Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 6. Чоңгыллар. Сулар үргә акса да… / Избранные произведения. Том 6"

– Исәнмесез, Алла бәндәсе, кем дисәм дә танымыйм үзегезне?

– Мәгаләйкем әссәлам! – диде Гайзулла һәм, мәхшәрдән качкан кешедәй, аякларын чалыш-чолыш баса-баса, тиз-тиз китеп барды. Ул көч-хәл белән кемнеңдер ихатасына килеп тотынды, чыгардай булып типкән йөрәген тыярга теләп, авызын зур-зур ачып сулыш алды.

– Таныды, – дип пышылдады ул, вәсвәсәсенең үсә баруын, таушалып барган йөрәгенең ярсып тибә башлавын тоеп. – Таныды!..

Кинәт күңеле тулышып китте. Дөньяны ничегрәк көтте ул? Ни бәрабәренә яшәде? Кемне кимсетте, кемгә зыян китерде, кемне рәнҗетте? Гөлзифанымы?! Юк, юк, Әюпне үтерүче ул түгел! Ул ияреп кенә йөрде. Ияреп кенә йөрдеме соң?.. Кем беренче булып Гөлзифага сугучы? Кем аны өйдән алып чыгучы?..

Син түгелме, син түгелме соң?!

Гайзулла, хәл җыя-җыя, кемнеңдер капка каршындагы эскәмиясенә килеп утырды.

Рәхим бай. Рәхим байның алтыны? Бәхет китердеме ул хәзинә аңа?

Хәтер күгенә шул алтын белән бәйле булган истәлекләр килде.

Гайзуллада бу төндә алтын кайгысы калмаган иде. Әюпне үтерүчеләр белән Рәхим бай боерыгын үтәп кайтканнан соң, аның сәнәк ярган ярасына Таҗылбанат йод сөртте, бәйләде. Гайзулланың акрын гына башы әйләнә иде. Ат өстенә аркылы салган, башы өзелергә җитешеп чайкалып барган Әюп гәүдәсе күз алдыннан китми йөдәтте. Алар бергә үстеләр, Ык буена кармак салырга бергә йөрделәр. Егет чакта да бергә булдылар. Җитмәсә, Сабираны төшергәндә, Әюп кияү егете булып килде. Әйе, дуслар, яшьтәшләр иде Әюп белән Гайзулла. Рәхим бай белән ничек башланды соң әле? Әюп гәүдәсен Зур күл башындагы сазга ташлап кайткач, Гайзулла Таҗылбанат янына кереп утырды. Шунда бабасы килеп керде, киявен тышка дәште.

Тымызык кына яңгыр явып тора, йортта казакларның атлары пошкыра, Рәхим байның мул итеп салган солысын ашыйлар.

– Яңа гына ай яктысы иде, кай арада ява башлады әле бу яңгыр? – диде Рәхим бай, аннары кисәк кенә: – Кияү, бу мөртәтләр шуңа килгәннәр. Әфисәрнең гел күзе тонган. Мин, Хода үзе ярлыка кылсын, яшисен яшәдем инде, сезгә әле яшисе дә яшисе. Тик дәүләт-мал булмаса, бу дөньяда яшәүнең ни мәгънәсе дә ни кызыгы. Әйтүем шул булсын: калдырасы малым, күрсәтәсе мөлкәтем бар сиңа, кияү. Әйдә, бакча башына төшик әле…

Гайзулла Рәхим байга иярде. Һәй, җитез кыланды да соң Рәхим бай, кай арада көрәген, фонарен тапты.

– Әйдә, кияү!

Бакча башына төштеләр, таллыкка керделәр, карт өянкеләр үсеп утырган җирдә Рәхим бай туктады, эчен учмарлап тотты. Соңгы көннәрдә бабасы йокысыз җәфалана иде.

– Бора да ала шуннан, – диде Рәхим бай, кулындагы фонарен Гайзуллага сузды. – Хәзер җибәрә ул… Әй, туздым, кияү, туздым. Үтте, үтте гомер… Менә мондарак. Шунда бер казык булыр. Шунда, шунда, эзлә… Таптыңмы?..

Гайзулла тезләнде дә чери, муртая башлаган тирәк яфракларын актара башлады. Менә аның кулы салкын тимер очына тиде.

– Таптыңмы?

– Менә монда нидер бар.

– Шунда, кияү, шунда. Бар җыйган малым шунда. Дөньялар иминләнер, гел болай тормас. Үзеңә генә түгел, балаларыңа да җитәр…

– Кһм!

Кайта чыктылар, Гайзулла бабасын култыклап алды.

– Дөньялар буталып тора, кияү, син, булмаса, казаклар белән китеп барырсың. Әюпнең бәласе сиңа тимәгәе дим. Шулай, язмыштан узмыш юк. Васыять итеп әйтәм: Таҗылбанатны ташлама, кайларга гына барып чыксаң да әйләнеп кайт… Ай-ай, умырып-умырып ала. Ни генәләр бар икән шунда? Кияү, мине иске өйгә алып керче, әллә нигә хәлем бетеп китте…

Керделәр. Гайзулла бабасын, күтәреп, түр сәкегә салды.

– Ни, кияү, әллә мулланы чакырасыңмы? Күз алларым караңгыланып тора.

– Ярый, бабай, хәзер алып килермен.

Гайзулла ишегалдына чыкты. Нидер уйлап, атлар яныннан урап килде. Аннары, урыныннан кубып, көрәк алды да бакча башына чапты. Сулышына каба-каба, тимер казык каккан җирне казыды. Менә көрәк нәрсәгәдер тиеп китте. Чүлмәк зур икән. Тырнакларын каера-каера, чүлмәк тирәсен балчыктан арчыды да тартып чыгарды. Ачты, тыгылды. Бөтен тәне калтырап китте. Чүлмәк тулы тәңкә иде. Түзмәде, шырпы сызды. Тәңкәләр ялтырап китүгә, күзләре чагылды. Кабалана-каударлана, чүлмәкне үз урынына төшерде дә тиз-тиз күмде, таптады, тигезләде, өстенә чүп-чар ташлады, аннары гына, ашыга-кадала, өйгә йөгерде.

Үпкәсе авызына килеп бабасы янына килеп кергәндә, Гайзулланың төсе-йөзе качкан, күзләре акайган иде. Рәхим бай, кем керде дип, терсәгенә таянып күтәрелеп киявенә карады да кипшергән иреннәрен ялап алды.

– Су бирсәң иде, кияү. Мулланы чакырдыңмы?

– Чакырдым, килә калды, – диде Гайзулла, балчыкка баткан кулларын кая куярга белмичә, ишеккә таба чигенде.

– Әптерәү Хаҗиен чакырдыңмы?

– Юк, Сәхәбетдин мулланы дәштем.

Гайзулла тынычлана төште, бабасының мендәргә башын салуын һәм күзләрен йомуын күрүгә, мич каршына узды. Савыт эзләп, кучкар тирәсен капшады. Нидер ауды. Аны утыртыйм дигән иде, кулында өч кырлы серкә шешәсе икәнен шәйләп алды. Тоткасы кителгән йомры табып, алгы өйгә чыкты, бер чокыр су алып керде. Рәхим байга таба ике адым ясауга, кылт итеп нидер исенә төште, янә мич каршына үтте. Йомрыдагы суны мич арасына түкте дә серкә шешәсенә үрелде. Ләкин кулы сузылган килеш һавада эленеп калды. Рәхим бай терсәгенә таянып янә тора башлады.

– Кияү, су…

– Хәзер, бабай, хәзер бирәм. Савыт эзләп маташам. Түр якта бишле лампа яна, аның тонык яктысы Рәхим байның агарынып калган йөзенә төшкән иде.

Гайзулла бер мизгелгә икеләнә калды, ләкин икенче мәлдә инде шешәдәге серкәне йомрыга бушатты.

– Хәзер, бабай, хәзер…

– Мулла да бик озаклады…

– Хәзер килер, ул да хәзер килеп җитәр.

Гайзулла Рәхим бай янына килде, бабасының мендәре астына кулын тыгып, картның башын күтәрә төште. Рәхим бай йомрыны күреп, кипшергән иреннәрен ялап алды, бисмилласын әйтте. Гайзулла күз ачып йомганчы Рәхим байның авызына каплады.

– Аһ!

Гайзулла гаять җитез кыланды: байның баш астыннан мендәрен тартып алды да йөзен томалады. Бай җан илерүе белән чәбәләнә башлагач, бар авырлыгын салып, күкрәге белән бабасының өстенә ятты.

Рәхим бай озак чәбәләнмәде, тагын бер-ике тапкыр тартышып куйды да тынып калды, селкенмәс булды. Гайзулла мендәрне аның баш астына тыкты, колагын күкрәгенә куеп, йөрәген тыңлады. Җитмеш ел типкән йөрәк туктап, тынып калган иде инде. Гайзулла Рәхим байның кулларын күкрәгенә куйды, күз кабакларын япты, шуннан соң гына Таҗылбанат янына чапты.

– Банат, Банат дим, тор әле, тор, бабайга әллә ни булды.

Таҗылбанатның гаҗәпләнүдән күзләре акайды, ул һични әйтми, кайтарып сорамый, иске өйгә ташланды. Өйгә килеп керүгә, сәкедә кулларын күкрәгенә куеп, күзләрен йомган, хәрәкәтсез яткан әтисен күрде дә бертынга баскан җирендә катып торды: күңел ышанырлык нәрсә түгел иде бу Таҗылбанат өчен.

– Әтием, җаным? Үз үлемнәрең белән киттеңме? Кем җитте башкайларыңа!.. – Үкси, тәкрарлый-тәкрарлый елады Таҗылбанат, әтисенең күкрәгенә башын салып өзгәләнде генә.

Таң атты, бакча башындагы тирәк очларына кагылып җил исеп куйды, Бакалы күл ягында, тынып-туктап, байгыш ухылдап алды.

Гайзулла түр өйгә, казаклар янына керде.

– Китәргә вакыт, әфицәр әфәнде.

– Хуҗа кая?

– Йоклый.

Офицер, тузган чәчен биш бармагы белән тарап, эчә-эчә шешенгән йөзен уч төбе белән сыпырып алды.

– Карт кирәк миңа.

– Йоклый ул, ваше благородие.

– Уят. Монда керсен.

– Куркам, тормас ул, әфицәр әфәнде…

– То есть?

– Кинәт кенә дөнья куйды ул, әфәндем.

Офицерның күзләре акайды, баштанаяк Гайзуллага күз төшереп алды.

– Часовой! – дип җикерде ул бар тавышына. – Кая часовой?!

– Хезмәтчеләр өендә алар.

– Атлар кайда?

– Атлар абзарда.

Офицер кулын селекте, Гайзулланың күзләренә текәлде һәм, теш арасыннан сытып чыгарган кебек ысылдап:

– Миңа карт кирәк, ишетәсеңме, карт кирәк! Кем үтерде аны? Кичтән генә исән кешене кем үтерде?! – диде. – Ул миңа Хәсән алып кайткан алтынны бирергә тиеш. Шундый приказ белән килдем мин, ишетәсеңме, бусурман.

– Так точно, әфицәр әфәндем!

– Нәрсә син, бусурман… Бар, тиз казакларны уят!

Гайзулланы җил алды, ул, атылып, ишегалдына чыкты, хезмәтчеләр өенә йөгерде, аларны уятты да янә офицер янына әйләнеп килде. Офицер бер стакан аракыны эчеп алган һәм өстәлдәге салкын сарык ботын кимереп маташа иде, Гайзулла керүгә, ул:

– Син безнең белән китәсеңдер бит, бусурман? – дип сорады.

– Шулай дип торам, әфәнде.

– Дөрес эшлисең. Юкса, кызыллар килсә, сиңа көн булмас. Бар, атың иярлә. Стоп! Карт кайда?

– Иске өйдә.

– Картны минем үз күзем белән күрәсем килә…

Бары тик бернәрсә өчен генә әле булса гафу итә алмады Гайзулла үзен: шул минутта әллә нишләп офицерга буйсынды. Юкса койрыгы бәйләнмәгән иде бит аның аларга. Ә инде юлга чыккач, кире әйләнеп кайтуын һәрвакыт чирканып исенә төшерде.

Ә ул болай булды. Гайзулла, казакларга ияреп, авылны чыкты, Зур күл башына җитте, урман юлына килеп керүләренә,кылт итеп, офицерның өйдә калуы күз алдына килде. «Тукта, ни дип калды ул?»

Борылды да, артына да әйләнеп карамыйча, авылга чапты.

– Шо-нибудь забыл, новерное, с жёношкой не попращался, – диде казакларның өлкәнрәге. – Пущай скачет.

Ләкин Гайзулладан язмыш бу юлы да көлде.

Офицер солдатларына кичүгә җитүгә аны көтеп торырга дип боерган иде. Үзе казакларны озатты да абзар янындагы аты янына килде, ияр каешларының ныклыгын тикшерде, ял астына кулын тыгып, хайванның тән җылысын тоеп торды. Нәрсәнедер күреп бетерә алмады ул. Кемдер аны алдады. Кем? Кайсысы? Киявеме, карт үземе, кызымы?

Күңеленнән картның үлүенә ышанмый, Рәхим бай хәйләли, кая булса шылган, дип уйлый иде офицер, шуңа ул туп-туры иске өйгә юнәлде. Киявенең сүзләрендә хаклык булган икән, Рәхим бай, кулларын күкрәгенә куеп, үлек кыяфәтендә сәкедә ята иде. Офицер килде дә байның салкын кулын тотып карады: шик юк, карт чынлап та дөнья куйган иде. Ачуыннан ул яңак итен чәйнәде, тонык, нурсыз карашы белән өйгә күз йөртеп чыкты. Үзе иске өй булса да, пөхтәләп җыештырылган сәке, атлас юрганнар, мендәрләр, зур гына тәрәзәләр, гөлләр, киштә тулы китаплар һәм чаршау, шул чаршау артында пышык-пышык елаучы берәү. Офицер аның бай кызы икәнен бирегә килеп кергәч тә тойган, нәкъ менә күрмәсә дә тойган иде, роза чәчкәләре төшкән чаршау артында хәрәкәт күреп, соңгы минутта ул шунда атлады. Аның аяк тавышын ишетепме, Таҗылбанат мич янынарак елышты. Офицер хатынны күрде дә таң калды: җилкәсендәге ак шәле идәнгә шуып төшкән, чем-кара озын толымнары янбашларына кадәр җиткән, йөзен яшькелт яулык очы белән каплаган, шомырт кара күзләрендә гүя чаткылар уйный. Офицер җәһәт кыланды, хатынга үрелде, Таҗылбанат кыр кәҗәсе кебек, куркынып, мичкә сыенды. Күрде дә татар хатынын офицер өнсез-телсез калды. Чибәр, гүзәл иде хатын.

Әллә нинди яман уйлар бораулап үтте офицерның зиһенен.

– Ханым!

Таҗылбанат ишеккә ташланды, әмма офицер аннан җитезрәк булып чыкты, хатынның чәч толымыннан эләктереп алды.

– Ханым, тукта әле. Мин синең кайгың уртаклашам… Нигә бу кадәр чәбәләнәсең соң әле?

– Җибәрегез, җибәр…

Офицер Таҗылбанатның биленнән эләктереп алды да, хатын ике кулын тиң аның күкрәгенә терәсә дә, көч белән кочаклап китерде.

– Йә, ир-зат күрмәгән сыман кыланма инде, ирең минем казаклар белән китте… Аннары мин сине үтерергә җыенмыйм, котың алынмасын…

– Әтием, әткәй!..

Таҗылбанат бәргәләнеп карады, әмма куллары артка каерылуга, офицерның һәммә хәрәкәтенә буйсынып, кисәк тынып калды, бары тик кан чәчрәп чыкканчы иреннәрен генә тешләде.

Нәкъ шулчак бусагада Гайзулла пәйда булды. Офицер аны күрмәде. Гайзулла, күз ачып йомганчы, офицерның кылычын суырып алды.

– Тор, хәшәрәт!

Офицерның гәүдәсе ниндидер мизгелдә тынып калды, икенче мизгелдә ул тормакчы итте, әмма тураеп та өлгерә алмый, аркасына кылыч кадалуын тойды. Ул яман итеп акырып җибәрде.

– Ой, стой! – дип өлгерде ул һәм, хәтта кем тарафыннан үтерелүен дә белмичә, йөзтүбән капланды. Аның гәүдәсен үтәли чыккан кылыч идәнгә кадалды, һәм офицер канатыннан бәйләнгән кош сыман талпынырга, үлем белән көрәшеп чәбәләнергә тотынды.

Гайзулла кылычны суырып алды да бар көче белән офицерның башына чапты. Офицерның баш чирәбе утын пүләнедәй икегә ярылып китте, өй эченә сасы ис, авыр кан исе таралды. Гайзулла кылычны янә баш очына күтәрде, әмма шунда, инде офицерның гәүдәсен дә тапарга дип кизәнгәндә, хатынына күзе төште. Таҗылбанат читкәрәк күчсә дә, әле булса тора алмый, күзләрен ачарга да куркып, дер-дер калтырап ята иде. Гайзулланың зиһене шулхәтле тиз эшләде, беренче туган уе: хатынын да турап ташлау булды. Ул хәтта Таҗылбанатының урталай чабып ташланган гәүдәсен дә күз алдына китерде.

Ләкин нидер сизенү тоепмы, Таҗылбанат һушына килде, кургаштай авыраеп калган керфекләрен күтәрде һәм, баш очында күтәргән кылыч күреп, коты алынып, кычкырырга дип авызын ачты, мәгәр аваз чыкмады, аның өчен Гайзулла җикерде.

– Банат, нишләвең бу синең, Банат!!!

Бу тавыш шулчаклы куркыныч чыкты ки, Таҗылбанат янә һуштан язды, башы кинәт кенә бер якка янтаеп китте, күзләре акаеп калды. Бермәлдән ул, кан чәчрәп чыкканчы тешләгән иреннәрен кыймылдатып:

– Гайзулла, – гына дия алды. Шуңа, шул ишетелер-ишетелмәс аваздан ул аңына килде, баш очына күтәргән кылычын төшереп, канга баткан корал йөзенә карады, аннары кан эчендә яткан офицер гәүдәсенә кылычны ташлады да, агарынып, әле булса һушына килә алмый яткан Таҗылбанатын күтәреп, тышка алып чыкты, аягына бастырды, күлмәген төшерде.

Шунда гына Таҗылбанат күзләрен ачты һәм, каршында басып торган ирен күрүгә:

– Гайзулла, мин гаепле түгел, ул мине… – дип, иренең күкрәгенә башын төртте.

Нидер исенә төшеп, Гайзулла сикереп атына атланды. Ат кузгалып, баскан җирендә тупылдап алды, моны күреп, Таҗылбанат ат ялына килеп ябышты.

– Җибәрмим, китмисең, беркая да китмисең, Гайзулла! Минкуркам!..

Гайзулланың җен ачуы чыкты. Аның: «Кемнән куркасың, кемнән? Аңарданмы? Миннәнме?!» – дип әйтәсе килде, әмма теле бармады, камчы тоткан кулын күтәрде, ялга ябышкан Таҗылбанатның кулларына сугарга дип кизәнгән иде, хатынының теш эзләре калган, кан чәчрәп чыккан иреннәрен, яше кибеп бетмәгән гарьчел кимсенү иңгән күзләрен күрүгә, камчы күтәргән кулы кире төште. Ул атының тезгенен тартып куйды, кузгала башлаган атын тыеп, карчыга тавык чебиен алган кебек эләктереп, Таҗылбанатны ат өстенә күтәреп алды.

– Җаным-бәгърем, мин гаепле түгел… Ул мине… Гайзуллам…

Таҗылбанат башын иренең күкрәгенә төртте, күз яшенә ирек биреп, ярсып-ярсып еларга тотынды. Шуңа Гайзулланың күңеле йомшады, ул, күндәмләнеп китеп, калтыраган бармаклары белән хатынының шомырт кара чәчләреннән сыйпады.

– Банат, бабай сиңа алтынын кая яшергәнен әйтмәдеме?

– Нинди алтын ул, Гайзулла! Нигә кирәк ул безгә. Бернинди дә алтын кирәкми миңа, Гайзулла! Китмә генә, китмә, беркая да китмә, Гайзулла!

Ул иренең күкрәк турына сыенып, илереп елый башлады.

– Тр-р!

Гайзулла Таҗылбанатка ышанды да, ышанмады да. Ул аның күзләренә карарга теләп, чәченнән учмарлап тотты да башын читкәрәк каерды. Таҗылбанат яшьле күзләре белән аңардан шәфкать сорады, кан сауган иреннәрен ялап-ялап алды. Гайзулланың йөрәге сулкылдап куйды. Офицерга булган баягы нәфрәте янә йөрәгенә капты. Әйе, Таҗылбанат гаепле түгел, офицер аны көчләгән, көчләгән! Гайзулла йөрәге сыкраудан тешен шыгырдатты, ярсулап башын чайкады.

Яктыра бара, су буйларына, бакча башларына томан шәле сарыла башлады.

– Көт мине, Банат, мин кайтырмын!

Хатынын тәкәллефсез генә җиргә төшерде.

– Әфицәрне үзем үтердем диген, ишеттеңме?

– Гайзулла җаным, ташлама мине, ташлама!..

– Җитте. Тыңла мине, тыңла дим! Әфицәрне үзем үтердем диген. Бу – синең белән минем өчен бердәнбер котылу юлы. Атны чишеп бир. Әфицәрнең атын чишеп бир дим!

– Гайзулла, җибәрмим мин сине, беркая да җибәрмим!

– Җибәр, сантый хатын! Мине Әюп өчен атачаклар. Миңа калырга ярамый. Кайтырмын мин, көт!

Таҗылбанат Гайзуллага офицерның атын чишеп китереп бирде.

– Дөньялар ялан болай тормас. Көт, кайтырмын мин!

Гайзулла, ат тоякларыннан мәте чәчрәтә-чәчрәтә, капкадан чыгып очты.

Кичү янында үзен көтеп торган казакларга ул:

– Кызыллар килгән анда, офицер алар кулына эләккән булса кирәк, аты качып килә иде, көчкә тотып алдым, куа килүләре бар, әйдәгез, тизрәк кузгалыйк, – диде.

Кызыллар сүзен ишеткәч, казакларда офицер кайгысы калмады, алар, атларын чаптырып, Уфа ягына элдерделәр.

…Инде баштан үткәннәрне җепкә тезеп чыгып, очына таба фикерен юнәлтте. Дөнья аның файдасына үзгәрмәде, җан-кан коя-коя кулына төшергән алтынның әле булса файдасын рәтләп күргәне юк. Берничә тәңкәне теш врачларына сатуын санамаганда, башкасына кагылып караганы да юк. Хәерле булсын.

18

Кәнзел бу төнне йоклый алмады. Кичә ул хатыны белән ачуланышты, фанатик картларга хас үҗәтлек белән шәригатьчә «талак» дип әйтте. Хатыны Зәйтүнә моңа каршы кычкырып көлде генә.

– Абау, мәхәббәтсез! Атаң урынына мулла булып калырга исәбеңме әллә? Нинди талак ди ул, тиле. Китче-китче янымнан, якын килмә, җан өшеткеч нәмәстә!

Хатынының бу сүзләренә Кәнзел торган саен зәһәрләнә бара, әмма тамак ертып кычкырырга күрше өйдәге әнисеннән яхшысынмый иде. Шуңа күрә ул хатынына якынрак килде һәм, тешен кысып, тагын:

– Талак, талак, талак! – дип гыжлады.

Зәйтүнәнең күзләре түгәрәкләнде, Кәнзелне бу чаклы җүләр һәм томана булыр дип уйламаган иде ул, күрәсең.

– Тукта әле, тукта, нишләвең бу синең, тилекәй?.. Менә сиңа! Синең сасы аягыңны юып торыр дип беләсеңдер инде мине! Иснә менә, ни исе килә! – Зәйтүнә Кәнзелнең борыны төбенә үк «тәкә мөгезе» китереп терәде.

– Чат оятың юк икән, битсез! Чыгып кит хәзер үк, дүрт ягың кыйбла! – дип җикерде Кәнзел.

– Хәзер, хәзер китәм лә… Алдыма тезләнеп, аягым үпсәң дә, бүгеннән каласым юк син кипкән чабак янында. Төн түгел, сәгать тә тормаячакмын, сәгать тә!..

Шулвакыт урамда машина гөрелтесе ишетелде, Зәйтүнәнең күзләре елтырап китте. Ул бер мизгелгә генә тавышын тыңлап торды да ике кешелек киң җәймәсен сыдырып алды һәм, аны идәнгә җәеп, мендәрләрне бәйләргә кереште.

«Бусы да чын-чынлап китәр микәнни?» – дип, кисәк кенә өметен өзде Кәнзел. Ниләр генә әйтмәсен, ул Зәйтүнәнең болай кырт сындырып чыгып китәсенә ышанып җитми иде.

– Бер әйберемне дә калдырмыйм сез чабакларга. Талак, имеш, һай алла, ни ди бит, ни ди! Егылыплар китәрсең сүзләренә, – дип сөйләнде Зәйтүнә, торган саен зәһәрләнә барып, әйберләрен җыя-җыя. – Кадим замандагыча куркытмакчы, гыйбат тилесе…

Кәнзел дәшмәде. Аның инде дәшәр чамасы юк, чынга әверелә башлаган бу хәлгә аптыраган, шаккаткан, хәйран калган иде. Өченче хатын китә бит инде, өченчесе ташлап китә аны!

Зәйтүнә Кәнзелгә бик теләп килмәде. Кәнзелнең инде ике хатынын аерып җибәрүе турында хәбәрдар иде ул, аннары әнисенең яманатыннан да бераз шүрли төшкән иде. Алай да Зәйтүнә Кәнзелгә килде. Таҗылбанат аның белән үзе килеп сөйләште. Күрер күзгә карчык йомшак кына табигатьле кебек иде: кабаланмый гына, үз дәрәҗәсен белеп кенә сөйләшер, мактанмас, шапырынмас. Зәйтүнә өйләренә килен булып төшкәч тә, яшьләр арасына кысылмады, һәрчак килене яклы булды.

Зәйтүнә үзе дә эшчән, кулыннан килмәгән нәрсә юк, чая, тапкыр сүзле, җор телле, шул сыйфатлары өстенә табигать аңа зифа буй-сын да биргән иде. Ни галәмәттер, моңа чаклы хатын-кыздан тәм дә, ямь дә тапмаган Кәнзел Зәйтүнәне үлеп яратты. Нигә китә бу Зәйтүнә? Ачу китерерлек әллә ни дә әйтмәде бит ул аңа. Әйтик, бераз көнләште, сөйрәлчек дип сүкте, ди. Шуннан ни? Ул бит аңа хәтта бармак белән дә чиртмәде. Тегеләрен рәнҗеткәләде, шуңа түзмәделәр, шуңа киттеләр. Моңа ни җитмәде?

– Тукта әле, Зәйтүнә, Зәйтүнә, дим!

Кәнзел кинәт идәнгә тезләнде дә Зәйтүнәнең балтырларыннан кочты.

– Зәйтүнә җаным, китмә! Мин сине яратам, өзелеп яратам, Зәйтүнә!..

Хатын бер мәлгә тынып калгандай булды, кулындагытөенчеген караватка ташлап, баш түбәсе пеләшләнә башлаган Кәнзелгә карап торды.

– Мескен әдәм син, Кәнзел, бичара!..

Кәнзел куырылып куйды, яшен суккандай, читкә тайпылды. «Кем, Кәнзелме мескен?! Кәнзелме бичара?!»

– Зәйтүнә, әйт яшерми генә, син аның белән чынлапта сөйрәлдеңме? Хакмы шул? Дөрес, дөрес, кеше юкны сөйләмәс!

Зәйтүнә тез өстендә үзенә таба шуыша башлаган Кәнзелне төртеп җибәрде, ир заты читкә тайпылды, чак кына егылмый калды.

– Кәнтәй! Үтерәм!..

Шунда өйгә Таҗылбанат килеп керде.

– Ни булды, балалар? Нигә талашасыз, ни бүләсез?

Кәнзел корт чаккандай торып басты.

– Инәй, Зәйтүнә, китәм, ди.

Таҗылбанат чибәр йөзле, үзенеке кебек үк чем-кара күзле килененә җирәнгеч бер караш ташлады, килененең башын чөя төшеп басып торуын күргәч, иренен бөрештереп, авыз читен кыйшайта төште.

– Кая китә?

– Наратбашка, бөтенләй, ди.

– Шуңа тезләндеңме, шуңа хатын алдына тез чүктеңме?

Кәнзел әнисенә ялварып карады.

– Кайда синең ирлегең? Кайда?! – дип, тавышын күтәрә төште Таҗылбанат һәм: «Ни әйтергә тели тагын бу убырлысы!»– дип аптырабрак калган килене янынарак килде. Таҗылбанат, куе дегет кебек күзләрен чекерәйтә төшеп, бер мизгел килененә карап бакты.

Чибәр иде килене. Кәнзел Зәйтүнәне төшергәч, Таҗылбанат куанып бетә алмаган иде. «Ичмасам, матур-матур, чибәр-чибәр балалар китерер», – дип уйлаган иде. Аннары аңа нинди эшкә генә тотынмасын, килененең җебеп тормавы, төшү белән, фермага эшкә керүе, көрәп булмаса да, иш янына куш китереп, ай саен шактый мул акча алуы ошаган иде. Янә тагын ул, күпне күргән хатын-кыз буларак, шуны да күрде: Кәнзел дә Зәйтүнәне ярата, әйләнә-тулгана да, сәбәп табып, гел хатыны янында бөтерелә, өрмәгән җиргә дә утыртмый. Ләкин ул янә, тәҗрибәле хатын буларак, Зәйтүнә килене йөзендә тагы бернәрсә күргән иде: килене улын яратып бетерми. Улына бу турыда әйтмәде, әмма: «Тота белмәс бу мәми авыз моны, үз ишен табар да берәрсенә тагылып китеп барыр», – дип юраган иде. Күңеле дөрес тойган икән.

Күзләрендә очкын уйнатып, зәһәрләнеп, Зәйтүнә янына килеп басуга һәм килене күзләрендә курку түгел, нәфрәт чаткылары күрүгә, Таҗылбанат үз гомерендә беренче тапкыр диярлек шүрли төште. «Тагын бер сүз әйтсәм, битемә чат иттереп төкерәчәк. Аннары килене абыстай битенә төкереп чыгып киткән дип авыз чайкаучыларның бетәсе булмас. Кирәкмәс, китсен. Минем умач бурзаема тиң түгел бу, май чүлмәге тышыннан билгеле».

– Китсәң, җәнҗалсыз кит инде, килен. Күрше-күләннән яхшы түгел бит, – диде Таҗылбанат, кинәт йомшарып.

– Ярый, әнкәй, – диде Зәйтүнә кырт кына. – Сез дигәнчә итәрмен. – Һәм Кәнзел ягына шундый иттереп карап алды, тегесе хәтта куырылып куйган кебек булды. – Әйберләремне калдырмыйм, комачаулама, әнкәй.

– Йа Аллам, бир сабырлык, бир сабырлык бәндәңә, – дип, кабатлый-кабатлый, Таҗылбанат борылып чыгып китте.

Бу хатыны да киткәч, Кәнзел аптырады да калды. Төскә-йөзгә чибәр генә, сын-гәүдәгә таза гына ир-егет ич ул. Нишләп соң әле ул гына күңеленә ошаган кеше таба алмый. Башкалар әнә өйләнәләр дә күгәрченнәр кебек гөрләшеп торалар, балалар үстерәләр…

Болай эш дигәндә дә төшеп калганнардан түгел, кулыннан килә, авылда үзен бик үк яратып бетермәсәләр дә, хаҗәте төшкәч, Кәнзелгә киләләр, ул аларга булыша, һәммәсенә ярарга тырыша иде.

Быел авылда электр тегермәне салырга ниятләре, су тегермәне киләсе елдан да калмас, диделәр. Анысы җиңел инде, һәр язны Ыкны буып мәшәкатьләнәсе булмаячак. Тик менә су тегермәнен сүткәч, Кәнзел кая барыр?

Иртәнге кояшның чыгуын күзәтеп, Кәнзел, яр өстенә баскан килеш, әнә шул турыда уйланды. Буа өстендә үрдәкләр бакылдый, казлар каңгылдап куя, аръяктагы әрәмә өстендә, кош-корт оясы күзәтеп, өч-дүрт ябалак әйләнә иде.

Кәнзел бер турбинның капкасын күтәреп куйды да, кавызга су тулып шкиф әйләнә башлауга, икенче кавызның чыгырына ябышты. Терсәк буйлык ике тимер белән ул аны да тиз генә ачып җибәрде. Кичә кичтән үк мөшкәгә фураж тутырган иде, фуражир килгәнче, шуны тартып куясы бар иде. Чыгырны ныгытып куюы булды, күзе кавыз читендәге ярда утырган балыкчы картка төште. Карт һәр көнне, таң беленер-беленмәс, шушында балык тотып утыра. Кәнзел аның каян килеп йөрүен белми, кызыксынганы булмады. Бүген исә аның тәмәке тартасы килә иде, гөнаһ шомлыгына каршы, кесәсендә сигарет юк, ә бу карт, күңелне котыртып, тәмле-тәмле сигаретлар тарта. Балыкчы картның өстендә күк бәрхет пиджак, башында саргая башлаган, читләре сәлперәйгән капрон эшләпә. Башында, ичмасам, бер бөртек тә чәче юк. Иртәнге кояш нурында ул пеләш башын кыздырып утыра. Кәнзел карт янына килде. Чоңгылланып бөтерелгән су күбеге эчендә кайнашкан калкавычка карап тора башлады. Карт та калкавычтан күзен алмый. Шампан шешәсе бөкесеннән ясалган калкавыч кайчак чоңгыл уртасына килеп эләгә дә бер урында бөтерелергә тотына. Нәкъ шунда балык каба, калкавыч суга кереп чума. Картның шулчак кармак сабын җиңелчә генә тартып куюы да бик җитә, күрәсең, айкалып-бөтерелеп торган, шуңамы аксылланып калган судан балыкның яшькелт башы күренә, аннары көмеш кебек тәңкәләре ялтырый… Балыкчы кило чамасы кушбашны кармактан ычкындыра һәм ни өчендер, ырым кылып, авызына төкерә дә брезент капчыкка сала. Янә ашыкмый гына, кармагына суалчан кидерә дә ипләп кенә җепне күбекләнеп торган суга ташлый. Шуннан соң гына янәшәсендә басып торган Кәнзелгә дәшә.

– Әйдә, Кәнзел, берәрне көйрәтеп җибәр.

Кәнзел картның үзенә исеме белән дәшүенә шаккатмый, чөнки аны белмәгән балыкчы юк, балыкчы сузган затлы сигарет кабын ала да берсен авызына каба, икенчесен колак артына кыстыра.

– Ал, тагын ал! Оялма. Син миңа, сөйләшмәсәң дә, үз кеше булып беттең инде. Яңа гына берәү үзең турында сайрап китте.

Кәнзел гүя картны ишетмәде, каптан тагын өч-дүрт сигарет алды да түш кесәсенә салып куйды.

– Кичә хатының аерып җибәргәнсең икән. Хакмы шул?

– Бусысын аермадым, бусы үзе китте. Бер сорнай белән сөйрәлде, сөйрәлде дә шуңа ябышып китеп барды, кәнтәй.

– Шәп түгел, – диде карт.

– Анысын хак әйтәсең, картлач, хәлләр хөртирәк…

– Ничек соң, авыл Советы председателе бик бәйләнмәдеме?

– Дәшми әле, теге вакытта талкып алган иде бераз. Имеш, нигә язылышмыйча өйләнәсең дә нигә закон кушканча эшләмисең. Ник язылышмаганны белмәгәнгә сабыша. Ашыкма, дигән булам тегеңә, сынап карарга исәп минем башта, бәлкем, әйтәм, торып китә алмабыз, татулык килмәсә? Дәшми. Ә мин бөтенләй язылышмыйм алар белән, никах укытасың да – вәссәлам!

– Ай-һай. Китә-нитә калса, судлашып торасы юк, дисең инде?

– Шулай дисәм, ни әйтерсең?

– Ни дим? Шәп түгел диясе кала.

– Нигә?

– Мин авыл Советы председателе булсам, сине моның өчен әллә кайчан судка биргән булыр идем. Икенче хатыныңны аергач та.

– Син түгел шул анда, Фәхри Бәдриев утыра. Ә ул үзе дә салып биргәнне читкә куймый.

Балыкчы карт Кәнзелгә өнәми генә карап алды. Кәнзел аңарда ниндидер усал, хәтта танышрак усаллык чалымнары күреп шүрли калды, бу чит-ят кешегә артыграк әйтеп ташлавына үкенеп куйды. Ләкин абайлады: ни эшли алсын бу карт аңа.

– Син минем кем икәнемне белмисең булса кирәк әле, егет?

– Кем?.. Пенсионердыр.

– Анысы хак, пенсионер. Ләкин ниндие?

– Һа-һа-һа! Их, картлач-картлач. – Кәнзел аның җилкәсенә кулын салды. – Мин сине, син мине белмисең, дигәндәй. Тәмам изге адәмнәр кебек кыланасың. Бәлкем, син үзең дә бергә генә канәгать булып яшәмәгәнсеңдер әле? Ә?! Шулаймы? Әллә гомерең буена әүлия-дәрвиш рәвешендә яшәдеңме?

Карт кул селтәде, калкавычның чумуын күреп, ике куллап кармак колгасына ябышты. Кармак сабы дугаланып сыгылып килде, әмма калкавыч судан чыкмады.

– Тот! – диде карт, Кәнзелгә кармак сабын сузды. – Тот тизрәк, төшеп савып алам.

Балыкны яр кырыенарак китергәч, карт яр читенә төшмәкче итте, ләкин Кәнзел аның җиңеннән тотты.

– Сабыр. Үзем. Биредә кимендә дүрт метр бар. Әҗәлэзләмә.

Кәнзел, яр читенә үскән тал чыбыгына тотына-тотына, эзләр ясый-ясый, аска төште. Биредә зур-зур ташлар, кайчандыр кагылып һәм сынып калган субайлар башы чыгып тора иде, Кәнзел балыкны яр кырыенарак тартып китерде дә судан калкыбрак торган таш өстенә басты, аннары түше белән икенче ташка ятты һәм кинәт яр кырыенда чарпаланган балыкның саңагыннан эләктереп алды.

Бу саргая башлаган, терсәк буе сазан иде. Кәнзел шуңа аптырады: камыш арасында, буа өстендәге колак-уентыкларда йөзә торган сазан нигә су «кайнап» торган турбин астына төшкән?

– Әйдә, мен тизрәк, – дип кычкырды карт. Аның авызы колагына җиткән, тез өстендәге эшләпәсен кавыз буена ук ташлаган иде.

Кәнзел башта балыкны, болгап, яр өстенә ыргытты, шуннан соң гына, тырмашып, үзе менде. Менгәндә үк, авыл Советы председателе Фәхрине күрде. Кәнзелнең эче жуу итеп китте. Ул, Фәхрине күрмәмешкә салышып, иелеп, тезен каккалап торган булды, шул эшне башкаргач, дәшми генә кузгалып китмәкче иткән иде, Фәхри дәште:

– Сабыр ит әле, Кәнзел, – тегермәнчегә гел игътибар итмәгән бер кыяфәт белән балыкчы картка кулын сузды. – Исәнмесез, Шакирҗан абый! Иртәләгәнсез бүген, әй! Балык иртәнге якта йөри шул. Ай-һай, сазаны ла сазаны! Ару бу, ару, кимендә өч кило булыр…

Кәнзел кавыз алдына басып, үрелеп, кулларын юып алды. Үзе кырын күзе белән Фәхрине күзәтте. «Нигә килгән бу тагы? Бу картны каян белә? Зәйтүнә киткәнгә бәйләнә алмас. Аерып җибәрмәдем, үзе ябышып китте».

– Өйгә керә тор, Кәнзел, – диде аңа Фәхри, үзе һаман балыкчы карт белән сөйләшүен дәвам итеп.

Кәнзел киткәч, Фәхри балыкчы картның терсәгеннән алды, кармак сабын кадап куйган яр кырыенрак әйдәде.

Болай һичнинди гаеп тә тоймады үзендә Кәнзел, мәгәр күңеле нидер сизенеп, уфтанып-көрсенеп куйды. «Бер дә тикмәгә генә килмәгән бу эт нәрсә».

Тегермән өенә керүгә, тәне эсселе-суыклы булып китте. Кылт итеп, шунда булган хәл исенә төште: «Тәзкирә?» – дип пышылдады ул? Тукта, нигә болай курка соң әле ул? Тәзкирә моннан ике ай элек кияүгә чыкты инде. Зөфәр белән тора бирә. Зөфәр белән без квиты. Ул минем Зәйтүнә белән сөйрәлде, мин аңа алтын сарай ишеген ачып куйдым. Нигә болай курка соң әле Фәхридән? Һәй, эт нәрсә, гел котны алып бетерде инде бу Фәхри дә. Бер дә бүтән түгел, ни булса тарттырырга килергә исәбедер. Юк, тарттырырга булса, таң тишеге белән килмәс иде болай, үз дәрәҗәсен белә ул, курай сыйрак… Шулай ук Зөфәр?..

Кәнзелнең күз алдына Тәзкирә белән менә шушы өйдә булган хәл килде. Унсигез яше тулып узган Тәзкирә һәр көнне тегермән янындагы чишмәгә суга йөри иде. Көн саен Кәнзел аны яр башына басып каршы ала, баш кагып кына исәнләшә дә, кызның оялчан күз карашын үзендә тоеп, кайтарылып торган керфекләрен каккалап алуын күрүгә, эченә әллә ниткән җылы йөгерә, ул аңа сүз катмый, мәгәр кызның чишмәдән су алуын, бизәкләр төшерелгән сыгылмалы көянтәсен җилкәсенә элеп, ничектер көй чыгарып баргандай китеп баруын сокланып күзәтә. Тәзкирәнең тулышып, чибәрләнеп, буй җиткереп килгән чагы. Тегермәннән ике йөз метр чамасында гына торучы умартачы Халикъ кызына Кәнзелнең күзе әнә шулай төште. Башта кызга Кәнзелнең күзәтүе ошамый иде, оялды, аның яр башында басып торуын күргәч, кире борылган чаклары да булды. Ләкин тора-бара ул моңа ияләште, гадәтләнеп китте.

Бу вакытта Кәнзел тол ир сымаграк яши иде, Тәзкирә ишле гаиләдә туып үскән, аннары ул чаклы күзгә бәрелеп торырлык гүзәллеге дә юк, әмма яшьлек бит ул – үзе чибәрлек сыйфаты белән бәйле нәрсә, Кәнзел моны күрә иде.

Бер тапкыр ул Тәзкирәне тегермән өенә чакырды. Кич иде, ут алып сөйләшеп утырдылар. Кәнзел аңа ялгызлыгы, бәхетсезлегеннән зарланды. Шунда кинәт ут сүнде, Тәзкирә курка калды, торып, ишеккә таба китмәкче итте, әмма Кәнзел шунда аны кочаклап алды. Аннары Тәзкирәне кулына күтәрде дә, җилтерәтеп, зыр-зыр әйләндерә башлады.