Текст книги "Hekayələr"

İvan Bunin
Seçmə hekayələr

MİTYANIN MƏHƏBBƏTİ

I

Moskvada Mityanın axırıncı sevincli günü martın doqquzu idi. Hər halda, ona belə gəlirdi.

Onlar Katya ilə birlikdə səhər saat on ikiyə işləyəndə Tverskoy bulvarla yuxarı qalxırdılar. Qışı birdən-birə bahar əvəz etmişdi, günəş yeri, demək olar, qızdırırdı. Elə bil ki, doğrudan da, torağaylar uçub gəlmiş, özləri ilə isti hava, sevinc gətirmişdilər. Hər şey islanmışdı, hər şey əriyirdi, evlərdən su damırdı, dalandarlar səkilərin buzunu sındırıb qazıyır, yumşalmış qarı damlardan yerə atırdılar; hər yer adamla dolu, qələbəlik idi. Yüksəkdəki buludlar seyrək ağ tüstü kimi dağılaraq mavimtraq səmaya qarışırdı. Uzaqda fikrə dalmış xoşsimalı Puşkin ucalırdı; Strastnoy monastır parlayırdı. Lakin hər şeydən yaxşı bu idi ki, həmin gün xüsusilə məlahətli olan Katya bütünlüklə sadəqəlblik və səmimiyyət mücəssəməsi idi, tez-tez uşaqcasına sadəlövhlüklə Mityanın qoluna girir, aşağıdan onun üzünə, xoşbəxt, hətta elə bil azca təkəbbür ifadə edən çöhrəsinə baxırdı. Mitya elə iri addımlarla yeriyirdi ki, Katya onunla zorla ayaqlaşırdı.

Puşkinin yanında Katya birdən dedi:

− Sən necə də məzəlisən, güləndə yekə ağzın uşaqcasına bacarıqsız, məlahətlə açılır. Sən incimə, mən səni elə bu təbəssümünə görə sevirəm. Bir də sənin Bizans gözlərinə görə…

Həm mübhəm məmnuniyyətini, həm də yüngülvarı narazılığını zorla gizlədərək gülümsəməməyə səy edən Mitya indi artıq qarşısında yüksələn abidəyə baxa-baxa dostcasına cavab verdi:

− Uşaqlığa qalanda, deyəsən, bu cəhətdən biz bir-birimizdən o qədər də uzaqlaşmamışıq. O ki qaldı bənzəməyə, sən Çin imperatriçəsinə bənzədiyin kimi, mən də bizanslıya bənzəyirəm. Bu Bizanslar, İntibahlar sizin hamınızın ağlını çaşdırıb… Mən sənin ananın hərəkətlərini başa düşə bilmirəm!

Katya soruşdu:

− Yaxşı, bəs sən onun yerində olsaydın, məni balaxanaya salıb qapısını kilidləyərdin?

Mitya özünü sakit və dostcasına laqeyd saxlamaq cəhdini davam etdirərək cavab verdi:

− Balaxanaya salmazdım, amma bütün o, guya ki artistlər bohemasını, studiyalardan və konservatoriyalardan, teatr məktəblərindən peyda olan bütün bu gələcək şöhrət sahiblərini evin astanasına da yaxın buraxmazdım. Axı sən özün mənə deyirdin ki, Bukovetski səni Strelnaya şama dəvət edirdi, Yeqorov sənin nəsə ölməkdə olan dəniz dalğası şəklində lüt bədəninin gildən heykəlini yapmaq istəyirdi, sən də ki bu cür şərəfə nail olmaqdan məmnun qalmışdın.

Katya dedi:

− Mən, fərqi yoxdur, hətta sənin xatirinə də incəsənətdən imtina etmərəm. Ola bilsin, sənin tez-tez dediyin kimi, mən murdarın biriyəm, − deyə əlavə etdi. Halbuki Mitya ona heç vaxt belə söz deməmişdi. − Ola bilsin, mən pozğun adamam, lakin sən məni necə varam, elə qəbul et. Gəl savaşmayaq, heç olmasa indi, bu cür gözəl gündə sən məni qısqanmaqdan əl çək! − Katya onun gözünün içinə bu dəfə süni işvəkarlıqla baxaraq yavaşdan və israrla: − Axı necə başa düşmürsən ki, mənim üçün sən, hər halda, hamıdan yaxşı, yeganə insansan? − deyərək dalğın halda, aram-aram ifadəli tərzdə oxudu:

 
Bizim aramızda mürgülü bir sirr,
Ürək ürəyinə üzük veribdir.
 

Bu son sözlər, bu şeir Mityaya artıq çox bərk toxundu. Ümumiyyətlə, hətta elə həmin gün də bir çox şey iyrənc və iztirablı idi. Uşaqcasına bacarıqsızlıq haqqındakı zarafat onu dilxor etmişdi: bu cür zarafatları Katyadan o, birinci dəfə eşitmirdi, həm də bunlar təsadüfi deyildi. Katyanın gah bu, gah da digər bir məsələdə özünü ondan yaxşı hesab etməsi nadir hal deyildi, dəfələrlə, həm də qeyri-iradi (yəni tamamilə təbii olaraq) özünün ondan üstün olmasını nümayiş etdirirdi. Mitya da bunu Katyanın nəsə əsrarəngiz eyibli təcrübəliliyinin əlaməti kimi iztirabla qəbul edirdi. “Hər halda” ifadəsi xoşuna gəlmirdi (“sən, hər halda, mənim üçün hamıdan yaxşısan”), bir də xoşuna gəlməyən o idi ki, bu sözləri deyəndə səsini nə üçünsə qəflətən yavaşıtmışdı, xüsusilə xoşuna gəlməyən isə şeirin ifadə ilə oxunması idi. Buna baxmayaraq hətta şeirə və onun oxunmasına, yəni Katyanı Mityanın əlindən alan mühiti ona hər şeydən artıq xatırladan, onun nifrətini və qısqanclığını kəskin şəkildə coşduran əlamətlərə bu sevincli doqquz mart günü o, nisbətən asanlıqla dözdü, sonralar Mityaya çox zaman elə gəlirdi ki, Moskvada keçirdiyi həmin gün onun sonuncu sevincli günüdür.

Həmin gün Kuznetsk körpüsündən geri qayıdanda Katya Simmermanın mağazasından Skryabinin bir neçə əsərini aldı; Katya, sözarası, onun, Mityanın anası haqqında danışmağa başladı, özü də gülə-gülə dedi:

− Mənim irəlicədən ondan necə qorxduğumu sən təsəvvür edə bilməzsən!

Sevişdikləri bütün müddət ərzində nə üçünsə bir dəfə də olsun onlar gələcək məsələsinə, sevgilərinin nəylə qurtaracağı məsələsinə toxunmamışdılar. İndi birdən Katya onun anası haqqında danışmağa başladı, özü də elə başladı ki, sanki Mityanın anasının onun gələcək qayınanası olması onsuz da aydın idi.

II

Sonra hər şey sanki əvvəlki kimi davam edirdi. Mitya Katyanı Bədaye Teatrının studiyasına, konsertlərə, ədəbi axşamlara müşayiət edir, yaxud onun Kislovkadakı otağında əyləşir və Katyanın anasının qızına verdiyi əcaib azadlıqdan istifadə edərək gecə saat ikiyə qədər otururdu; Katyanın anası həmişə ənlik-kirşanlı olan, həmişə papiros çəkən, tünd-qırmızı saçları olan məlahətli, mehriban bir qadın idi (o, çoxdan ərindən ayrı yaşayırdı, əri ikinci dəfə ailə qurmuşdu). Katya da Mityanın yanına, onun Molçanovkadakı tələbə nömrələrinə gəlirdi; həm də onlar, əvvəlki kimi, bütün görüş vaxtını öpüşlərlə keçirir, demək olar, daim məst olunca, taqətdən düşüncə öpüşürdülər. Lakin Mityaya elə gəlirdi ki, qəflətən nəsə dəhşətli bir şey başlanmışdır, nəsə dəyişmişdir; Katyanın hərəkətlərində dəyişiklik əmələ gəlmişdir.

O unudulmaz könülaçan günlər, onların təzəcə görüşdükləri, yenicə tanış olaraq birdən, ancaq bir-biri ilə (lap səhərdən axşama qədər də) söhbət etməyin hər şeydən maraqlı olduğunu duyduqları xoş günlər tez keçib-getdi, – o vaxtlar idi ki, Mitya heç gözləmədən, uşaqlıqdan, yeniyetmə yaşlarından gizlincə intizarını çəkdiyi əfsanəvi məhəbbət aləminə qədəm basmışdı. Belə bir vaxt dekabr ayı idi, – şaxtalı, açıq havalı, gündən-günə Moskvanı qalın qırovla bəzəyən və alçaqda dayanan tutqun-qırmızı günəşin zinətləndirdiyi dekabr. Yanvar, fevral Mityanın fasiləsiz səadət bəxş edən məhəbbətini sanki qasırğalı bir təlatümə salmışdı, onun məhəbbəti sanki kamına çatırdı, yaxud da, hər halda, elə indicə kama çatmağa hazır idi. Lakin məhz elə bu vaxt onun bu səadətini nəsə (getdikcə də daha tez-tez) təşvişə salmağa, zəhərləməyə başlamışdı. Elə o zaman çox vaxt ona elə gəlirdi ki, sanki iki Katya mövcuddur: biri o Katya idi ki, Mitya onunla tanışlığının ilk dəqiqəsindən inadkarlıqla arzu etməyə başlamışdı, digəri isə birinci ilə iztirab dərəcəsində uyğun gəlməyən həqiqi, adi Katya idi. Buna baxmayaraq Mitya o zaman indiki duyğusuna bənzəyən bir şey hiss etmirdi.

Hər şeyi izah etmək olardı. Bahar fəslində qarşıya çıxan qadın qayğıları, şey-şüy almaq, sifariş vermək, gah bu, gah da başqa bir şeyi fasiləsiz olaraq düzəltmək, dəyişdirmək əhvalatı başlanmışdı; ona görə də Katya, doğrudan da, çox vaxt anası ilə birlikdə dərzilərin yanına getməli olurdu; bundan başqa, Katya təhsil aldığı xüsusi teatr məktəbində imtahana hazırlaşmalı idi. Buna görə də onun təşvişi, dalğınlığı tamamilə təbii ola bilərdi. Beləliklə də, Mitya dəqiqəbaşı özünə təsəlli verirdi. Lakin təsəllilər kömək etmirdi – onlara rəğmən vəsvəsəli qəlbin dediyi daha güclü idi və daha aydın təsdiq olunurdu. Katyanın ona qarşı daxili diqqətsizliyi getdikcə artırdı, bununla birlikdə, Mityanın bədgümanlığı, qısqanclığı da artırdı. Teatr məktəbinin direktoru öz tərifləri ilə Katyanın başını gicəlləndirirdi, ona görə də Katya özünü saxlaya bilmir, bu tərifləri Mityaya söyləyirdi. Direktor ona demişdi: “Sən mənim məktəbimin iftixarısan”, − o özünün bütün şagirdlərinə sən deyə müraciət edirdi, − həm də ümumi məşğələlərlə yanaşı, Katyanın imtahanlarda xüsusilə güclü təsir bağışlaması üçün dərslərdən sonra ayrıca məşğul olurdu. Axı məlum idi ki, o, qız şagirdlərinin əxlaqını pozur, hər yay mövsümündə onlardan birini özü ilə Qafqaza, Finlandiyaya, xarici ölkəyə aparırdı. Ona görə Mityanın ağlına belə fikir gəlirdi ki, indi direktor Katyanı nəzərdə tutur; bu işdə Katya təqsirkar olmasa da, amma hər halda, yəqin, bunu hiss edir, başa düşür, ona görə də onunla birlikdə, bir növ, murdar, cinayətkar əlaqədədir. Bu fikir Mityaya daha artıq ona görə əzab verirdi ki, Katyanın ona qarşı diqqətinin azalması həddən artıq aşkar idi.

Ona elə gəlirdi ki, ümumiyyətlə, Katyanı ondan nəsə yayındırmağa başlamışdır. Mitya direktor haqqında sakit düşünə bilmirdi. Lakin direktor hələ bir tərəfə! Ona elə gəlirdi ki, ümumiyyətlə, Katyanın məhəbbətinə nəsə başqa maraqlar üstün gəlməkdədir. Kimə, nəyə olan maraqlar? Mitya bunu bilmirdi; o, Katyanı hər şeyə, hamıya, başlıca olaraq onun təsəvvür etdiyi haman ümumi şeyə, guya ki ondan gizli olaraq Katyanın artıq yaşamağa başladığı şəxsə qısqanırdı. Ona elə gəlirdi ki, nəsə Katyanı ondan böyük bir qüvvətlə çəkib uzaqlaşdırır, həm də, ola bilsin, elə bir şeyə tərəf çəkir ki, onun barəsində düşünmək də adamı dəhşətə gətirir.

Bir dəfə Katya anasının yanında yarızarafat ona dedi:

− Mitya, siz qadınlar haqqında Domostroy11
  “Domostroy” – XVI əsrə aid rus yazılı abidəsinin adı


[Закрыть] təriqi mühakimə yürüdürsünüz. Sizdən kamil bir Otello çıxardı. Onda mən sizə heç vaxt vurulmaz və sizə ərə getməzdim!

Anası etiraz etdi:

− Mən isə qısqanclıqsız məhəbbəti təsəvvür edə bilmirəm. Kim qısqanmırsa, məncə, o sevmir.

Başqalarının sözlərini təkrar etməyə daim meyil və həvəs göstərən Katya dedi:

− Yox, ana, qısqanclıq sevdiyin adama qarşı hörmətsizlikdir. − O, qəsdən Mityaya baxmadan dedi: − Bir halda ki mənə inanmırlar, demək, məni sevmirlər.

Anası etiraz etdi:

− Məncə, qısqanclıq, əslində, sevgi deməkdir. Mən bunu hətta haradasa oxumuşam. Orada bu çox yaxşı sübut edilib, hətta Allahın özünün qısqanc və intiqamçı adlandırıldığı Tövratdan gətirilən misallarla isbat edilirdi…

O ki qaldı Mityanın məhəbbətinə, o, indi, demək olar, bütünlüklə ancaq qısqanclıqdan ibarət idi. Həm də bu qısqanclıq sadə deyildi, ona elə gəlirdi ki, nəsə xüsusi bir qısqanclıq idi. Katya ilə Mitya tək qaldıqları saatlarda həddən artıq şeylərə yol vermələrinə baxmayaraq, son yaxınlıq xəttini hələ ki addamamışdılar. İndi, həmin saatlar, Katya əvvəlkindən daha ehtiraslı olurdu. Lakin indi bu da ona şübhəli görünürdü, bəzən nəsə dəhşətli duyğular oyadırdı. Onun qısqanclığını təşkil edən bütün duyğular dəhşətli idi; lakin onların arasında hamısından daha dəhşətli olan bir duyğu var idi ki, Mitya onu nə müəyyən edə, nə də hətta başa düşə bilirdi, bunu heç cür bacarmırdı. Bu ondan ibarət idi ki, son dərəcə ləzzətli və şirin olan, onlar üçün, Mitya ilə Katya üçün dünyada hər şeydən yüksək və gözəl olan həmin ehtiraslar təzahürü, − Mitya Katya ilə başqa bir kişi haqqında düşünəndə, − misilsiz dərəcədə iyrənc şəkil alır və hətta nəsə qeyri-təbii görünürdü. Belə halda Katya onun qəlbində kəskin nifrət duyğusu yaradırdı. Katya ilə üz-üzə özü nə edirdisə, hamısı Mitya üçün tam məftunedici, məlahətli və məsum idi. Lakin öz yerinə başqa birisini təsəvvürünə gətirən kimi ani olaraq hər şey dəyişirdi, hər şey nəsə abırsızlığa çevrilir, Katyanı boğub öldürmək və hər şeydən əvvəl, xəyalına gətirdiyi rəqibi deyil, məhz onu boğub öldürmək arzusu oyadırdı.

III

Nəhayət, Katyanın imtahan günü (pəhrizin altıncı həftəsi) çatanda Mityanın iztirab çəkməkdə bütünlüklə haqlı olması sanki qəsdən düz çıxdı.

Bu günlər Katya onu heç görmür, vecinə almırdı, tamam yadlaşmışdı, bütünlüklə camaata məxsus idi.

Böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı. Gəlin kimi, başdan-ayağa ağ geyinmişdi, həm də keçirdiyi həyəcandan daha da məlahətli olmuş, gözəlləşmişdi. Onu yekdilliklə və coşqun alqışlayırdılar, həm də birinci cərgədə oturmuş direktor – baxışları laqeyd, gözləri kədərli olan özündən bədgüman aktyor – yalnız daha artıq təkəbbür xatirinə Katyaya bəzən rəyini bildirir, yavaşdan danışırdı, lakin mülahizəsini elə deyirdi ki, sözləri bütün zalda eşidilir və dözülməz səslənirdi.

Direktor qəti şəkildə, sakit halda:

− Qiraət az olmalıdır, − deyirdi, özü də bu sözləri elə hökmlə deyirdi ki, elə bil Katyanın tam sahibkarı idi. Sözləri fasilələrlə, aydın şəkildə: − Oynama, həyəcan keçir, − deyirdi.

Bu da dözülməz idi. Alqışlara səbəb olan qiraətin özü də dözülməz idi. Katyanın yanaqları qıpqırmızı olmuşdu, utanırdı, səsi bəzən tutulurdu, nəfəsi çatmırdı, həm də bu, həyəcanlandırıcı, füsunkaranə idi. Lakin Katya elə bir bayağı lətafətlə, qəlpliklə və hər bir səsdə sarsaqcasına nidalarla oxuyurdu ki, bu əlamətlərin hamısı Mitya üçün mənfur olan bir mühitdə yüksək qiraət sənətkarlığı, məharəti hesab edilirdi. Katya artıq bütün varlığı ilə bu mühit içərisində yaşayırdı: o danışmırdı, amma daim nəsə bezikdirici və üzüntülü ehtirasla, öz inadkarlığı ilə həddi-hüdudu olmayan, heç bir şeylə əsaslandırılmayan yalvarışla daim qışqırırdı, buna görə də Mitya onun əvəzinə xəcalətdən bilmirdi hara baxsın. Hər şeydən dəhşətlisi isə ondakı mələkcəsinə təmizliklə pozğunluğun qatışığı idi, bu onun pörtmüş çöhrəsindəki ifadədə, estradada qısa görünən ağ donunda, – ona görə ki zalda əyləşənlərin hamısı Katyaya aşağıdan yuxarıya baxırdı, – onun ağ tuflilərində və ağ ipək corabların tarım çəkildiyi qıçlarında təzahür edirdi, – Katya guya ki nəsə mələkcəsinə məsum bir qız haqqında hədsiz süni sadəlövhlüklə oxuyurdu: “Qız kilsə xorunda oxuyurdu”. Mitya da Katyaya qarşı həm kəskin yaxınlıq duyurdu, – sevdiyin bir adama izdiham içərisində həmişə duyduğun bir yaxınlıq kimi, – həm də kinli ədavət, ona görə həm qürur hiss edirdi, – dərk edirdi ki, axı Katya, hər halda, onundur, – eyni zamanda qəlbi parçalayan ağrı duyurdu: yox, indi daha onun deyildi!

İmtahandan sonra yenə səadətli günlər başlandı. Lakin Mitya daha bu günlərə əvvəlki kimi asanlıqla inanmırdı. Katya imtahanı xatırlayaraq deyirdi:

− Sən necə də sarsaqsan! Məgər sən hiss etmirdinmi ki, mən ancaq sənin üçün elə yaxşı oxuyurdum!

Lakin Mitya imtahanda nə hiss etdiyini unuda bilmirdi, etiraf edə bilmirdi ki, bu hislər onu indi də tərk etməmişdir. Onun mübhəm hislərini Katya da duyurdu, bir dəfə gileylənəndə dedi:

− Bir halda ki, sənin fikrincə, mən hər cəhətdən pisəm, onda başa düşə bilmirəm, sən məni nəyə görə sevirsən!

Lakin Katyanı nəyə görə sevdiyini o özü də başa düşmürdü, amma hiss edirdi ki, sevgisi nəinki azalmır, əksinə, Katyaya görə, bu sevgiyə görə, onun gərginləşən qüvvəsinə görə, getdikcə artan tələbkarlığına görə kiminləsə, nə iləsə apardığı qısqanccasına mübarizə ilə birlikdə daim artırdı.

Katya bir dəfə kədərlə dedi:

− Sən mənim qəlbimi, ruhumu deyil, ancaq bədənimi sevirsən!

Bu, yenə də kiminsə yad, süni sözləri idi, lakin bu sözlər nə qədər mənasız və çeynənmiş olsa da, nəsə həll edilməyən – iztirablı şeyə aid idi. Mitya nə üçün sevdiyini bilmirdi… Ümumiyyətlə, sevmək nə deməkdir? Buna cavab vermək xüsusən ona görə mümkün deyildi ki, Mityanın nə sevgi haqqında eşitdiklərində, nə sevgi haqqında oxuduqlarında onu dəqiq müəyyən edən bir kəlmə də yox idi. Kitablarda və həyatda elə bil hamı birdəfəlik və həmişəlik olaraq nəsə ancaq qeyri-maddi sevgi haqqında, yaxud da ancaq ehtiras, şəhvət adlandırılan şey haqqında bəhs etməyi şərtləşdirib. Onun sevgisi isə bunlardan heç birinə bənzəmirdi. O, Katyaya qarşı nə hiss edirdi? Sevgi adlanan şeyimi, yaxud ehtiras deyilən şeyi? Mitya onun koftasının düymələrini açıb, bir növ, qəlbi sarsıdan itaətkarlıqla ən saf və məsumanə tər döşlərini öpəndə onu az qala bayılmaq dərəcəsinə, nəsə ölümqabağı nəşə dərəcəsinə çatdıran Katyanın ruhu idimi, yoxsa bədəni?

IV

Katya getdikcə daha çox dəyişirdi. İmtahandakı müvəffəqiyyətin əhəmiyyəti böyük idi. Amma hər halda, buna nəsə başqa səbəblər də var idi.

Bahar gələndə Katya nəsə dərhal, geyinib-kecinməyə başlamışdı, yaraşıqlı və daim harasa tələsən, bir növ, gənc kübar xanımı olmuşdu. İndi Katya Mitya ilə görüşə gələndə oğlan öz qaranlıq dəhlizi üçün xəcalət çəkirdi, – indi Katya piyada yox, həmişə miniklə gəlirdi, – Katya toru üzünə çəkib ipək donunu xışıldada-xışıldada həmin dəhlizdən tez-tələsik keçirdi. İndi Katya onunla daim nəvazişlə rəftar edir, həmişə də gecikərək görüş müddətini ixtisar edirdi, deyirdi ki, o, yenə anası ilə birlikdə dərzinin yanına getməlidir.

Gözləri heyrətlə parlayan Katya şən halda:

− Başa düşürsənmi, ağına-bozuna baxmadan dəblə geyinirik! − deyir, özü də çox gözəl başa düşürdü ki, Mitya ona inanmır, buna baxmayaraq, hər halda, deyirdi, ona görə ki indi daha danışmalı heç bir şey yox idi.

İndi o daha şlyapasını da, demək olar, çıxartmırdı, çətirini də əlindən yerə qoymurdu. Mityanın çarpayısında getməyə hazır halda əyləşərək ipək corablarının tarım tutduğu baldırları ilə Mityanı dəli edirdi. Yola düşməzdən və bu gün axşam da evdə olmayacağını deməzdən qabaq, – yenə anası ilə kiminsə yanına getmək lazımdır! – Katya həmişə eyni bir hərəkəti təkrar edirdi. Bu hərəkəti o, Mityanı açıqdan-açığa ələ salmaq, özünün dediyi kimi, onun verdiyi bütün “sarsaq” əzabların əvəzini çıxmaq məqsədilə edirdi: riyakarlıqla oğrun-oğrun qapıya baxır, çarpayıdan sürüşüb qalxır, ombasını onun qıçlarına toxunduraraq tələsik pıçıldayırdı:

− Di öpsənə məni!

V

Aprelin axırında Mitya, nəhayət, istirahət etmək üçün kəndə getmək qərarına gəldi.

O özünə də əzab verib lap əldən düşmüşdü, Katyaya da. Həm də bu əzab ona görə daha artıq dözülməz idi ki, onun baş verməsi üçün sanki heç bir səbəb yox idi: doğrudan da, axı nə olmuşdu, Katyanın təqsiri nədir? Həm də bir dəfə Katya qəti ümidsizliklə ona demişdi:

− Hə, yollan, yollan, daha mənim dözməyə taqətim qalmayıb! Biz müvəqqəti olaraq ayrılmalıyıq, münasibətlərimizi aydınlaşdırmalıyıq. Sən elə xarab olubsan ki, anam əmindir: sən vərəm xəstəliyinə mübtəlasan. Mən daha dözə bilmirəm!

Mityanın kəndə yollanmaq məsələsi həll edildi. Lakin Mitya qəm-qüssədən özünü tamam itirmiş olsa da, yola düşmək ərəfəsində, hər halda, özünü az qala xoşbəxt hiss edirdi, bu onu lap heyrətə salmışdı. Yollanmaq məsələsi həll edilən kimi bütün əvvəlki duyğular qəflətən qayıtdı. Axı, hər halda, nə gündüz, nə də gecə ona rahatlıq verməyən o dəhşətli fikirlərdən heç birinə qətiyyən inanmaq istəmirdi. Ona görə də Katyanın hərəkətlərində cüzi təbəddülat əmələ gələn kimi onun nəzərində hər şey yenə dəyişdi. Katya isə artıq heç bir riyakarlıq etmədən yenə mehriban, nəvazişli və coşqun idi, – Mitya bunu özünün qısqanc təbiətinin səhvə yol verməyən həssaslığı ilə duyurdu – o, yenə də Katyagildə gecə saat ikiyə qədər qalmağa başlamışdı, söhbət etməyə yenə mövzu tapılırdı, yola düşmək yaxınlaşdıqca ayrılıb münasibətləri aydınlaşdırmaq daha artıq mənasız görünürdü. Hətta bir dəfə Katya ağladı da, – halbuki o heç vaxt ağlamırdı, – həm də bu göz yaşları qızı ona birdən misilsiz dərəcədə doğmalaşdırdı, kəskin şəfqət duyğusu qəlbini sızıldatdı, sanki Mitya nədənsə Katyanın qarşısında günahkar idi.

Katyanın anası iyunun əvvəlində bütün yay mövsümü müddətinə Krıma yollanırdı. Katyanı da özü ilə aparırdı. Misxorda görüşmək qərarına gəldilər. Mitya da Misxora gəlməli idi.

Mitya yığışırdı, yola düşməyə hazırlıq görürdü, Moskvada əcaib məstlik vəziyyətində gəzib-dolaşırdı, belə vəziyyət o zaman əmələ gəlir ki, adam hələ ayaq üstə gümrah dayansa da, lakin artıq nəsə ağır bir naxoşluğa mübtəla olduğunu hiss edir. Mitya iztiraba düçar olmuş, məst olmuş adam kimi bədbəxt idi, eyni zamanda özünü elə bu iztirabla xoşbəxt hesab edirdi; Katyanın bərpa olunan yaxınlığı, ona göstərdiyi qayğıkeşlik, – Katya hətta onunla yol qayışları almağa getmişdi, sanki onun nişanlısı, yaxud arvadı idi, – ümumiyyətə, onların sevgisinin ilk vaxtlarını xatırladan, demək olar, hər şeyin bərpa olunması Mityanı mütəəssir etmişdi. Mityanın ətrafında nə var idisə, hər şey – evlər, küçələr, küçələrdə piyada və miniklə gedən adamlar, daim bahar fəsli kimi tutqunlaşan hava, toz və yağışın qoxusu, döngələrdəki hasarın arxasında çiçək açan qovaqların müqəddəs qoxusu ona elə bu cür təsir bağışlayırdı. Hər şey ayrılıq kədərini, yay mövsümündə ümidlə yaşamaq, Krımda görüş nəşəsini xatırladırdı, orada artıq heç nə mane olmayacaq və hər şey həll ediləcəkdir (baxmayaraq ki hər şeyin nədən ibarət olduğunu o bilmirdi).

Yola düşən gün Protasov xudahafizləşməyə gəldi. Gimnaziyanın yuxarı sinif şagirdləri və tələbələr arasında özünü sadəlövhcəsinə – qaşqabaqlı masqaraçı göstərmək, dünyada hamıdan təcrübəli, yaşca böyük görkəm almaq ədasını mənimsəyən gənclərə az təsadüf olunmur. Mityanın ən yaxın dostlarından biri olan Protasov da belələrindən idi; onun yeganə həqiqi dostu Protasov Mityanın sirr verməyən lal-dinməz olmasına baxmayaraq, onun sevgisinin bütün sirlərindən xəbərdar idi. O, Mityanın çamadanı bağlayan zaman əllərinin əsməsini gördü, sonra qəmli bir müdrikliklə gülümsəyib dedi:

− Siz saf uşaqsınız, bağışla məni, Allah! Bütün bunlarla birlikdə, mənim tambovlu əziz Verterim, hər halda, bunu başa düşməyin vaxtıdır ki, Katya hər şeydən əvvəl təbiətin ən tipik bir qadınıdır, odur ki polismeyster özü də bu cəhətdən heç nə edə bilməz. Sən mahiyyət etibarilə kişi olduğun üçün divara dırmaşırsan, onun qarşısında nəsli davam etdirmək kimi yüksək instinkt tələbi irəli sürürsən, həm də, əlbəttə, bütün bunlar tamamilə qanunidir, müəyyən mənada hətta müqəddəsdir. Sənin bədənin, Herr Nitsşenin ədalətli olaraq buyurduğu kimi, yüksək idrakdır. Lakin o da qanunauyğundur ki, bu müqəddəs yolda sən özün boynunu sındıra bilərsən. Axı heyvanlar aləmində elələri var ki, onlar özlərinin ilk və sonuncu məhəbbət aktı üçün canlarından keçməli, özlərini qurban verməlidirlər, bu hətta onların alnına yazılıb. Lakin bu alınayazılma, yəqin ki, sənin üçün lap da məcburi olmadığına görə ayıq ol, özünü qoru. Ümumiyyətlə, tələsmə. “Yunker Şmit, şərəfim haqqı, yay qayıdacaqdır!” Dünya yaxşılardan xali deyil, var-yox təkcə Katya deyil. Sənin çamadanı boğmaq səyindən görürəm ki, sən bununla qətiyyən razı deyilsən, bu var-yox sənin üçün olduqca əzizdir. Onda istəmədiyin məsləhət üçün məni bağışla, – qoy müqəddəs Nikola öz əshabələri ilə birlikdə səni hifz etsin!

Protasov Mityanın əlini sıxaraq gedəndən sonra, Mitya yastıqla adyalını qayışlarla sıxıb bağlayanda, həyətə tərəf açıq olan pəncərəsindən, üzbəüzdə yaşayan, nəğmə oxumaq öyrənən və səhərdən axşamadək məşq edən tələbə səsini yoxlayaraq hayqırmağa, “Azra”nı22
  “Azra” – P.İ.Çaykovskinin H.Heynenin “Azra” şeirinə yazdığı romans


[Закрыть] oxumağa başladı. Elə bu dəm Mitya qayışları necə gəldi, tez-tələsik bağladı, papağını qapıb Katyanın anası ilə xudahafizləşmək üçün Kislovkaya yollandı. Tələbənin oxumağa başladığı nəğmənin motivi ilə sözləri onun daxilində elə israrla səslənib təkrar olunurdu ki, Mitya nə küçələri görürdü, nə də qarşıdan gələn adamları, son günlərə nisbətən daha artıq dalğın vəziyyətdə yeriyirdi. Doğrudan da, belə çıxırdı ki, dünyada varsa da, yoxsa da – elə odur, yunker Şmit tapança ilə özünü öldürmək istəyir? Daha nə etməli, bir halda ki dünyada təkcə odur, qoy olsun, – deyə Mitya fikirləşib sonra yenə nəğmə barədə düşündü. Nəğmədə deyilirdi ki, sultanın bağda gəzinən və “öz gözəlliyi ilə işıq saçan” qızı bağda qara köləni qarşılayır, “ölü kimi solğunsifət” kölə fəvvarənin yanında dayanmışdı; sultanın qızı bir dəfə kölədən soruşur: sən kimsən, haradan gəlibsən, kölə məşum tərzdə, lakin itaətkarlıqla cavab verməyə başlayaraq məhzun sadəliklə deyir:

 
– Məhəmməd deyərlər mənə…
 

Sonra da sözünü təntənəli-facianə fəryadla bitirir:

 
– Mən Azrlar nəslindənəm,Biz sevən kimi ölürük!
 

Katya Mityanı yola salmaq üçün vağzala getməyə hazırlaşır, geyinirdi, öz otağından mehribanlıqla ona qışqırdı, – onun nə qədər unudulmaz saatlar keçirdiyi otaqdan, – dedi ki, birinci zəng çalınana qədər gələcəkdir. Tünd-qırmızı saçlı məlahətli, mehriban qadın tək oturub papiros çəkirdi, özü də Mityaya çox qəmli-qəmli baxdı, – görünür o hər şeyi çoxdan başa düşmüşdü, hər şeydən xəbərdar idi. Al-qırmızı rəng almış, qəlbi titrəyən Mitya oğul kimi başını əyib qadının zərif və bürüşük əlini öpdü, qadın da onun gicgahından ana nəvazişi ilə bir neçə dəfə öpərək üzünə xaç çevirdi.

Cəsarətsiz təbəssümlə ona baxıb Qriboyedovun sözləri ilə dedi:

− Eh, mənim əzizim, gülə-gülə yaşayın! İsa sizə kömək olsun, gedin, yollanın…

VI

Mitya nömrələrdə nə etmək lazım idisə, axırıncı işlərin hamısını icra edərək öz şeylərini, – mehmanxana xidmətçisinin köməyi ilə, – təkatlı əyri faytona yığdı, nəhayət, onların yanında narahat əyləşdi, yola düşüb dərhal da səfərə yollananda adamın fikrinə hakim kəsilən xüsusi təsiri duydu, – həyatın müəyyən müddəti qurtardı (özü də həmişəlik!), – eyni zamanda qəflətən yüngüllük hiss etdi, nəsə yeni bir şeyin başlanmasına ümid yarandı. Mitya bir az sakitləşdi, ətrafa, bir növ, yeni nəzərlə, gümrahlıqla baxmağa başladı. Qurtardı, əlvida, Moskva, əlvida, burada keçirmiş olduğum həyəcan və duyğular! Çiskinləyirdi, hava tutulurdu, döngələr bomboş idi, tutqun çaylaq daşı dəmir kimi parlayırdı, evlər cansıxıcı, çirkli idi. Sürücü faytonu iztirablı dərəcədə yavaş sürür, Mityanı üzünü tez-tez yana çevirməyə və nəfəsini saxlamağa vadar edirdi. Kremlin yanından, sonra da Pokrovkadan ötdülər, sonra yenə döngələrə buruldular, bağlarda yağış yağacağını və axşamın yaxınlaşdığını xəbər verən qarğa boğuq səslə qarıldayırdı, amma hər halda, bahar idi, havada bahar qoxusu duyulurdu. Nəhayət, gəlib çatdılar; Mitya qələbəlik olan vağzalda yükçü çağırmaq üçün perrona yüyürdü, sonra artıq uzun və ağır Kursk qatarının hazır dayandığı üçüncü yola qaçdı. Elə bu dəm qatara tərəf cuman bütün nəhəng və eybəcər izdihamın içərisindən, şey-şüy yüklənmiş əl arabalarını gurultu və xəbərdaredici qışqırıqlarla çəkib aparan bütün yükçülərin arxasından Mitya “öz gözəlliyi ilə parlayan” məxluqu ani olaraq seçə bildi: sevgilisi uzaqda təkcə dayanmışdı, özü də elə bil ki nəinki yalnız bu izdiham içərisində, hətta bütün dünyada tamamilə xüsusi bir məxluq idi. Birinci zəng çalındı, bu dəfə Katya deyil, o gecikmişdi. Katya şəfqət göstərib ondan qabaq gəlmişdi, onu gözləyirdi, özü də Mityanın arvadı, yaxud da nişanlısı kimi yenə qayğıkeşliklə cəld ona yanaşdı:

− Mənim əzizim, cəld özünə yer tut! Bu saat ikinci zəng çalınacaq!

İkinci zəngdən sonra isə Katya platformada daha artıq şəfqətlə dayanmışdı, aşağıdan, artıq ağzına kimi dolmuş və üfunət saçan üçüncüdərəcəli vaqonun qapısında dayanmış Mityaya baxırdı. Onun hər şeyi yaraşıqlı idi, – məlahətli, gözəl çöhrəsi, kiçik fıqurası, təravətli görkəmi, gəncliyi, qadın incəliyinin hələ uşaqlıqla qarışdığı gəncliyi, yuxarı qaldırdığı işıqlı gözləri, büküklərində müəyyən zərif qürurluluq duyulan mavi rəngli sadə şlyapası, hətta onun tünd-boz rəngli kostyumu olduqca gözəl idi. Mitya onun kostyumunun hətta parçasını və ipək astarını da məftunluqla hiss edirdi. Qapıda dayanmış, arıq, pərişan Mitya yola uzunboğaz kobud çəkmələr və köhnə gödəkcə geymişdi, gödəkcənin düymələri sürtülmüşdü, misi parlayırdı. Buna baxmayaraq Katya ona səmimi olaraq sevən və qəmgin nəzərlərlə baxırdı. Üçüncü zəng Mityanın qəlbinə elə gözlənilməz və kəskin zərbə endirdi ki, o, vaqonun meydançasından dəli kimi yerə atıldı. Katya da elə bu cür çılğınlıqla, dəhşətlə onun qarşısına yüyürdü. Mitya dodaqlarını onun əlcəyinə dayadı, geri çəkilərək vaqona atıldı, gözləri yaşarmış halda papağını coşqunluqla, məftuncasına yellətməyə başladı. Katya isə yubkasını əli ilə tutub platforma ilə birlikdə geri hərəkət edə-edə hələ də gözünü ondan çəkmirdi. Katya getdikcə daha sürətlə uzaqlaşırdı, külək pəncərədən boylanan Mityanın saçlarını getdikcə daha çox pırtlaşdırırdı, parovoz isə sürətini artırdıqca artırır, amansızcasına irəli şütüyürdü, həyasızcasına, təhdidlə hayqıra-hayqıra yol tələb edirdi, – qəflətən elə bil Katya da yox oldu, platformanın qurtaracağı da…

VII

Qara buludların qatılaşan uzun bahar toranlığı çoxdan çökmüşdü, ağır vaqonun gurultusu boş və sərin çölə yayılmışdı, – tarlalarda hələ erkən bahar idi, – vaqonun koridorunda konduktorlar gəzişir, biletləri yoxlayır və fənərlərə şam qoyurdular. Mitya isə hələ də cingildəyən pəncərənin yanında dayanmışdı, hələ də dodaqlarında Katyanın əlcəyinin ətrini duyurdu, hələ də son ayrılıq ləhzəsinin kəskin alovunda alışıb-yanırdı. Həm də Moskvanın uzunsürən, xoşbəxt və iztirablı qış mövsümü, onun bütün həyatını dəyişdirmiş bu mövsüm, indi Mityanın qarşısında bütünlüklə və artıq nəsə tamam yeni tərzdə təcəssüm edirdi. İndi Katya da onun gözləri qarşısında yeni biçimdə, yeni baxımdan canlanırdı… Hə, hə, o kimdir, nəkarədir? Bəs sevgi, ehtiras, ruh, qəlb nədir? Bu nə deməkdir? Heç belə bir şey yoxdur, – nəsə başqa bir şey, tamam başqa şey mövcuddur! Bax elə bu əlcək ətri – məgər bu da mı Katya deyil, sevgi, ruh, can deyil? Vaqondakı mujiklər də, fəhlələr də, öz eybəcər uşağını ayaqyoluna aparan arvad, cingildəyən fənərlərdəki zəif işıqlı şamlar, boş bahar zəmilərindəki toranlıq – hamısı sevgidir, hamısı ruh və hamısı işgəncədir, hamısı da misilsiz bir sevincdir.

Səhər Oryola çatdı, qatarı dəyişmək lazım idi, əyalət qatarı uzaq platformanın yanında dayanmışdı. Mitya düşündü: artıq haradasa dünyanın o başında qalmış Moskva mühitinə, mərkəzini indi sanki tək-tənha qalmış, zavallı, lakin mehribanlıqla sevilən Katyanın təşkil etdiyi mühitə nisbətən bu necə də sadə, sakit və doğma mühitdir! Hətta bəzi yerini yağışlı buludların seyrək maviliyi bürüyən səma da, külək də burada sadə və sakitdir… Oryoldan qatar yavaş gedirdi, demək olar, baş vaqonda əyləşmiş Mitya Tulada hazırlanan naxışlı pryanikdən aram-aram yeyirdi. Sonra qatar sürətini artırdı, onu mürgülədib yatırtdı.

Mitya ancaq Verxovyedə oyandı. Qatar dayanmışdı, camaat çox və qələbəlik idi, lakin bura da, bir növ, ucqarlıq kimi idi. Stansiya mətbəxinin xoş qoxusu yayılmışdı. Mitya məmnuniyyətlə bir nimçə kələm şorbası yedi və bir butulka pivə içdi, sonra yenə mürgüləməyə başladı. Yenə oyananda gördü ki, qatar sürətlə, bahar libası geymiş tozağacı meşəsi ilə gedir, son stansiya qarşısındakı bu yerlər ona artıq tanış idi. Yenə də bahar fəslinin toranlığı qatılaşırdı, açıq pəncərədən yağışın və sanki göbələklərin qoxusu gəlirdi. Meşə hələ tamam çılpaq idi, buna baxmayaraq qatarın gurultusu orada tarlaya nisbətən daha aydın əks olunurdu, uzaqda isə stansiyanın bahar fəslinə xas olan hüzn doğuran işıqları sayrışırdı. Bu dəm semaforun yaşıl uca işığı göründü, – belə toranlıqda çılpaq tozağacı meşəsində semaforun işığı xüsusilə gözəl olur, – qatar taqqataqla başqa yola keçdi… Aman Allah, platformada ağazadəni gözləyən işçi necə də kəndlisayağı zavallı və mehribandır!