Текст книги "Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8"

VIII класста борынгы әдәбият укыту буенча кайбер методик күрсәтмәләр88
  VIII сыйныф өчен әдәбият дәреслегенең борынгы әдәбият бүлеге авторы М. Мәһдиев булган. – Г. Х.


[Закрыть]

Яңа программада татар әдәбиятының иң борынгы истәлекләреннән алып ХХ йөз башында иҗат иткән, драматургиядә критик реализмга нигез салган Г. Камал иҗатына кадәр булган чор өйрәнелә.

Программага борынгы татар әдәбиятын өйрәнүне кертүне хупларга кирәк. Югыйсә дистәләрчә еллар буе татар әдәбияты М. Акъегетзадәнең «Хисаметдин менла» әсәреннән генә башлана дигән фикерне, теләпме-теләмичәме, укучыларыбызга җиткереп килә идек. Борынгы әдәбият буенча башлангыч мәгълүматлар белән укучыларны таныштыруның әһәмиятенә тукталуны алгарак калдырып, борынгы әдәбият укытуда очраячак кыенлык– лар турында берничә сүз әйтик.

Башта ук шунысына басым ясыйк: борынгы әдәбият курсын үтү укытучыдан шактый зур хәзерлек сорый. Идел буе халыкларының ХII гасырдагы әдәби истәлекләре турында сүз алып бару өчен, укытучыдан гомуми тарих, бөтендөнья әдәбияты тарихы белән таныш булу сорала.

Борынгы әдәбиятны өйрәнгәндә укытучы нәрсәләргә игътибар итәргә тиеш соң? Безнеңчә, болар түбәндәгеләр.

Яңа әдәбият буш урында барлыкка килмәде. Аның тамырлары бик тирәнгә, эчкәрегә китәләр. Муса Җәлил, Һади Такташ, Хәсән Туфан, Сибгат Хәким кебек шагыйрьләр Тукай, Гафурилардан килгән әдәбияттагы халыкчанлык сыйфатларын, гражданлык хисләрен үстергән булсалар, үз чиратларында Тукай, Гафури кебек шагыйрьләр дә бу сыйфатларны үз элгәрләреннән алып үстергәннәр. Мәсәлән, Тукай поэзиясендә XIX йөз шагыйре Габделҗәббар Кандалый поэзиясе белән аваздаш мотивлар шактый гына. Кандалый исә борынгы шагыйрьләрнең уңай сыйфатларын үзенә алып, аңа үз заманы сулышын өргән һәм, элеккеге уңай традицияләргә таянып, поэзиядә үз тавышын биргән. Борынгы шагыйрьләрнең дә һәрберсе – үз эпохасының бер вәкиле. Алар поэзиядә халык авыз иҗатына, халык рухына таянганнар. Кыскасы, әдәбиятның үсеше чор, закончалыклар белән тыгыз бәйләнештә бара.

Без югарыда халыкчанлык турында сөйләдек. Укытучы халыкчанлыкны теге яки бу әсәр мисалында конкрет аңлатырга тиеш. Халыкчанлыкның беренче һәм иң мөһим шарты – әдәби әсәрдә гомумхалык әһәмиятле булган проблема куелган булуы. В. И. Ленин Толстой әсәрләрендә «бөек мәсьәләләр»нең киң һәм тирәнтен күтәрелүен югары бәяләде, Толстойның үз эпохасындагы иң характерлы каршылыкларны чагылдыруына әһәмият бирде.

Әсәрдә куелган проблеманы халык интересларына туры китереп чишү «әдәбиятта халыкчанлык» дигән төшенчәнең икенче төп шарты була.

Хәзер әсәрнең халыкка аңлаешлы яки аңлаешсыз булуы мәсьәләсе килеп баса. Әйтик, теге яки бу язучы әсәрендә гомумхалык әһәмиятле булган проблема өстенлек алды ди. Шул проблеманы халык интересларына туры китереп чиште дә ди. Ләкин әсәрнең формасы, теле киң халык массаларына аңлашылмаса, бу әсәр әле халыкчан була алмый. В. И. Ленин, сәнгатьнең халыкчанлыгы турында сөйләгәндә, сәнгать массалар тарафыннан аңлашылырлык булырга тиеш, диде. Димәк, әдәби әсәр үзенең формасы белән демократик, киң халык массаларына аңлаешлы булуы халыкчанлыкның тагын бер шартын тәшкил итә.

Инде хәзер шул үлчәү белән борынгы татар әдәбиятына кереп карыйк. VIII класс укучыларына тәкъдим ителә торган «Кыйссаи Йосыф» поэмасында нинди әһәмиятле мәсьәләләр күтәрелә соң? Бу әсәр киң халык массаларының зәвыгына җавап бирәме, туры киләме? Моның нигезенә бит дини мифология алынган. Дәреслектә бу сорауларга җавап бирергә тырышылды. Ләкин дәреслек – укучы өчен.

Тезмә белән язылган, көйләп укыла торган әсәрләр, әлбәттә, бер «Кыйссаи Йосыф» белән генә чикләнмәгән. Халыкның шүрлегендә «Бәдәвам» да, «Мөхәммәдия» дә булган. Ләкин халык күңелендә «Бәдәвам» да, «Мөхәммәдия» дә түгел, ә нәкъ менә «Кыйссаи Йосыф» кебек әсәрләр сакланган. Моның төп сәбәбе әнә шул халыкчанлыктан килеп чыга. «Бәдәвам» – көйле, рифмалы әсәр. Рифмасы да төгәл, иҗеге дә ыспай, теле дә аңлаешлы. Ләкин анда кеше күңелен кузгатырлык әһәмиятле проблема куелмаган. Анда әдәби образ-герой да юк. Ул дини вәгазьдән гыйбарәт. Бу әсәр кешене дөньяның бөтен ләззәтеннән баш тартып, гыйбадәт белән генә шөгыльләнергә куша. «Кыйссаи Йосыф» та дини идеологиядән азат түгел. Анда да Хак Тәгалә кешегә алдан нинди язмыш билгеләсә, кеше шул юлдан чыга алмый дигән караш уздырыла. Ләкин поэманың авторы үзенең дөньяга карашларында шулкадәр бутала – ахырда анда гуманистик караш җиңеп чыга. Поэмадагы гуманистик караш – кеше күңеленең сафлыгында. Кешегә явызлык эшләгән бөтен кеше бу поэмада җәзалана. Хәтта Йосыфның әтисе Йагъкуб та моннан котыла алмый. Йосыфны коега ташлап киткән агалары бәлагә дучар була. Йосыфка ялган бәла яккан Зөләйханың да язмышы шулай… һ. б. Бу инде заманы өчен гуманистик караш, чөнки дини әдәбият дөньялыкта явызлык эшләсәң, ахирәттә газабын күрерсең дип өйрәтә иде. Шул ук вакытта бу җәзадан котылу юлы да бар иде: тәүбә итсәң, гыйбадәт кылсаң һ. б. Әсәрдә Йосыфның, дини мифология герое булудан бигрәк, гади, саф күңелле, тыйнак, гадел бер егет икәнлеге күренә. Аннан соң Зөләйханың үз хисләренә, мәхәббәтенә турылыклы булып гомер кичерүе сокланырлык. Шулай итеп, Кол Гали, теләпме-теләмичәме, дөньяви, гуманистик караш уздыра: кешенең табигый хисләрен мактый, әсәрнең теле дә бик гади, махсус белеме булмаган гади укучы яки тыңлаучыга аңлаешлы. Дини идеология өстенлек иткән бер чорда Кол Галинең шундый дөньяви карашларны күтәреп чыгуы зур батырлык иде. Әсәрне озак еллар яшәткән көч – аның гуманизмы.

«Гуманизм» төшенчәсен укучыларга ныклап аңлатырга кирәк. Чөнки бу төшенчәне белү – борынгы әдәбият курсы буенча үтеләчәк Мөхәммәдьяр, Мәүла Колый, Утыз Имәни әсәрләрен аңлау өчен ярдәм итәчәк. Гуманизм – кешегә, кешелек сыйфатларына ихтирам белән сугарылган дөньяга караш. Гуманизмның нигезендә, гомумән, кешеләргә яхшылык теләү, кешеләр тормышының яхшыруы өчен көрәш, теләктәшлек ята. Бу сүз үзе дә латинча humanitas – «кешелеклелек» мәгънәсен аңлата. Борынгы шагыйрьләрнең күп кенә әсәрләрендә без дини карашлар арасында гуманистик карашларның ялтырап-ялтырап алганын күрербез. Безнең өчен ул әдәбиятның әнә нәкъ шул сыйфатлары кыйммәт тә. Шундый ук сыйфатлары булган өчен программага ХVI йөз шагыйре Мөхәммәдьяр кертелгән. Чөнки Мөхәммәдьяр, аның иҗатын махсус тикшергән Ш. Абилов әйтүенчә, «талантлы шагыйрь булу өстенә Урта гасырларда гади хезмәт кешеләрен зурлаучы, аларга дан җырлаучы гуманист, явызлыкка каршы сүз кузгатып, яхшылыкка өндәүче нәсыйхәтче моралист». Никадәр генә каршылыклы булмасын, аның поэмаларында кешенең иң күркәм сыйфатлары беренче планга куелган урыннар байтак. Мәсәлән, «Төхфәи Мәрдан» поэмасында автор батырлыкны, илгә турылыклы булуны мактый. Шагыйрь фикеренчә, егетлек – кешеләргә игелек күрсәтүдән, яхшылык эшләүдән гыйбарәт. Хрестоматиядә шагыйрьнең нәкъ әнә шул карашлары чагылган урыннар сайлап бирелгән. Текстны укыгач бу нәтиҗәне укучылар үзләре чыгарсалар, әлбәттә, отышлырак булыр иде.

Борынгы поэмаларда, әгәр укучы аны тулысы белән укыса, тагын бер-ике нәрсәдә буталуы мөмкин. Борынгы шагыйрьләр үзләренең әсәрләрен Алла исеме белән башлыйлар. Бу – бик табигый хәл. Гуманистик карашларны уздырган өчен бу шагыйрьләрдән атеист, материалист ясарга ашыкмаска кирәк. Алар Аллага ышанганнар, аңа табынганнар. Ләкин, талант, акыл иясе буларак, аларның әсәрләрендә гуманистик, дөньяви карашлары өстенлек алган һәм Аллага, пәйгамбәрләргә дәшүләр, багышлаулар кайвакыт гади ширма гына булып калалар. Борынгы шагыйрьләрнең кайбер әсәрләре конкрет шәхесләргә, гадәттә, ханнарга багышланган. Монда да гаҗәпләнерлек урын юк, чөнки шагыйрьләр, күз өстендәге каш кебек, хөкемдарларының игътибар үзәгендә булганнар. Һәм шагыйрь, үзенең гуманистик идеясен замандашларына җиткерү өчен, әсәрен хөкемдарга багышлый икән, бик табигый. Бу да шулай ук тышкы бер форма, олы хисләрне укучыларга белдерү өчен бер алым гына. Шагыйрь бит хуҗаның – ханның заказын үтәгән! Мөхәммәдьярның «Нуры содур» поэмасы әнә нәкъ шулай корылган. Бу поэма Кырым ханы Сәхибгәрәйгә багышланган. Ләкин анда йөкче образы бар: бу кеше, бик фәкыйрь булса да, гомере буе үзеннән дә начаррак яшәгән кешеләргә ярдәм итә. Шагыйрь моннан шундый нәтиҗә чыгара:

 
Кем егылганда кулын тот моңлының,
Ул тәкый тоткай кулың бер көн сәнең, –
 

ди. Димәк, шагыйрьнең дөньяга карашын билгеләгәндә, аның әсәрен кемгә багышланган икәненнән чыгу дөрес булмас иде.

Мәүла Колый, Утыз Имәни иҗатлары турында сүз алып барганда да шулай: бу шагыйрьләрнең дә иҗаты катлаулы. Монда диннең тагы да нечкәртелгән формасы – суфичылык белән гуманистик карашлар бергә буталганнар. Укытучының бурычы – алар иҗат иткән әсәрләрдәге дөньяви, гуманистик сыйфатларны аерып алу һәм калку итеп бирү. Суфичылык Аллага гашыйк булуны, матди дөньядан ваз кичеп, рухи дөнья белән генә яшәүне мактый. Мәүла Колый шигырьләрендә моны күрү, аерып алу кыен түгел. Ләкин шагыйрь бервакытта да үзе яшәгән тирәлектән, җәмгыятьтән абсолют азат була алмый. Шигырьләрендә ул никадәр генә үзенең нечкәртелгән рухи дөньясына табынмасын, аңа билгеле бер тирәлектә кешеләр белән мөнәсәбәткә керергә, ашарга-эчәргә, киенергә кирәк – кыскасы, Мәүла Колый матди дөньяда яшәргә мәҗбүр. Мәсәлән, ул игенчелек хезмәтен мактап шигырьләр яза. Дәрестә аның бу сыйфатына аеруча басым ясарга кирәк. Мәүла Колыйның шигырьләре арасында наданлыкны, начар эшләрне тәнкыйть иткән юллар бар. Хрестоматиягә нәкъ әнә шулар сайлап алынды. Реалистик картиналар Утыз Имәни шигырьләрендә тагы да киңәяләр.

Борынгы шагыйрьләр шигырь техникасына бик зур әһәмият биргәннәр. Алар рифманы бик төгәл төзегәннәр. Рифма өчен берничә телнең (татар, фарсы, гарәп) сыгылмалылыгыннан файдаланганнар. Текстларны укыган вакытта чит тел сүзләренең дөрес әйтелешенә игътибар бирелергә тиеш. Сүзләрнең безнең хәзерге телдә әле дә йөри торганнарын һәм бүгенге лексик фондтан төшеп калганнарын аерып алырга кирәк. Мәсәлән:

 
Суфилык мивәләре пешеп йетмеш
Мән андыен берин-берин татсам иде,
Ул мивәнең ләззәтидин мәст улубән,
Уздин китеп, иссез булып ятсам иде.
 

Бу шигырьдә «суфилык», «ләззәт» кебек сүзләр әле дә кулланышта йөри. «Мивә», «мәст» кебекләре хәзер кулланылмый. Гарәп, фарсы сүзләрен дөрес уку өчен иң уңай кулланма – 1965 елда К. Хәмзин, М. Мәхмүтов, Г. Сәйфуллин чыгарган «Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге». Бу сүзлекне, әлбәттә, һәрбер әдәбият укытучысы булдырырга тиеш. Моннан тыш, борынгы әдәбиятны укыткан укытучыга 1963 елда чыккан «Борынгы татар әдәбияты» һәм 1966 елда чыккан «Мөхәммәдь– яр» дигән китаплар нык ярдәм итәчәк. VIII классның яңа чыгып килә торган дәреслегендә бирелгән материаллар гына укытучы өчен җитәрлек түгел. Һәрхәлдә, Кол Гали, Мөхәммәдьяр, Мәүла Колый, Утыз Имәни турында әдәбият укытучысының мәгълүматы дәреслек материалы белән генә чикләнә алмый.

«Кыйссаи Йосыф»ны класста уку укучылар һәм ата-аналар арасында төрле фикер тудыруы мөмкин. Чөнки халыкта борынгы заманнан калган көйле әсәрләрне дин гыйлеме дип кабул итү гадәте бар. Мәсәлән, мәет озаткач, хатын-кызлар, өйдә калып, берәр карчыктан китап сөйләтәләр. Ә теге карчык боларга «Кыйссаи Йосыф»ны укый. Бөтендөнья классик әдәбиятына тиңләшерлек поэманы «дини китап» дип ышаналар. Укучыларга шуны аңлатырга кирәк: гарәп шрифты әле ул дин дигән сүз түгел. Ул шрифтта бүгенге көндә йөзләрчә миллион көнчыгыш халыклары язалар, шул хәреф белән хәзер диалектик материализм, марксизм-ленинизм китаплары басыла. Бу хәреф белән 1930 елга кадәр безнең Татарстан Республикасында да совет әдәбияты, дәреслекләр, политик китаплар басылды, В. И. Ленин хезмәтләре белән татар халкы беренче тапкыр әнә шул хәрефтә танышты. Әнә шуңа күрә дини-схоластик «Бәдәвам», «Мөхәммәдия» китапларыннан «Кыйссаи Йосыф», «Таһир-Зөһрә» поэмаларын аерып карарга укучыларны өйрәтергә кирәк. Моңа бары тик әдәбият укытучысының тирән мәгълүматлысы гына ирешә алачак.

Сигезьеллыкта борынгы әдәбият укыту методикасы әле эшләнмәгән. Киләчәктә, ихтимал, моның сәгатьләр саны да үзгәрер, шул уңайдан материаллар да өстәлер, дәреслектә һәм хрестоматиядә бирелгән материалларның сыйфаты турында мәктәп укытучыларының фикерләрен ишетәсе иде.

Совет мәктәбе. – 1969. – № 6

«Ирмен дигән ир-егетнең…»

Халык арасында «Уракчы кыз» дигән җырны белмәгән кеше юк. Бу җыр нәрсәсе белән популярдыр – моны кистереп әйтүе кыен. Ихтимал, бу җырның тирән мәгънәсе үзенә тиң, бер дәрәҗәдәге көйне тапкандыр. Ихтимал, ул әле үзенең икенче яртысын тапканчы журнал, газета битләрендә яхшы шигырь булып кына йөргәндер… Ничек кенә булмасын, бу җыр ярты гасырга якын инде халыкның күңел түрендә.

Нәкый абыйның Гражданнар сугышы чорында ук иҗат иткән Ил кызы – иңбашына ай урагын салган Хезмәт кызы – совет заманасындагы татар кызларының гүзәллек эталонын бирде. Бу яшь кызның йөзе таң кояшы кебек, аның җырына талир тәңкәләренең чыңы кушыла… Уракчы кыз революциядә ирек яулап алган татар кызларының романтик образына әйләнде. Уракчы кыз – хезмәт сөю, мәхәббәттә сафлык, яшьлек, тазалык символы булып китте. 1956 елда «Татар поэзиясе антологиясе» басылып чыккач, бик күпләр «Ничек? «Уракчы кыз» Нәкый Исәнбәт әсәремени?» дип гаҗәпкә калдылар. Хәер, бу җыр гына түгел, «Бормалы су» да шундый язмышка очрады. Илленче еллардагы үзешчән сәнгать түгәрәкләре, район культура йортлары янындагы хор коллективларыннан кайсылары гына «Бормалы су»дан башка сәхнәгә чыктылар икән? Бу җыр сугыштан соңгы авылның күтәрелеш чорына; туклыкка, иминлеккә, тыныч хезмәткә гимн булып яңгырады. Колхоз кызларының иң күркәм сыйфатларын, аларга булган Ил хөрмәтен, алардагы гүзәллекне бу җыр илленче еллар поэзиясендә иң тулы рәвештә әйтеп биргән әсәрләрдән исәпләнергә хаклы. Аның да сүзләрен Нәкый Исәнбәт язган.

Әйе, кайбер талантлы әсәрләрне халык үзенеке итеп кабул итә, хәтта үзгәртә дә башлый. Аны ниндидер бер кеше иҗат иткәнен башына да китерми. Чөнки шагыйрь халык йөрәгенең иң түрендәге мөлдерәп торган фикерен шигырь кысасына салып әйтте дә бирде. Җыйнак итеп, кыска, үтемле итеп әйтте. Халык аны әнә шуңа үзенеке итеп кабул итте.

Күптән һәм күпләргә билгеле бер хакыйкать бар: язучы үз халкының авыз иҗатын никадәр яхшырак белсә, аның үз әсәрләре дә шулкадәр халыкчанрак, халык күңеленә якынрак була. Пушкин һәм Горькийның бөтен иҗаты моңа мисал. Тукай һәм Ибраһимов әсәрләре шул хакыйкатьне раслыйлар. 1934 елда совет язучыларының беренче съездында сөйләгән докладында Горький, сүз сәнгатенең башы – фольклорда, дигән иде. «Үзегезнең фольклорыгызны җыегыз, аңардан өйрәнегез, аны эшләгез: ул сезгә дә, безгә дә – Союзның шагыйрь һәм прозаикларына да – күп материал бирә. Без үткән заманны никадәр яхшырак белсәк, үзебез барлыкка китерә торган хәзерге көннең бөек әһәмиятен дә шулкадәр җиңелрәк, шулкадәр тирәнрәк һәм шатлыклырак итеп аңларбыз».

Нәкый Исәнбәт «Әхмәтнәкый шәкерт» булып йөргән заманда ук әле халык мәкальләрен, җырларын, такмакларын туплый, кыйммәтле кулъязмалар җыйный башлый. Халык иҗаты җәүһәрләрен җыю – аның гомер буе башкарган мактаулы эше. Шуннан башка «Хуҗа Насретдин», «Зифа» комедияләре, «Миркәй белән Айсылу» һәм «Рәйхан» туа алмаслар иде…

Нәкый аганың эш бүлмәсенә килсәң искитәрлек: аның шүрлекләрендә идәннән алып түшәмгә кадәр кулъязмалар, уникаль китаплар, халык иҗаты әсәрләре тупланган папкалар, картотека. Курган, Бараба, Пермь, Чиләбе, Малаяз, Казан татарлары арасыннан җыйган иксез-чиксез бәетләр, мәзәкләр, җырлар, такмаклар. Француз, рус, инглиз, төрек, гарәп, немец телендә фольклор китаплары. Монда кергәч, бер мәлгә үзеңне гыйльми китапханәгә килгән кешедәй хис итәсең. Хәер, Нәкый аганың эш бүлмәсе – чын мәгънәсендәге гыйльми китап– ханә.

Заманында аны «шагыйрь Нәкый» дип йөрткәннәр. Хәзер инде «татар фольклоры гыйлеме» дип әйтүгә, аның олы атасы Нәкый Исәнбәт искә төшә. «Татар халык мәкальләре»нең докторлык диссертациясе дәрәҗәсеннән югары торырлык сүз башы белән чыккан 1 нче томы хәзер уникаль китапка әйләнде. Безнең фольклористикабызда аерым бер жанрны мондый киң күләмдә алып тирәннән тикшерүнең әле булганы юк иде. Бу хезмәт турында галимнәр инде шактый җылы сүзләр әйттеләр. Башка күп кенә китапларда укучыны «куркыта» торган сүз башы бу хезмәттә 258 бит (!) булса да мавыктыргыч бер повесть кебек искиткеч җиңел укыла. Моның хикмәте нәрсәдә соң?

Нәкый аганың фәнне фактлардан ясавында. Киресенчә түгел. Барлыгы өч меңгә якын китап битеннән (120 басма табактан артык) торган өчтомлык бу хезмәтне карап чыккач, Нәкый аганың, гыйлем иясе буларак, хезмәт җитештерүчәнлегенә гаҗәпкә каласың. Шул том нарны күрәсең дә уйлап куясың: менә утыз-кырык яшьлек фән кешеләренә дә шулай эшләргә иде! Галим кешенең үзен тәрбияләп үстергән халкы алдында бурычы бик зур бит!

1920 елда язган «Коммуна тимерлегендә» дигән шигырендә шагыйрь Нәкый болай язган:

 
Эш кенә – дуслык, татулык чишмәсе;
Эш кенә тик – коммунаның чәчкәсе.
Эш кенә – көч, эш кенә – ир ирлеге:
Әй, граждан! Әйдә эшкә, кил бире!
Кыс тимерне! Ал чүкечне, балтаны!
Бәр тимергә тукмагыңны! Бәр тагы!
 

Нәкый Исәнбәт егерме яшендә әйткән әнә шул фикеренә гомере буе турылыклы булды.

Нәкый ага – тагын әле тарихчы, этнограф, драматург, тел белгече, педагог… Фәннең елдан-ел зуррак тизлек белән үсеп тирәнәя барган бер чорында – безнең заманда – боларны колачлау җиңел эш түгел. Нәкый аганың каләменнән тамган әдәбият җәүһәрләре… татар халкына гаҗәеп зур хезмәт күрсәтәләр. Татар академия театрының сәхнәсендә зур уңыш казанган «Хуҗа Насретдин», «Зифа», «Һиҗрәт»… Тарихи шәхесләрне – Мулланур Вахитов, Муса Җәлил образларын иҗат иткәндә драматург Исәнбәткә хас булган кыюлык законы эш итте. Әйтерсең лә сәхнәдә әсәрне уйнамыйлар, ә тарих пәрдәсе күтәрелеп, бөек көрәшнең – халыклар бәхете өчен изге көрәшнең – чын бер периоды күренеп ала. Менә Ленин шәкерте – үлемсез Мулланур – татар сугышчылары алдында ялкынлы речь сөйли:

«– Иптәшләр! Бөек Октябрь резолюциясе аркасында туган, кешелек тарихында беренче мәртәбә азатлык гөле булып чәчәк атарга бөреләнгән безнең яшь, яңа Советлар җөмһүрияте куркыныч астында…

Хөр илнең мәгърур уллары без булып без моңа юл куярбызмы? Йә, әйтегез, аналарыбыз су алган Иделдән бүген шушы ятлар килеп су алырмы?»

Бу – Исәнбәт теле, геройны Исәнбәтчә тасвирлау, аны чын халык улы итеп халыкка күрсәтү…

Зал тетрәнеп тыңлый. Мулланурны мондый бөек итеп, тарих сәхнәсенә очраклы рәвештә түгел, ә тормышының бөтен барышы белән әзерләнеп чыккан революционер итеп Исәнбәттән башка бер генә язучының да күрсәтә алганы юк әле.

Менә нечкә күңелле, ләкин корыч характерлы Муса Җәлил. Юк, дошманны ул күкрәк-мускул көче белән түгел, ә психологик яктан җиңде. Мораль яктан җиңү әнә шул нечкә лирик җанлы шагыйрьдә булды. Мулланур, Муса турындагы әсәрләр Исәнбәт каләме астында оптимистик трагедиягә әверелделәр.

Г. Ибраһимовның бер хикәясендә карт язучы образы бар. Күңеленең төшенке вакытында таныш булмаган берәү аны туктата да болай ди: «Сезне укып бик рәхәтләнәбез. Сезгә рәхмәт, туган…»

Күренекле галим, шагыйрь һәм драматург Нәкый аганың юбилее көнендә миллионлаган укучы аңа: «Сезне укып бик рәхәтләнәбез. Сезгә рәхмәт», – ди.

Нәкый ага – халык рәхмәтенә бик лаек кеше. Шагыйрь Исәнбәтнең сүзләре белән әйтсәк:

 
Ирмен дигән ир-егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.
 

Татарстан яшьләре. – 1970. – 10 гыйнвар

Әдәби сүз игътибар сорый…

Заманында шигырьдәге бер сүзнең ялгыш куш җәяләр эченә алынуы нәтиҗәсендә Тукай белән З. Рәмиев арасында никадәр полемика булып алган. Җавап шигырьләр басылган, моңа җавап рәвешендә Тукайның «Аңлашу» исемле мөрәҗәгать хаты игълан ителгән, «Аңлашуның җавабы» басылып чыккан һ. б., һ. б. Без, егерменче йөз башы әдәбиятын өйрәнүчеләр, бер куш җәядән башланган шушы полемикага кабат-кабат әйләнеп кайтабыз, бу турыда язабыз.

Тукай тыныш билгесен ялгыштыруга да игътибар биргән һәм шигырьне ялгыш үз адресына кабул итүче белән матбугатта аңлашкан. Ләкин Тукайның әсәрләре белән без шагыйрьнең үзе кебек сак мөгамәлә итмибез икән. Менә нибары ике мисал (саный китсәң, аларны бер мәкаләдә сыйдырып бетерү мөмкин булмас иде). Тукайның иң популяр ике шигырен генә тикшерик. Беренчесе – «Пар ат». Моны инде без яттан да беләбез.

 
Сау бул инде, хуш, бәхил бул, и минем туган җирем…
 

Тукта! Игътибар кирәк. Шагыйрьнең биографиясен хәтерлик. Шигырь Уральскида чакта язылган. Шагыйрьнең ул «торган» җире генә, «туган» җире түгел. Аннан соң безнең күңелдә инде шигырьнең икенче юлы рифмасына ятып җырлап тора:

 
Мин болай, шулай итәм дип, төрле уй корган җирем.
 

Менә шулай булырга тиеш. Биография дә, рифма да сәламәт акыллы әдәбиятчыга кычкырып торалар: «торган» җирем кирәк! «Корган – торган». Ләкин ничә еллар буе басылып килгән бу шигырьне мәктәп дәреслекләреннән, Тукай җыентыкларыннан, ниһаять, дүрттомлыктан тикшереп карагыз. «Туган җирем» дип басалар.

«Бер татар шагыйренең сүзләре» дә шундый язмышка очраган. Ничәмә-ничә китапта татар шагыйре, үзенең милләте аңа мылтык-ук атар булса да, «күкрәк биреп» каршы тора икән! Алай булмый бит инде, «күкрәк бирә» торган баһадирлар булмый бит. Тукай алай димәс, андый мәгънәсезлекне җибәрмәс. Үзе чыгарган шигырь китапларын карарга кирәк. Анда болай:

 
Күкрәк киереп каршы торам, миңа милләт
Хәзерге көн мылтык, ук атар булса да.
 

Тукай үзе исән булса, мондый бозучыларга «шифалы» бер сүз әйтми калмас иде. Хәер, ул үзе өчен генә түгел, дусты, мәсләктәше М. Гафури өчен дә әйтер иде. Чөнки татар совет поэзиясенең энҗеләреннән булган «Кызыл байрак» шигырен дә бозалар хәзер. Моны барлык бала күңелдән белә, без дә моны хәтердә саклыйбыз – шигырь күңел түрендә җырлап тора. Аның саен саксыз эш итәбез.

…Шагыйрь, көчле эшчеләр күтәргән Кызыл байракны күреп, шуңа гимн җырлый. Шигырь 1917 елның язында патша бәреп төшерелгәч – кара көч бетерелгәч язылган. Кара көчкә каршы торган байрак җилферди. Урамда – нәмаеш99
  Нәмаеш – демонстрация; тантана. – Ред.


[Закрыть].

 
Кара көчләргә
Каршы тора ул, –
 

дип басалар бу шигырьне. Шагыйрьнең 1965 елда Казанда чыккан китабын кара! «Тора ул – корбан ул» рифмалашмый. Шагыйрь алай ук саксыз булмас. Аннан соң шагыйрь байракның үткәнен сөйли: кара көчләргә каршы торган ул, ди. Бүген шуның өчен югары эленде ул, ди. Кара көч инде җиңелде, ди. Әнә шуңа күрә шигырь менә болай укылырга тиеш:

 
Кара көчләргә
Каршы торган ул,
Бирде бу юлда
Миллион корбан ул.
 

Монысы – Гафурича. Бу – шагыйрьчә. Гафури дигәннән, аның шигырьләрендәге, прозасындагы башка характердагы саксызлыкларны да күрсәтергә булыр иде. Мәсәлән, аның бер шигыре китап саен исемен үзгәртә, «Бетсен сугыш», «Бетсен империалистлар сугышы» һ. б., һ. б. Китап саен төрлечә. Хәтта бер үк китапта төрлечә (алда телгә алынган китапны карагыз!). Бәлки, бу шигырьгә М. Гафуриның үзе чыгарган җыентыктагы исемне кайтарыргадыр? Мәсәлән, 1922 елда «Гажур» нәшриятында чыккан «Кызыл байрак» исемле җыентыкта ул шигырь «Бетсен империализм сугышы» дип аталган. Прозасындагы гарәп сүзләрен тәрҗемә иткәндә дә бер тәртип кирәк иде. «Кара йөзләр» повестенда хәзрәт шаһитларга болай ди: «Сез дөрес әйтәсез, әгәр дә ялган сөйләсәгез, кадеф өчен үзегезгә хәт лазем булып килә».

Күренгәнчә, монда безгә таныш булмаган өч сүз килеп чыкты. Кадеф (кадеф, кадефүн) – «яла ягу», «нахак сүз ыргыту», «сүз белән пычрату» мәгънәсендә; хәт – җәза; лязим – тиеш, тиешле. Әлеге китапта моны тетеп бетергәннәр. Кадеф «бозыклык өчен таш белән ату» дип бирелгән, бу урында исә – «нахак бәла ягу, гайбәт» кирәк иде. «Лазем» түгел, «лязим» кирәк һ. б., һ. б. Без бер генә битне алдык – анда әллә никадәр төгәлсезлекләр. Аннан соң, гарәп сүзләреннән алынмаларны биргәндә, К. З. Хәмзин, М. И. Мәхмүтов, Г. Ш. Сәйфуллиннарның 1965 елда чыгарылган «Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге»н нигез итеп аласы иде. Югыйсә гарәп сүзен кем ничек теләсә – шулай бирә. Бу бигрәк тә классиканы кабат басканда сизелә.

Күп авторлы, күп хуҗалы шигырьләр турында берничә сүз. Алар да очрый. Бер үк шигырьне, әйтик, Г. Ибраһимовның «Казакъ кызы»на эпиграф итеп тә күреп була («Киң дала, күрәсең…»), шул ук шигырь – Татарстан китап нәшрияты чыгарган К. Әмири китабында да килеп чыга. Ни өчен К. Әмири шигыре булып кереп киткән?

Дәрдемәнд белән М. Укмасыйның да «уртак» шигырьләре бар икән. Дәрдемәнд аны «тәрҗемә» дип биргән. Ихтимал, төрекчәдәндер. «Нәсыйхәт» исемендәге бу шигырь «Шура»да 1909 елда (№ 10) һәм 1915 елда (№ 17) басыла. Кабат басылганда – «Кыйтга» исемендә. Инде килеп, берничә генә иҗек үзгәртелеп, шул ук шигырьнең тәрҗемә икәнлеге әйтелмичә генә М. Укмасыйга да «ябышып» йөрүе гаҗәбрәк.

Дәрдемәндтә:

 
Гәрчә күрсәң ата-анаңдан җәфалар күп заман,
Син җәфа итмә аларга, бәлки хөрмәт, и угълан!
Син нидер иттең исә атаң өчен, анаң өчен,
Син дә угълыңнан алырсың аны, әлбәт, и угълан!1010
  Дәрдмәнд. Сайланма әсәрләр. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1959. – 50 б.


[Закрыть]
 

М. Укмасыйда:

 
Гәрчә күрсәң ата-анаңнан җәфалар күп заман,
Син җәфа итмә аларга, хөрмәт иткел, и угыл!
Син ниләр кылган исәң атаң өчен, анаң өчен,
Син дә углыңнан күрерсең кылганыңны, и угыл!1111
  Укмаси М. Сайланма әсәрләр. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1958. – 73 б.


[Закрыть]
 

Текстлардан бер нәрсә аңлашыла: һәр ике шагыйрь бер үк заманда бер үк шагыйрьне тәрҗемә иткән. Шулай булгач, дәгъва нәрсәдә? Игътибар кирәклектә. Бу – М. Укмасый шигыре түгел, иң күбе – тәрҗемә. Моны күрсәтергә иде. Дәрдемәнд белән сүзгә-сүз булуы моның хәтта тәрҗемә икәнлегенә дә шик тудыра.

Д. Гобәйди шигырьләренә дә шундый бер әсәр өстәлгән1212
  Гобәйди Д. Шигырьләр. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1959.


[Закрыть]. Анда ул «Сабанчы бабай» дип йөртелә. Бу – унынчы елларда бик популяр булган җыр, аны «Башмагым» көенә җырлаганнар. Ләкин шул ук текстны без «Шура» журналының 1912 елгы 23 нче саныннан да таба алабыз. Анда исә ул «Ф. Туйкин әсәре» дип бирелгән. Шунысына ышанырга кирәктер.

Мисалларны күп китерергә мөмкин. Теләк бер генә: әдәби әсәр, сәнгать сүзе белән сак мөгамәләдә булырга кирәк. Төзүче игътибарлы булсын, рецензент уяу булсын, редактор сак булсын. Ләкин барысы да белемле булырга тиешләр…

Социалистик Татарстан. – 1972. – 26 март