солдатлар үзләре бернинди сорауга да җавап бирми, хәтта аның белән сөйләшмиләр дә! Әйтерсең алар алдында кеше түгел, ә җансыз әйберләр. Ә олаучы әллә чыннан да белми, әллә аңа да тоткыннар белән сүзгә кермәскә кушылган, ялгызын гына туры китереп сораган чакларда да ул һаман бер балык башын чәйнәде: «Минем эш – атымны куу, мин берни дә белмим». Ләкин юлда баруларына дүртенчеме-бишенчеме көн дигәндә, һич тә көтмәгәндә генә, моңарчы күңелен борчып килгән куркыныч шиге дә расланды: ул ике солдатның сөйләшүен ишетеп алды.

– Балалары кызганыч, – диде солдатларның шактый олы яшьтәгесе яшьрәгенә. – Атасыз нишләр инде алар? Ничек яшәрләр?

– Юкка башыңны катырма! Аларны байларга кол итеп бирерләр. Балалары турында элегрәк әтиләре уйларга тиеш иде. Ә ул әнә нишләгән…

– Нишләгән соң ул? Нинди гаебе бар икән соң аның?

– Мин кайдан белим?! Утта яндырачаклар икән, димәк, ул – бик куркыныч җинаятьче кеше! Әйдә бетерик бу турыда! Безнең эш – аларны исән-сау алып барып җиткерү. Калганы безгә кагылмый. Ишетә күрмәсен тагын!

– Шулай инде анысы, белми торуы яхшырак. Мондый хәбәрне белсә…

Ишетте шул Трифон алар сөйләшкәнне, бик яхшы ишетте. Димәк, күңеленә килгәне расланды. Димәк, аның үзен яндырырга алып баралар. Ни өчен? Әйтерсең лә ул – кеше үтергән җинаятьче! Хәтта сорау да алмадылар, берни сорашмадылар да!..

«Качарга кирәк, качарга! Тереләй утта янганчы, сукбай булып, урман-кырларда кунып көн күрүең мең мәртәбә артык! Балалар… Димәк, аларны урысларга өләшәчәкләр. И улларым, кичерә күрегез мине! Рәтле, тыныч тормышта яшәтә алмадым мин сезне. Исән-сау булсагыз, бәлки, кайчан да булса, әниегез белән дә очрашырсыз әле, Алла боерса! Әй Ходаем, хәзер минем Нурбәнатым кайда, нишли икән? И Аллам, балаларым белән хатыныма – исәнлек-саулык, үземә сабырлыклар бир! Мине ут газапларыннан коткара күр, газиз Ходаем! Әй язмыш, язмыш!.. Нигә шулай мәрхәмәтсез син? Кешенең язмышы туганчы ук язылып куела, диләр бит. Нигә безгә шундый гөнаһлы киләчәк язып куйдың икән соң син, язмыш?! И Аллам, тере килеш ут газапларын күрерлек нинди гөнаһлар кылдым мин синең алда? Әгәр гөнаһларым бар икән, кичерә күр, Ходаем, кичерә күр!»

Коточкыч хәбәрне ишеткәннән соң, күңелсез вә тынгысыз уйларга бирелгән Трифонның күзенә ул төндә йокы кермәде. Йомык күзләреннән яшьләр тәгәрәде. Ул инде ничә көн олауда килә-килә арып-талып беткән, менә хәзер изрәп йоклап яткан малайларын кысып-кысып кочаклады…

«И сөекле улларым минем, әгәр дә ул-бу була калса, кичерә күрегез мине! Кичерергә тырышыгыз! Бергә-бергә кача алсак яхшы булыр иде дә, белмим шул инде, мөмкин булырмы бу эш, юкмы?»

Беркөнне һаман качу турында уйлаган Трифон арбада олаучы янында яткан балтаны күреп алды һәм шундук аның качу турындагы уе төгәл бер чишелеш рәвешенә кергән сыман булды. Аны сиздермичә генә алырга да, коралларын кулланырга өлгергәнче, көтмәгәндә генә, солдатларга һөҗүм итәргә! Күңеле белән сизә, олаучы, үзенә тимәсәң, аңа каршы берни дә эшләмәячәк. Үзе әйтмешли, аның эше – ат куу. Әгәр дә тоткыннар кача икән, аның монда бернинди эше дә, гаебе дә юк! Бу эштә бары тик үз вазифаларын тиешенчә башкармаган солдатларны гына гаепләячәкләр.

Ул, малайларын сөйгән булып, пышылдап кына, качу турындагы үз уен аңлата алды. Алар өчесе дә, алда күренеп торган урман янына җиткәч, аның командасы буенча шул урман эченә таба йөгерергә һәм аннары шунда бер-берсен табышып, аны көтеп торырга тиешләр иде. Әлбәттә, аларның пышылдашуы солдатларның игътибарын да җәлеп итми калмады.

– Нәрсә пышылдашасыз анда? Туктатыгыз! – дип, аларның яше кулы белән каты гына итеп Трифонның җилкәсенә сугып алды. – Сөйләшү тыела, дип әйтелде түгелме сиңа?

– Сөйләшмибез без, ваше благородие, – дип салпы ягына салам кыстырып куйды әти кеше. – Мин аларны сөям генә…

– Барыбер ярамый. Тыела!

– Виноват, ваше благородие!

– Менә шулай диген.

Тагын бераз җир барып, урман буена җиткәч, моңарчы башын түбән иеп, бик тә тыныч кыяфәттә утырып барган Трифон кинәт яшен тизлеге белән үрелеп олаучы янындагы балтаны эләктереп алды да, аның түтәсе белән солдатның үзе янында утырганына китереп сукты һәм каты итеп:

– Качыгыз, балалар! – дип кычкырды.

Шунда балалар арбадан урманга таба сибелде. Алар артыннан үзе дә бар көченә шунда таба йөгерде.

Башта ни булганын төшенмичә дә калган яшь солдат хәлне тиз аңлап алды һәм бар көченә Трифон артыннан ыргылды. Тиздән ул аны куып җитте дә сугып җиргә егып салды. Шул арада икенче солдат та килеп җитте: балта түтәсе аңа әллә ни зыян салмаган иде, күрәсең. Качкынны, олау янына алып килеп, арбага бәйләп салдылар һәм әтиләре белән маташкан арада урманга качып өлгергән балаларны эзли башладылар. Тиздән аларның икесен тотып та алдылар, берсе, олысы, урманда калды – анысын эзләп-эзләп тә таба алмадылар.

Бу хәл Екатеринбургка барып җитәргә утыз чакрымнар ара калганда булды. Шуннан соң солдатлар тоткыннардан күзләрен алмадылар, чөнки инде болай да качып киткән малай өчен рәхмәт әйтмәсләрен сизеп, үзләренең гаебен аклар өчен нинди аңлатма бирү турында уйланалар иде.

Ниһаять, Уралның башкаласы дип аталырга хаклы булган Екатеринбург шәһәренә дә килеп җиттеләр. Солдатлар майор Леонтий Угрюмовка указ нигезендә җинаятьчене һәм аның ике баласын исән-сау алып килүләре турында җиткерделәр һәм юлда булган хәл турында дөресен сөйләп бирделәр, моны дәлилләү өчен, күлмәген салып, солдатның балта түтәсе белән сугудан кара янып чыккан иңбашын күрсәттеләр.

Майор үз солдатларына малайларны олаудан алырга һәм сак астында тотарга, ә куркыныч җинаятьче Трифон Тихоновны шундук мәйданга алып барырга боерды.

– Әйт, ваше благородие, малайларыма каты кагыла күрмәсеннәр анда! – диде Трифон боерык биргән офицерга, ике малаен солдатлар алып киткәндә. Һәм үзен хәзер үк ниндидер мәйданга алып барасылары турында ишеткәч, хәленә кермәсме дип, аңа әйтте: – Башта тамак ялгап аласы иде, ваше благородие, инде бер тәүлек буе авызга ипи валчыгы да капкан юк!

– Мәйданга барып җиткәнче түз, аннары сиңа бернинди ризык та кирәк булмас. Сине көтәләр инде анда! – дип, үзенең бу сүзләрен бик тапкыр әйтелгәнгә санап, ниндидер канәгатьлек белән елмаеп куйды һәм тоткынны алып килгән ике драгун урынына куелган дүрт солдатка таба борылды: – Кузгалдык!

Инде берничә көн юлда килеп арган ат та мондагы таза, баскан җирендә биеп торган башкасына алыштырылды. Арбасы да, тоткыннарны йөртер өчен, махсус ясалган: аның як-ягында – берәр, арткы өлешендә тагын ике сакчы басып торырлык урыннары да бар иде.

Офицер: «Сине көтәләр инде анда!» – дип, дөрес әйткән икән. Андагы халык, андагы халык! Тоткын арбасы күренгәч, халык диңгезе дулкынланып куйды һәм араларында: «Киләләр! Киләләр!» дигән тавышлар ишетелде. Шатлык белән әйтелә идеме алар, әллә кайгы катышмы, аңлавы да авыр иде.

Кешеләр белән тулы мәйданга якыная төшкәч, андагы тавышларга башын күтәргән Трифон, башта халык диңгезен, аннары мәйдан уртасыннан башын шактый югарыга чөйгән агач багананы, аннары, инде мәйданга ук килеп кереп, аның тирәли өелгән чыбык-чабыкларны, алар өстендәге утын агачларын да күреп алгач, аның күз аллары караңгыланып китте. Үзалдына: «Халыкны куркыту өчен, махсус оештыралар икән, – дип пышылдады. – И газиз Ходаем! Сабырлык иңдер миңа, түземлек бир! И Аллам, җанымны ут газабын тойганчы ук алсаңчы! Дөньялыкта мондый тәмуг газабы кичерерлек гөнаһларым бармыни соң минем, Ходаем?! Әгәр синең алда гөнаһларым булса, кичерә күр, газиз Ходам, кичер мине! Кичер һәм мәрхәмәтеңнән ташлама, баганага барып җиткәнче үк җанымны ала күр!»

Дөрес уйлады ул: хакимнәр һәм чиркәү руханилары тарафыннан оештырылган бу кешелексез һәм коточкыч инквизиция җәзасы, христиан диненә күчкәннән соң, аңа хыянәт итеп үз диннәренә кайткан татарлар өчен бик яхшы, гомерлек сабак булырга тиеш иде. Шуңа күрә аңа күрше-тирәдәге авыллардан гына түгел, хәтта ерак җирләрдәге керәшен авылларыннан да берничәшәр кеше махсус чакырылып китерелгән иде.

Дәүләт һәм чиркәү җинаятьчесе саналган әллә кайдагы Ташкирмән авылы кешесе булган Трифон Тихоновны солдатлар мәйдан уртасында арбадан төшерделәр дә, ике солдат аның ике ягына басты, ә икесе багана янына таба атлады. Шунда җиңел арбага утырып килгән майор Л. Угрюмов тоткыннан дүрт адым тирәсе арада аның каршына килеп басты һәм, кулындагы папкасыннан бер кәгазь чыгарып, көчле тавыш белән тантаналы рәвештә укый башлады:

«По указу Ея императорского величества самодержицы Всероссийской и по определению его превосходительства Тайного советника Василия Никитича Татищева, велено тебя, татарина Трифона, за то, что ты, крестясь в веру греческого исповедания, приняли паки махометанский закон, и не только что в богомерзкое преступление впал, но яко пёс на свои блевотины возвратился, и клятвенное своё обещание, данное при крещении презрел, чем Богу и закону его праведному учинил великое противление и ругательство, – на страх другим таковым, кои из махометанского приведены в христианскую веру, при собрании всех крещёных татар велено казнить смертию – сжечь».

Указ укылып бетүгә, майор солдатларга:

– Башлагыз! – дип, багана ягына ишарәләп, бер генә сүз әйтте.

Шунда тоткын янында басып торган ике солдат аны култыклап алдылар да сыгылып төшкән, ләкин әле һаман үзе атларга тырышкан Ташкирмән авылының Тәхәветдин дигән крестьянын, ашыга-ашыга, соңгы юлына – баганага таба өстерәделәр. Аннары аны дүртәүләп шунда нык итеп бәйләп куйдылар һәм, эшне тәмамлагач, бу вәхшилекне тизрәк бетерергә тырышкандай, ашыга-ашыга, дүртесе дүрт яктан чыбык-чабыкка ут төртеп җибәрде. Ул чатыр-чытыр килеп яна башлады. Бераздан инде ут ялкыннары күз алдында күккә күтәрелде, аннары алар өстенә салынган утын пүләннәре дә янарга тотынды бугай, тоташ ялкын телләре куе төтен белән алышынды һәм төтен эченнән беркем алдында бернинди гаебе дә булмаган тоткын Трифонның әллә кайдан, ерактан-ерактан, әйтерсең туган авылы Ташкирмәннән үк килгән тонык тавышы ишетелде:

– А-а-а-а! А-а-а-а…

Бераздан тавыш тынды һәм әле генә шушы мәйданда тере килеш басып торган кеше көл булып күккә очты…

Үзен менә хәзер монда, халык белән тулы мәйданда зур һәм бик тә әһәмиятле дәүләт эше башкарган кеше итеп хис иткән майор Леонтий Угрюмов, башын югары күтәреп, горур кыяфәттә, ашыкмый гына арбасы янына таба атлады.

Халык таралыша башлады. Аларның күпчелеге, нигәдер бик тә сүрән йөзле булып, бер-берсенә карамаска тырышалар, хәтта күзләрендәге яшьләрен дә, кемнәрдәндер оялганмы, әллә күрүләреннән курыкканмы сыман, яшертен, башкаларга күрсәтмәскә тырышып кына сөртәләр иде…

Өч көннән Тәхәветдин-Трифонның ике малае – унбер яшьлек уртанчы малае Җамалетдин-Георгий белән тугыз яшьлек кече малае Янгураз-Евгений, чыбык белән суктырылганнан соң, В. Татищевка – Самара шәһәренә, ә тагын өч атнадан соң, урманга качуына унике көн дигәндә урыс авылында хәер сорашып йөргәндә тотылып, староста тарафыннан Екатеринбургка китерелгән унөч яшьлек олы малае Сабитулла-Спиридон, кол итеп байларга бирү өчен, Казанга озатылды.

Шулай итеп, берничә ай эчендә Тәхәветдин белән Нурбәнат гаиләсе бер гаилә булып яшәүдән туктады: аның башлыгы ут газабында җан бирде, Нурбәнаты белән балалары исә төрлесе төрле якка аерылды. Аларның язмышы Сак белән Сок язмышына охшаш иде…

Тәхәветдиннең Екатеринбург шәһәрендә вәхшиләрчә яндырып үтерелүе турындагы хәбәр, әлбәттә, тора-бара Ташкирмәнгә дә килеп җитте, һәм аның турында авылдашларының кайсысыдыр бәет тә чыгарды.

Ташкирмән онытмый, ул һаман сагына Тәхәү дигән үзенең баласын.

«Каһәрләр төшсен!» – дип каргый вәхшиләрне һәм берочтан Кәтирин каласын… – дигән юллар да бар иде анда. Уйлап карасаң, бу вәхшилектә Екатеринбург шәһәренең дә, анда яшәүче гади халыкның да бернинди катнашы да юк иде…