Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 6. Чоңгыллар. Сулар үргә акса да… / Избранные произведения. Том 6"

– Мин сиңа өйләнәм, мин сине менә шулай гел кулымда гына күтәреп йөртәчәкмен…

Аннары барысы да төштә кебек кенә булды. Түр яктагы лампочкадан сәкегә тонык кына якты төшә, Тәзкирә капланган да сулык-сулык елый, Кәнзел аны юата:

– Өйләнәм мин сиңа, син – минеке хәзер, күзең бетереп елама юкка, – ди…

Ләкин Кәнзел Тәзкирәгә өйләнмәде. Кызны флотта хезмәт итеп кайткан таза, чибәр, озын буйлы, хәрби хезмәткә киткәнче үк яратып йөргән Зөфәр ошатты һәм күп тә йөрмичә өйләнеп тә куйды.

Икенче көнне иртә таң белән ул тегермән янына килде. Килдедә Кәнзелне тегермән өеннән чакырып чыгарды һәм йомышын әйтеп тормастан тегене култыклады да яр кырыена алып китте. Кәнзел Зөфәрнең ни өчен килүен сизенде, акланырга җыенды, ләкин башына һичнинди рәтле уй килмәде. Тик ни өчен чакырып чыгаруын әйтеп тормастан, яр читенә җитүгә, Зөфәр, киерелеп торып, Кәнзелнең яңагына чабып җибәрде. Күзләреннән утлар чәчрәгән Кәнзел таллар арасына ташланды, алай да Зөфәр җитезрәк булып чыкты, Кәнзелне биленнән эләктереп алды да яр астына төртеп җибәрде. Кәнзел бил тиңентен суга барып төште һәм, кабаланып, ярга менә башлады.

– Зөфәр, туктале, тыңла әле башта…

– Мен, мен әле тизрәк! – диде аңа Зөфәр, берни булмаган кебек, тәмәке кабызды.

Кәнзел яр өстенә менеп басты, аның кыяфәте кызганыч иде, ләкин Зөфәр аны кызганмады – нык итеп күкрәгенә тибеп җибәрде. Кәнзел, очып барганда атып төшерелгән коштай кулларын җәеп, яр астына түнде. Бу юлы аның авыз-борынына су тулды, күрәсең, шактый гына судан чыга алмый маташты. Ниһаять, ул көч-хәл белән аягүрә басты, дер-дер калтыранып, яр кырыена килде дә, елар дәрәҗәгә җитеп:

– Зөфәр, мин гаепле түгел, ул… үзе килде… – диде.

– Мен әле, мен бире, эт аламасы. Инде алай икән, еламый гына сөйлә! Мен диләр сиңа! Якынрак кил, болайрак дим!

Кәнзел, яр өстенә менеп басуга, кузгалырга куркып, ике кулын алга сузды да җиргә тезләнде.

– Зөфәр, Алла хакы өчен, тыңла башта! – Кәнзел тез өстендә Зөфәргә таба шуышты. – Зөфәр дим, ул үзе бит… Зинһар, хур итмә…

Кәнзелнең чынлап та кыяфәте ямьсез, кынарсыз иде: аның башындагы кәпәче суда калган, Ык уртасына җитеп агып китеп бара, чәченә балчык сыланган, иреннәре күгәреп киткән, күзләренә кан сауган иде.

– Кил, кил, курыкма! Тәзкирәне җәберләгәндә, бер дә харап батыр булгансың бит! Йә, якынрак кил диләр сиңа!

Зөфәр әле булса кузгалырга куркып торган Кәнзелнең янына килеп, изүеннән умырып эләктереп алды да аягүрә бастырды:

– Әйт әле, хәшәрәт, син ул турыда берәрсенә сөйләдеңме? Сөйләдеңме, дим! Нигә телең йоттың, җавап бир!

– Бе-рр-әүгә дә әйтмәдем. Зөфәр, беркем дә белми.

– Ант ит, җир упсын, диген!

– Беркемгә дә әйтмәдем. Беркем дә белми. Кичер мине, Зөфәр, кичер. Ипи йөзен күрмим менә…

Кәнзел, елар дәрәҗәгә җитеп, ант артыннан ант итте.

– Моннан түбән мактанып аның яманатын сатып йөрсәң, әҗәлең менә шул су төбендә булыр, белеп тор!

– Зинһар, гафу ит, брат, гомер ишетмәссең, каберемә керсәм дә ишетмәссең андый сүзне. Ипи тотып ант итәм менә, ике күзем чәчрәп чыксын!

– Ә нигә соң кулың барды шул әшәкелеккә? Әйт!

Зөфәр, җавап көтмәстән, янә Кәнзелне яр астына этеп җибәрде. Кәнзел артка китә-китә, туктап кала алмыйча, тагын аска очты.

Бу юлы ул:

– Үтерәләр! – дип аваз салды.

Зөфәрнең моңа җен ачуы чыкты. Кәнзел артыннан ул да яр астына сикерде, тез тиңентен суга кереп, Кәнзелне чәченнән эләктерде дә яр кырыенарак тартып китерде, ләкин чыгармады, чәченнән тотып, судан башын гына калкытты.

– Кычкырасыңмы тагын?

– Һе… һе… үт…

Зөфәр аның башын тагын берничә секунд суга батырып тотты. Аннары яр буенарак тартып китерде.

– Йә, тагын кычкыр!

Кәнзел дәшмәде, әллә дәшәрлеге калмаган иде, кинәт бата башлады. Зөфәр аны яр өстенә сөйрәп менгерде, җилкәсенә күтәреп алды да тегермән өенә алып керде, идән уртасына сузып салды.

– Фуу, эт җан, авыр үзе! Тор!..

Кәнзел хәтта селкенмәде дә, тик күзләрен ачты, бәбәкләрен акайтып, түшәмгә текәлде.

– Әгәр дә мәгәр ишетәм икән, – диде Зөфәр, һәр сүзенә басым ясап, – әҗәлең кавызда булыр, эт җан!

Зөфәр чыгып киткәч, Кәнзел идәндә бик озак ятты, аның колак төбендә өзлексез нидер чыңлый, күкрәге чәнчешеп-чәнчешеп куя, нигәдер бер аягы һични тоймас хәлгә килгән иде.

Менә ул көч-хәл белән торып утырды, башын аска иеп, күзләрен идәнгә текәп торды, карашын пычрак итекләренә күчерде һәм, ярсынып китеп, йодрыгы белән аягына сукты.

– Моның өчен мин сине гомергә кичерәчәк түгелмен, мир хәерчесе, гомергә!..

Кәнзел берни тоймаган аягына тагын сукты да гарьлектән елап җибәрде. Күзләре кызарганчы, тамак төбе әчеткәнче елады, шуннан соң гына өнсез калып бертын тик утырды. Бу хәлнең чын булуына ул ышанмый, гүя бу төш кенә, уяну белән бар да юкка чыгар һәм барысы да онытылыр, дип уйлады. Әмма утыра торгач тәмам айныды: бөтенләй төш түгел, Зөфәр– Тәзкирәнең ире – аны эт итеп кыйнап китте…

Ишектә Фәхри күренде. Ул, Кәнзелнең уйларын бүлдереп, түргә узды, өстәл янындагы эскәмиягә утырды.

– Йә, нишлибез инде, Кәнзел?

Кәнзел дәшмәде, ул яңа гына кичергән тәэсирдән айнып җитмәгән иде әле.

– Ишеттеңме әле син Зөфәр Бадыйковның хатынын ташлап китүен?.. Тәзкирәне?..

Кәнзел, йөзенә кайнар су бөркегәндәй, башын күтәрде, күзләрен шарландырып, Фәхригә карап катты. «Шәп булган, минем генә каргыш төшкән ул мөртәткә», – дип уйлады ул, эчтән сөенеп.

– Кая киткән? Кайчан? Ни җитмәгән?..

– Бүген төнлә. Себер ягына диме. Шәп егет иде, кулыннан килмәгән эш юк иде, алтын куллы иде егет. Беләсеңме, Кәнзел, мин бирегә ни өчен килдем?

Кәнзел җилкәсен җыерып куйды, куырыла төште, тез өстендәге куллары биеп тора башлады. Фәхри моңа игътибар итте, Кәнзел янына күчеп утырды.

– Тәзкирә бит, Зөфәрнең китүенә Кәнзел абзый гына гаепле, дип бара. Ул төнне таң белән Зөфәр тегермәнгә килгән булган икән. Имеш, син булмагансың…

– Зөфәрнең бу тирәгә аяк басканы да юк. Ялган бу!

– Ашыкма, ул турыда беләбез. Мине ул хәл кызыксындырмый, мине менә нәрсә кызыксындыра: нигә дип синең хатының да аның белән киткән?.. Белмисеңме?..

– Кәнтәйлеге бар иде, эзләгәнен тапкан икән.

– Туктап тор әле, мин бу очракта Зәйтүнәне акларга җыенмыйм, ләкин сине дә якларга исәп тотмыйм. Тәзкирә әйтә…

Кәнзелнең йөзе кинәт үзгәреп китте, күз төбендәге капчыгы биешеп тора башлады.

– Буласы булган инде. Соң инде… Былтыр кыстырганны быел… – дип, кул селтәде Кәнзел.

– Бер дә соң түгел, Кәнзел. Бер дә әле соң түгел! Син мине бернәрсә дә белми, белмәде дип уйлыйсың бугай, ә?.. Белдем, шул көнне үк булмаса да, икенче көнне үк белдем. Дәшмәдем. Ник дип уйлыйсың? Чөнки Зөфәр кайтты. Ә ул егет, армиягә киткәнче үк, Тәзкирәне яратып йөргән иде. Бераз торгач өйләнде. Торып китмәсләрме, дип уйлаган идем, – Фәхри тез өстен ышкыштыргалады, көрсенеп куйды. – Ә ул алай булмады, язмышлар, чылбыр боҗралары кебек, бер-берсенә бәйләнгән икән шул. Бер боҗра өзелдеме… Хатынының шундый икәнен белгәч, син тиледән үч алам дип, Зәйтүнә белән йөри башлаган ул, бер дә бүтән түгел. Шул гарьлегеннән синең Зәйтүнәңне алып китәр хәлгә җиткән, күрәсең. – Фәхри беразга сүзсез калып, йодрыгы белән тез капкачына суккалап торды. – Менә мин күзәтәм-күзәтәм дә сине, Кәнзел, шаккатам. Кая таба тәгәрисең син? Ничәмә хатын аердың, күрмәгән нәрсәңме, ә алма кебек кызга кызыккансың… Ә үзең һаман иректә… Беләмсең аның өчен ничә ел чәпәгәннәрен? Беләсеңме? Хәер, син бит инде аның университетын бетереп кайткан кеше. Юк, алай да акыл кермәсә керми икән үзеңә. Сөягең төрмәдә черергә тиеш синең кылган бу явызлыкларың өчен дә бит… Әле булса иректә йөрисең. Тәзкирә белән эшне үзең җайла, югыйсә эшне югарыга җибәрәм…

Фәхри китүгә, тегермән өенә балыкчы карт килеп керде. Ул өстәлгә бер ярты аракы, берничә пешкән йомырка, өч-дүрт кисәк колбаса, калай кружка, ярты тавык чыгарып салды. Шуннан соң гына, азык төялгән биштәрен читкәрәк куеп, сәке башында утырган Кәнзелгә дәште.

– Әйдә, утыр, Кәнзел туганый, капкалап алыйк. Балык белән мавыгып, тәмам ашаудан калынды.

Кәнзел теләр-теләмәс кенә өстәл янына күчте, ә башында һаман шул бер уй бөтерелде: «Тагын китәргә туры килер микәнни шул закон йортына?» Кәнзел аның кунак йорты түгел икәнен яхшы белә, кайтуына күп дигәндә ике ел тулып узды бит әле.

Балыкчы карт кружкага бер йотым гына аракы салды, күтәреп куйды да бер кисәк колбаса капты.

– Усал да соң, каһәр. Сатучыга, йомшаграгын бир, дип ни ялындым, тәки үтне сыта торганын тоттырган! Җитеш, әйдә, Кәнзел, тартынып торма.

Кәнзел дәшмәде, шуннан карт, аңа карап-карап торды да:

– Хатының киткәнгә шулай уфтанасыңмы, әллә башка кайгы башыңа төштеме? – дип сорады.

– Барысы белән дә кызыксынасың тагын үзең, картлач.

– Мин белмәгән нәрсә юк бу районда, – карт тагын аракы салды, кружканы Кәнзел алдынарак этәреп куйды. – Әйдә, тот, кайгың онтыла төшәр, кайгың ю.

Картның соңгы сүзе Кәнзелнең колак түрендә зыңлап торды. «Кайгың ю, кайгың ю». Аның тизрәк эчәсе, исерәсе килде. Ул кружкадагыны бертын алуда эчеп җибәрде, аннары башын түбән иеп уйга калды, хәтта кабымлыкка да үрелмәде. Карт аның бу кыланышына гаҗәпсенеп карап-карап торды да:

– Авызыңа кап, үтең янар, – диде.

– Кирәкмәс, ни, моны гына эчеп караган бар. Күпсенмәсәң, салып бир тагын берне.

Кәнзел икенче кружканы да бушатып куйды.

– Җилле эчәсең үзең, әй. Кайда өйрәндең?

– Кайда булсын, закон йортында өйрәттеләр.

– Әйтәм, гел Себер зимагурларыча кыланасың, – диде карт, ашавын дәвам итеп. – Анда да булырга өлгердеңмени инде?

– Сиңа соң барыбер түгелмени?

– Түгел шул. Син, туган, бер хакыйкатьне аңламыйсың кебек миңа. Тормыш бит ул, энем, чәбәләнгән йомгак – бөтерелә, бутала, чәбәләнә, айкала. Менә син миңа, хатыным китте, дидең. Ни өчен китте соң ул? Шул турыда уйлап караганың бармы синең? Ә үзең, өч хатынга өйләнеп карадым, дисең. Юк, син түгел, Фәхри шулай диде. Әйт әле: синең яратып караганың булдымы?.. Белмисең. Чын мәхәббәтле хатын эзли-эзли җиде кызга өйләнеп карау зарур, дип уйлыйсыңдыр әле син. Ялгышма, энем, булса да бер генә була ул, югыйсәң изге хиснең кадере калмас иде. Яңа мәхәббәт искене үтерә, диләр. Пүчтәк сүз бу, мәхәббәтнең аның яңасы да, искесе дә юк, чын мәхәббәт искерми ул. Чын мәхәббәт ул саф алтын кебек ялтырый, гүзәлләнә генә бара. Әйе, әйе, син авыз ерып утырма, дөньядагы иң-иң изге табыш ул безгә. Ә синең кылганың… – Карт тез өстендә яткан, буыннары кантарланып каткан кулларына беравык карап торды. – Синең кылганың – кыргыйлык ул, вәхшилек.

Балыкчы карт, колбаса кисәге кабып, иренеп кенә чәйни башлады.

– Ә бит сине чынлап та утыртып куюлары бар, – дип дәвам иттерде ул, җеп очын ялгап алып. – Булмас димә. Әтиең кем синең, әниең кем?.. Әниеңне гаепләмим, ир бала, гадәттә, әнисенә охшамый. Ә менә әтиеңне гаеплим. Әллә соң заманында ул да синең кебек хатын-кыз артыннан өстерәлдеме?

Кәнзел дәшмәде, картның сүзләре җитсә җитте, җитмәсә юк. Шулай да аның күкрәген нидер көйдерә иде. Үкенү идеме бу, болай да җәрәхәтле җанга тоз сибеп, акыл сатып утырган картка карата туып килгән ачу зәһәре идеме – зиһене чуалды, аңламады. Әмма бөтен дөньясына каны кайнавы хак иде. Ул бармак буыннары агарганчы йодрыгын йомарлады, көрсенеп-ярсып, тешен шыгырдатып куйды.

– Жәл димәсәң, салып бетер әле!

– Эч, әйдә, эчеп кал. Анда бирүче булмас…

Кәнзел йодрыгы белән өстәл почмагына сугып алды, буш кружка сикереп китте.

– Менә-менә, чат җүләр син, чат тиле. Язылышмыйча, өч хатын белән торып карагансың, закон сиңа тимәгән. Ә менә монысы өчен чәпәп куюлары бар…

– Кем мине судка бирә алсын! Нәрсә телең белән тегермән тартып утырасың әле, картлач? Аннан соң ул кияүгә чыкты, ике айдан артык ир кочагында йоклады. Юк инде, син дигәнчә булмас ул!..

– Дулама, мин сиңа судья да, тикшерүче дә түгел. Хатыннарыңа кем никах укыды?

Кәнзел сүрелә төште, бертын башын иеп уйланып торды.

– Әтәй, Гайзулла мулла.

Ярый әле, Кәнзел балыкчы картның йөзен күрмәде, югыйсә исе-акылы китәр иде. Гайзулла исемен ишетүгә, карт кинәт агарынып китте, калтыраган бармаклары белән өстәлгә коелган ипи валчыкларын чүпләргә кереште.

– Димәк, син Гайзулла мулла малае? – дип сорады карт, кинәт гаҗиз калып.

– Үзе, – диде Кәнзел һәм торып басты. – Әтәйнең монда бер катнашы да юк, инәйнең дә…

Карт аның беләгенә ябышты, Кәнзелнең күзләрен эзләде.

– Тукта әле, сабыр ит!

Балыкчы карт аңа нидер әйтергә җыенды, әмма ачкан авызын ябалмыйча капыл туктап калды. Тегермән өенә Таҗылбанат килеп керде. Керде дә, өстәл янында утырган балыкчыга күз дә ташламыйча, Кәнзел янына узды.

– Балам, бәбкәм, бөтен авыл сине сөйли…

– Инәй, кирәкми, – диде ялварулы рәвештә Кәнзел.

Балыкчы карт аларга арты белән борылып утырды, ләкин ул кергән кешене аркасы белән дә күрә сыман иде – аның һәр сүзен бөтен дикъкате белән тыңлады. Таҗылбанат балыкчыга бөтенләй игътибар итмәгән иде, ләкин ниндидер бер мизгелдә аның карашы картның аркасында тукталды. Үзенә текәлгән күз карашын эчке бер сиземләү белән тоеп, балыкчы карт та аңа таба борылды.

– Йа Аллам, йа Ходаем, Шакирҗан! – диде Таҗылбанат һәм, буыны йомшап, хәлсезләнеп китеп, түргә узып утырды. – Күпме еллар үтте, килмәдең, күренмәдең…

Кәнзел, һични аңламыйча, бер әнисенә, бер балыкчы картка карады.

– Инәй, нәрсә сүлисең син?

– Тамагым кибеп китте, су бирче, улым.

Кәнзел аңа чүмеч белән су китерде. Чырае агарынып калган Таҗылбанат калтыраган куллары белән чүмечкә үрелде, әмма алмады, эчмәде, балыкчы картка карап, күкрәк түреннән чыккан әрнүле тавыш белән:

– Шакирҗан, коткар баламны! Ит ярдәм. Аны утыртмакчылар, – диде.

Кәнзелнең кулындагы чүмече, шап итеп, идәнгә төшеп китте. Абыстайның кызыл читегенә су чәчрәде.

Балыкчы карт әле Таҗылбанатка, әле чырае үзгәргән Кәнзелгә күз ташлап алды да утырган урыныннан кузгалырга теләде, нидер әйтергә дип авызын ачты, мәгәр кузгала да, дәшә дә алмады, очып китәргә торган кошны эләктерергә теләгәндәй, йөрәк турын учлап тотты да акрын гына идәнгә шуып төште…

19

Туган авылы Карамалыга Гөлзифаның бер генә кайтуы түгел иде инде. Шулай да ул туган як басуларын күргән саен дулкынлана, теле языла, күз алдына бала чагы, җиткән кыз чагы, Әюбе белән гомер иткән еллары килә.

«Москвич» ның арткы урындыгында Гариф белән Әдилә утырган. Гөлзифаны алга, шофёр янәшәсенә урнаштырганнар. Кыр ышыклау урман полосасы юлның әле бер ягына күчә, әле икенче ягына. Басулар өстендә рәшә дулкыны тибрәнә. Зур күл артындагы усак урманы да рәшә эчендә калган.

Машина Чәчәганак тавын төшә башлады. Чишмәгә җитте.

Чәчәганак чишмәсенең терекөмеш кебек чиста суы вак ташлар арасыннан һаман чылтыр-чылтыр ага да ага. Күп хәлләргә шаһиттыр бу чишмә. Болгарлар килгәнче, биредә Чәчәк Ана кабиләсе яшәгән, имеш. Ык буйлары Бөек Болгар дәүләтенең бер төбәге булып киткәч тә, Урта Азия сәүдәгәрләре Болгарга йөргәндә дә, аннан соң да юлчылар һәрвакыт шушы чишмә янына туктап, кунып, ял итеп китә торган булганнар.

Аклар өй-каралтыларын яндыргач, Әюбен юк иткәч, Карамалыдан баласын алып чыгып киткәндә, Гөлзифа да, шушы чишмә янына туктап, әнә шул ташка утырып, соңгы тапкыр Карамалыга карап торган иде.

Печән җыярга килгәч, Әюбе белән шушы ташка утырып ял иткәннәр иде. Шомырт, карлыган, балан, бөрлегән өлгергәч, балыкчы Корбан бабалары аларны көймә белән башкорт ягына чыгарыр иде. Көймә ярга терәлүгә, Әюп сикереп төшәр иде дә, Гөлзифасын көчле кулларына күтәреп алыр иде дә, читеннән үк алсу чәчәкле бояр гөлләре үсеп утырган әрәмәгә кереп китәрләр иде. Корбан карт аларга:

– Кайтыр якта сөрән салырсыз, чыгып алырмын, – дип озатып калыр иде. Шул көнне алар ике капчык балан җыйганнар иде. Һәм шул көзне Әюпне солдатка алдылар.

Өч ел гомерен патша окопларында бурсып, немецларга каршы сугыша-сугыша бетләп, интегеп беткәч, бер изге бәндә аның күзен ачкан – качып китәргә һәм авылдашларын байларга каршы көрәшергә өндә дип өйрәтеп җибәргән. 1917 елның җәендә Әюп хат-хәбәрсез генә авылга кайтып төште. Белгәне белде аның Карамалыга кайтканын, белмәгәне белми дә калды. Әюп ниндидер революция турында, патша тәхеттән төшерелгәннән соң, Россия белән идарә итүне вакытлыча кулына алган Керенскийны тиздән большевиклар себереп ташлаячаклары турында сөйләде. Имеш, озакламый хөкүмәт эшчеләр һәм крестьяннар кулына күчәчәк. Алпавыт утарларын, бай-мулла җирләрен крестьяннарга бүлеп бирәчәкләр.

Шуннан соң Гөлзифага таныш булмаган агайлар, алар өенә җыелып, ни турындадыр озаклап киңәшә торган булып киттеләр.

Әюбе вакытлы хөкүмәтне эт итеп сүккәндә, озакламый Рәхим байның үкчәсенә басабыз дип сөйләгәндә, Гөлзифаның коты алынды, ялгыз калган минутларда ни кылырга, ни эшләргә белми, Алладан мәрхәмәт сорады.

Без капчыкта ятмый, ә Әюп без генә түгел иде, кемдер качкын солдатның Карамалыда яшеренеп ятуын ил өстенә чыгарды. Рәхим бай белән староста этлекләрен тиз күрсәттеләр: волостька атчабар җибәреп хәбәр иттергәннәр һәм Әюпне, тотып алып, янә солдатка озаттырдылар. Ләкин бу юлы инде ул озак йөрмәде. Беренче кар белән, чанага кырын ятып, көпә-көндез кайтып төште. Халык аһ итте.

– Тимерче Әюпне влач ясаганнар, ди!

Әюп Латыйпов бүрегенә кызыл тасма бәйләгән, билендә наган, куенында мөһерле кәгазь, газеталар.

Ул кайту белән үк, Гөмберт Фәризунны авыл буенча йөгертеп җыен җыярга җибәрде. Җир турында сөйләшү була дигәч, халык, янгынга килгәндәй, тиз җыелды. Гөжләп торган халык арасыннан мондый сүзләр ишетелде:

– Рәсәй тагын дәүләт башын алыштырамы әллә?

– Патша февральдә үк төшерелде, нинди патша алыштыру ди ул һаман: авызыңнан җил алсын! Тфү, тфү, тәүбә, диген…

– Сөбханалла, сөбханалла, ахырзаман җитәдер…

Гөлзифа да Әюбенә ияреп җыенга килде. Мәдрәсәгә җыелган халык эчкә сыймады, ишек-тәрәзәләр алынды. Күрсәң, тәмам мәхшәр диярсең. Менә Әюп җыен өстенә калкып чыкты.

– Җәмәгать, авылдашлар! Яңа дәүләт җир һәм тынычлык турында Декрет игълан итте. Менә ул!

– Укы, укып күрсәт! – дип шаулаштылар.

Әюп кайда укып, кайда аңлатып, яңа дәүләт тарафыннан игълан ителгән бу Декретны халыкка җиткерде.

– Җир-урманнарны, ишан, алпавыт, бай, мулла җирләрен ярлыларга бүлеп бирергә. Рәхим байга да җирләреннән колак кагарга туры килер.

– Хак әйтәсең, күп имде Карамалы халкын!..

– Кайчан сугыш бетә, шуны әйт син безгә, Әюп туган. Яшәр әмәлләр калмады…

– Җәмәгать, туганнар, – дип күтәрелде берсе. – Рәхим байның җирен-малын бүген үк ярлыларга өләшик. Әюп туган әйтә: Ленин үзе кушкан, ди. Җәмәгать, әйдәгез Рәхим бай утарына!..

Халыктан бу хәлне көтеп бетермәгән Әюп дулкынлануыннанбер мәлгә каушый калды. Аларны болай тиз кузгатып булыр дип уйламаган иде ул. Халык ишек-тәрәзәгә ташлануга, Әюп янәшәсендә басып торган Гөлзифага:

– Бар, кайт, ирләр арасында йөрмә, – диде. Тик Әюп кузгалуга, Гөлзифа аның шинель чабуына ябышты.

– Җибәрмим, җибәрмим мин сине беркая да!..

Ләкин Әюпне аңардан тиз аерып алдылар. Урамга чыгуга, Әюп төркем алдына йөгерде һәм, җил-җил атлап, иң алдан Рәхим бай утарына таба китте. Әюп шинелен җилбәгәй җибәргән, эсселәнеп, бүреген салып кулына тоткан иде.

Аның шулай шәбәеп китүен күрүгә, Гөлзифа: «Атасы, башыңа ки, салкын тияр!» – дип кычкырырга теләде, хәтта төркем артыннан йөгермәкче итте, ләкин шул мәлдә аның каршында, җир астыннан чыккандай, Гайзулла пәйда булды.

– Үләсе мал баз эзләр, диләр, шуңа ашкына Әюбең, – диде Гайзулла, күзләрен алаландырып, һәм тиз генә китеп барды.

– …Менә, әни, Карамалыга да килеп җиттек, – диде моңа кадәр Әдилә белән сөйләшеп барган Гариф.

– Әйе, балам, – диде Гөлзифа карчык.

– Авыл авылдыр инде, – диде Әдилә, бер дә исе китмәгәндәй.

Әдилә шулай диюгә, шофёр аңа әйләнеп карады һәм, юлга күзен төбәп, үз алдына сөйләнәмени тезеп китте:

– Асфальт юллар юк шул әле бездә. Аның каравы келәмдәй яшеллек, сулап туймаслык саф һава, буы чыгып торган яңа сауган сөт бар. Аяк очында гына елга. Телисең – төшәсең дә коенасың, телисең – кер чайкыйсың, телисең – балык тотасың. Карамалы халкы – ул бит борынгы халык. Чәчәк Ана әбинең ыруы яшәгән тау куышы әле дә булса бар. Кызыксынсагыз, барып карый аласыз. Куышның диварларына хайваннар рәсеме төшерелгән, борынгы бабаларыбызның сәнгате…

– Хәйран икән. Сез, алай булгач, Чәчәк Ана токымнары буласыз инде?

– Һәм син дә, Әдилә. Онытма: әтиең бит – шушы авылда туган кеше, – диде Гариф, Әдиләнең иңбашына кагылып.

– Ничек бер ел гомеремне үткәрермен икән мин монда?

– Теләмәсәң китә аласың, дускаем.

Әтисенең сөйләү рәвешендә үпкә тоеп, Әдилә аның җилкәсенә башын салды.

– Артык олы күңелле син, әти. Тыңлыйм-тыңлыйм да үзеңне– шаккатам. Намусыңа тузан кундырырга да куркасың кебек.

– Ә син аны, намусыңны диюем, пычратып юуны мәртәбәрәк күрәсеңме? – диде моңа кадәр дәшми утырган Гөлзифа әбисе. – Әбиеңне санга сукмаган гына җитмәгән, атаң белән үртәшәсең инде хәзер…

Ул арада машина Гарифларның чыбык очы карендәшләре булган Фәһимәләр турына килеп туктады.

– Кайтып җиттек кебек, кордашлар, – диде шофёр.

Фәһимә аларны капка төбенә чыгып көтеп тора иде инде. Гөлзифа апасын ул гөр килеп каршы алды. Исәнлек-саулык сораша-сораша, Гөлзифаның әйберләрен, кунакның кулына да орындырмыйча, өйгә алып кереп китте.

Әдилә түргә узды, тәрәзә каршындагы кечкенә диванга барып утырды. Юлда килгәндә үк әтисе белән әбисе үгетен тыңлау аның ачуын китергән иде, шуңа бераз турсаеп торды. Әмма аңа игътибар итүче булмады. Әдиләнең күзе тәрәзә каршындагы сәрби агачына төште. Җил исеп куюга, агач яфраклары тәрәзә пыяласына тиеп-тиеп китә. Сиңа дәшкән, сине күрергә теләгән берәү тәрәзә чиртә кебек.

Самавыр өлгерде. Гөрләшеп, бергә-бергә чәй эчтеләр. Чәйдән соң Гариф эшенә китте. Гөлзифа карчык карендәшеннән кәҗә мамыгы турында белеште. Ахирәте Хөббениса карчык кайчандыр алар гомер иткән нигездә тора иде. Күрше булмасалар да бергә үстеләр, кичке уеннарда бергә булдылар, абыстайга сабакка йөрделәр, Рәхим байга уракка бергә чыктылар. Заманында бик якыннар иде алар. Узган кайтуында барып килергә вакыт тимәде. Мамык сылтавы белән барып күрим, ичмасам, үзен дип, Гөлзифа урамга чыкты.

Һәй, гомер дигәнең, кайчан гына әле шушы урамнан каюлы алъяпкыч бәйләп, ояла, тартына, – гүя бөтен авыл аңа карап тора, – түбән очка, Идрис абзыйларына төшәдер иде Гөлзифа. Алар да әнә, Гөлзифа киткәч, икесе тиң гүр иясе булганнар. Егерме беренче елгы ачлык алып киткән үзләрен. Кем тора икән хәзер монда? Өе һаман шул, бүрәнәләре генә каралган да түбә калайлары купкалаган. Урам яктагы карт тупылларны төптән үк кисеп, яшь үсентеләр утыртканнар.

Үзгәргән авыл, үзгәргән. Яңадан-яңа өйләр, һәммәсешифер яисә калай түбәле, һәммәсендә телевизор антеннасы. Кешеләрнең киенүләре шәһәрнекеннән ким түгел, бар да чәчкә кебек киенгәннәр, күзең камашыр. Казанда һич кайгысыз торса да, күңеле һаман шул туган авылга тарта бит. Бөтенләй булмаса да, бер-ике елга торып калыр иде – кайтыр карендәшләре юк. Фәһимә дә кышны шәһәрдә яшәгән малайларында чыга, җәйләрен генә авылда тулгана, бер аягы авылда, бер аягы шәһәрдә, дигәндәй.

Үткән-сүткәннәр Гөлзифаны олылап исәнләшеп китәләр.

Бәрәкалла, үзе яшәгән нигезгә утыртылган йорт янына да килеп җиткән түгелме соң? Өе башка булса да, нигезе аныкы бит. Таш өй белән агач келәт исә әле дә тора икән. Узган кайтуында, йөрәгемә ярамас, дип килмәгән булган иде. Нигә бу тикле йөрәге тибә соң әле? Әллә, Ходаем, үз башыма йөримме шулай алгысынып, булган-беткән хатирәләрне яңартып? Нигә бу хәтле яман булып китте?..

Йорт-каралты тирәсендә кеше-фәлән күренми. Капканы сак кына ачып ишегалдына керде. Таныш нәрсәләрне күргәч, ярсып тибә башлаган йөрәген тыюдан гаҗиз калып, келәт янына үтте, таш өйнең ишек яңакларын сыйпаштырды. Бите буйлап яшь бөртекләре тәгәрәде, илле еллар элек булган хәл күз алдына килеп, яңарып китте.

Кан эчендә яткан Әюбен келәт астына тартып кертергә тырышуы, биләүсәсенә төргән килеш йорт уртасында калдырган баланың ярсып-өзгәләнеп елавы, ат тояклары тавышын ишетүе һәм ни кылырга белми әле баласына, әле Әюбе гәүдәсенә ташлануы, ахыр, чарасыз калып, нәниен күкрәгенә кысып, кадала-каплана бәрәңге бакчасына йөгерүе… Ул хәлләрне яңадан дошманыңа да кичерергә язмасын…

Өйдән ак яулыгын карлыгачлап бәйләгән какча гәүдәле бер карчык чыкты һәм, кулын маңгай өстенә куеп, таш өй янында басып торган Гөлзифага карады. Һәм таныды булса кирәк, болдырдан каударланып төшә башлады, үзе сөйләнде:

– Сөбханалла, Әюп Гөлдифасы димме? Үде, үде, Гөлдифакаем, син ич, син, ахирәтем! – дия-дия килде дә, кулларын алъяпкычына сөртеп, күрешергә сузды. – Һәй, китче, бер дә картаймагансың бит син. Күрче, әллә танымый тора инде! Ихластыр, танымый тора, Гөлдифакаем-ахирәткәем, мин бу, мин – Хөббенисаң. Бәрәкалла, өйгә керик, нигә аяк өсте торабыд…

Хөббениса җәһәт кенә мич каршына кереп китте, шаулатып самавырга су салды, шуннан соң гына Гөлзифа янына килеп утырды.

– Һәй, сөйләпләр торасымы, үткән гомерләр диген син аны, Гөлдифакаем! Үтте инде, үтте гомеркәйләр, картайдык инде. Кит инде, картаймаган дигән була тагын… Кем белән торам дип, япа-ялгыд, бер оныгым белән генә дөнҗа көтәм. Кыдыммы? И-и, Гөлдифакаем, гомеркәйләре кыска булды ул кыдымның. Улы хедмәттән кайтыр елда гына йөрәге чәнчешүдән дөнҗа куйды. Бигрәкләр дә үкенечле булды инде менәтерәк. Нишләмәкләр кирәк, тәкъдирләрне алышып булмый шул, Аллаһы Тәгаләдән удыплар булмый… Оныгыммы? Өйләнмәде әле, өйләнми. Солдаттан кайтуына да бишбылтыр булды инде. Бәй, мин үстерми ни, кем үстерсен, үдем үстердем, үдем кеше иттем. Нинди бәхеткәй ди инде ул, Гөлдифакаем! Әюптән соң Камалетдинемне пресидәтель итеп куйдылар. Яман кыдыл иде бит, кулаклар белән бугадга-бугад килде, күпләрен Себер сөрде. Ахырында үден дә тушында кереп күд алдымда суеп чыктылар. Ушым китеп егылдым. Кемнәр булсын? Шул Рәхим бай белән Ахунның калдыклары инде. Син киткәч, седнең нигедне бедгә бирделәр. Рәхим байның Гайдулла киявенә дип суктырган бурасын күчереп, менә дигән өй җиткереп кергән генә иек, Гөлдифакаем… Булды инде, булды, үч тотучылары да булды. Әнәтерәк әле булса онытканнары юк. Былтырларны, Гөлдифакаем, староста Ахунның малае Магнитагурдан кайтып китте. Мәгәдингә кергән дә күденә чагылган берәүне эчерә икән. Әүвәлтен атаң-анаң сорый, ди. Беркөнне минем Дарифуллам да килеп кергән. Син кем нәселеннән, атаң-анаң кем, дип сорый икән. Тилекәй, Дарифуллага ни, тоткан да әйткән дә биргән. Шуңа теге, Гөлдифакаем, Дарифулланың битенә аракы сипкән дә җибәргән. Киткәннәр эләгешеп, тешләрен коешканчы сугышканнар… Әнәтерәк, син тыңлыйсың, мин җырлыйм, самавырым кайнап та чыкты.

Чәй янында Хөббениса, ахирәтен кыстап, ризык-нигъмәтләрне Гөлзифа каршынарак күчерә торды.

– Җитеш әле, Гөлдифа, җитешеп утыр. Әнә кагыннан да авыд ит, бал-кәнфитенә дә үрел… Аллага шөкерләр кылам, бик рәхәт торабыд. Еллар гына имин булсын инде.

Үткән гомерләрне искә төшереп, сөйләшеп, елашып утыра торгач, кич җиткәнне, көтүләр кайта башлаганны сизми дә калдылар.

Әбисенең килә-килүгә югалып торуы Әдиләгә бер дә ошамады.

– Нигә, әбекәй, болай озак йөрдең? Килеп төшмәгән, биләмгә чаба башладың?

– Иртәгә тагын барам әле, сүзебез бетмәде, – диде Гөлзифа һәм эшлекле кыяфәт белән түр өйгә кереп китте.

Иртән аны әбисе уятты.

– Әдиләү, Әдилә дим! Тор инде, балам, тор. Әтиең әнә эшкә китәргә җыена, сине дә уятырга кушты. Эш урынын күрсәтер идем, ди. Тор-тор, ялкауланып ятма!

Әдиләгә түр як өйнең кечкенә бүлмәсенә урын җәйгәннәр иде, юлдан килгәнгәме, изрәп йоклаган, әтәчләр кычкырганны да ишетмәде, көтү куганны да күрмәде. Кичке якта Фәһимә апасына, көтү киткәнне күрәсем килә, мине дә уятырсың әле, дигән иде. Фәһимә апасы кызганган, күрәсең, уятмаган.

Җил дә уянган, сәрби агачының ябалдашлары белән уйный; яфраклар арасыннан төшкән кояш нурлары Әдилә яткан караватта биешә.

– Әдиләү, Әдилә дим, бу ниткән йокы инде!

– Тордым, әбекәй… торам.

Әдилә караватка торып утырды, юрган астыннан аякларын чыгарып идәнгә басты. Күрше ишегалдында ярсып-ярсып үрдәкләр бакыра, алар тынган арада көтүдән калган яшь бозауның мөгрәве ишетелеп китә, бакча башындагы болында трактор гөрелди иде.

– Әбекәй, чүәкләр бирче!

Такта белән бүленеп алынган бүлмәнең ишеге ачылды, әбисе килеп керде.

– Менә боларны гына ки дә ишегалдына чыгып юынып кер, аннан чәйләп алырбыз. Тиз кылан, әтиең ашыга.

– Әти гомере буена ашыкты инде ул, – диде Әдилә һәм, үкчәсе тапталып беткән иске чүәкләрне аякларына элеп, ишегалдына чыкты.

Кояш нурларыннан күз чагыла. Ишегалдын хәтфә кебек каз үләне каплаган. Әдилә салкын чыклы үләнгә яланаяк кына басып карады. Тәнне кымырҗытып ниндидер талгын рәхәт йөгерде. Кинәт аның сабый чагындагы кебек йөгереп китәсе килде. Менә инде Әдилә йорт буйлап йөгерә дә башлады. Рәхәт иде аңа. Бөтен күкрәкне иртәнге тыгыз, саф һава иркәли, күңел әллә нинди ашкыну тоя, җилпенеп, кошлар сыман күккә ашасы, ак болытларга кадәр менәсе килә.

Әтисе Әдиләне ашыктырды.

– Авыл халкы иртә тора, эшкә иртә кузгала, һәр көнне болай йокласаң, безне биредән куачаклар. Әнә сине бирегә китерүне бик үтенгән партком секретаре килә. Әюп бабаңны үз күзе белән күреп белгән кеше.

Харисов бер егет белән сөйләшеп килә иде. Әдилә белән Гарифны күрүгә, әлеге егет нигәдер тукталды, гаепле кеше сыман башын түбән иеп, секретарьның нотыгын тыңлады, аннары кырт борылып китеп барды. Аркасыннан караганда киң җилкәле, эре сөякле егет иде бу.

Әдһәм абыйсына Әдилә үзе кул бирде. Партком секретаре аның күрешергә сузган кулын җибәрмичә, сынаулы караш ташлады.

– Исәнме-саумы, Әдилә. Мин сине нәкъ шундый итеп күз алдыма китергән идем. Горур, чибәр, сылу…

– Куегызчы, Әдһәм абый.

– Ярый. Талип абыең сине анда дүрт күзләп көтә. Кирәк җиһазларны да тапты. Һәммәсен җиткерде. Үзем өйләренә төшеп алып киләм, дигән иде, эш чыгып кына калды. Атлый торыйк, хәзер килеп җитәр ул, көттермәс…

Лаборатория болдырына менгәч, Гариф алдан партком секретарен уздырып җибәрде дә кызының кыска күлмәгенә, күтәрмәле аяк киеменә игътибар итте.

– Җәйләүгә чыгарга булсаң, кайтып, Фәһимә апаңның резин итеген киеп килерсең. Әдилә, сиңа әйтәм!

– Җәйләүләрендә алай пычрак булса, мин анда, әти, барып йөрмәм, туп-туры Казанга кайтып китәрмен.

– Бер дә урынсыз бу шаяртуың. Калырга ниятең булса, анда да барырга туры килүе бар.

– Калырга ният итсәмме, әтием җаным, тотармын да шушы туфлиләрем белән барырмын, – диде Әдилә, коридорда туктый төшеп.

– Йә инде, ярсымасана, кешедән яхшы түгел, Әдһәм абыеңнан. Һич сүз әйтмәле түгел үзеңә. Кыланма!

– Нигә соң әле, әти, мин аңардан ятсынырга тиеш? Син дә кешечә сөйләш алай булгач. Каласыңмы, калмыйсыңмы… Яхшы түгел… Тәмам бала-чага урынына күрә башладың!..

– Үртәлмә юкка. Мин синең турыңда кайгыртам, ә син үпкәләп торган буласың. Әйдә, керик, әнә Әдһәм абыең көтә.

Эчке якка үткәч, Әдилә һәр тәрәзә төбенә утыртылган гөлләрне күрде. Күңелгә ятардай күңелле генә җыештырганнар коридорларын, дип уйлады Әдилә. Коридорны узып, иң түр бүлмәгә керделәр. Биредә аларны кечкенә буйлы, нәрсәсе беләндер чегәнгә охшаган бер кыз каршылады.

– Таныш булыгыз, Әдилә, – диде Әдиләгә Әдһәм абыйсы. – Тамчы атлы кызыбыз, биредә эшли, читтән торып Минзәлә авыл хуҗалыгы техникумында укый, агроном булып та эшләп алды.