Текст книги "Эн онно хайаан да тиий"

Босиков Николай Афанасьевич
Эн онно хайаан да тиий

БИҺИГИ НЬУРГУҺУММУТ

МУУСТАР

Бэйэ-бэйэлэрин кытта үтүһэ-анньыһа, хабырыһа сатыы-сатыы аа-дьуо устан иһэр муустары, Лена барахсан сааскы көмүөлүн көрө туран, мин бэрт өрдөөҕүнү, уонтан тахса сыллааҕыны, санаан кэллим. Биһиги оччолорго студент этибит. Эмиэ ыам ыйын тиһэх күннэринээҕи күп-күөх халлаан, сып-сырдык түүн дьикти холкутук талбаара сытара. Оо, ол түүнү олус үчүгэйдик өйдүүбүн. Аппа үрдүнээҕи олордуу мастар көҕөрөн эрэллэрэ, киһи сүргэтин, өйүн-санаатын өрүкүтэр туох эрэ сатаан этиллибэт кэрэ, эйигин кытары аргыстаһан бииргэ сылдьара да, ону таба көрбөтүҥ. Кинини эйигиттэн ким эрэ, саас дуу, эдэр тэбэнэт дуу, сөбүлүү көрөр кыыһыҥ килбик, уу долгунун курдук, ураты намыын быһыыта-майгыта дуу кистиирэ.

Мин ол түүн, бу биэрэккэ, оргуйар омуннаах олохторо ууллан бүгэн, Лена эбэ хотун кур күүһүгэр кыаттаран, эмиэ бу курдук хабырына, хайа баран лып-лыҥкынас, сып-сырдык утахтарын мүччү тутан, күөх далайга куоттара иһэр муустары көрөн, киһи дьылҕатын онно дьүөрэлии санаан, саныы түһэн олорбутум. Кырдьык да, оннукка дылы эбээт! Чэгиэн бэйэлээх күһүҥҥү муус, син биир киһи курдук, олох ыарын, кыһын кыыдаанын, эриирин-мускуурун уйан, халыҥаан, баараҕадыйан, сааска тиийэн, син биир кырдьыбыт киһи курдук, муударай, холку буола муостуйан баран, дьэ кэлэр кэлбитинии, утах утаҕа, үүдэһин үүдэһинэ, ити лыҥкыныы тохтон, ити күүркэнньик буолан, ууну кытта ууга кубулуйан, салгыны кытта салгыҥҥа симэлийэн эрдэҕэ. Кини олорон ааспыт бэлиэтэ – ити лыҥкынас дорҕоон, ити бэйэ-бэйэтин кытта аалсыһар, хабырыйсар нүһэр ырыа дуу, түгэҕэ суох, бүппэт кэпсээн дуу буоллаҕа.

– Муус саҥатын истэҕин дуо?

Мин төбөбүн өндөтөн, чуор, чэбдик, лыҥкынас саҥа диэки көрө түспүтүм. Тэһитэ кэйии сүүтүк ойуута ойуулаах чараас сиидэс ырбаахылаах, хап-харанан көрбүт, хатыҥыр студентка наһаа холкутук быар куустан, миигин үрдүбүнэн үөскэ үөмэхтэһэр муустары, Лена уҥуоргу иирэлэрин көрө сатыы турара.

– Мууһу көрөбүн, эн муус саҥатын истэҕин дуо? Туох дииллэрий? – диэбитинэн мин кырдьаҕас иирэм төрдүттэн туран кэлбитим.

– Истиминэ… Быдан дьылларга быраһаайдарыҥ! Биһиги эһигинниин аны көрсүөхпүт суоҕа дииллэр, эн истибэккин дуо? – диэбитэ кыысчаан, биллэ-биллибэттик өрө тыынан кэбиһэн баран. Хараҕын саппыт чараас халтаһалара, уһун кыламаннара, субу көтөн тахсыахха айылаах хаастара, көбүс-көнө, эттээх бөтөҕөлөөх атахтара, санныгар бырахпыт суһуоҕа – бука барыта, сааскы түүнү курдат сайара.

– Мин эмиэ итини саныы, эн истибиккин истэ олорбутум ээ, – диэтим.

– Кырдьык дуо? Кырдьык оннук! – диэн үөрэ түспүтэ кини. Биһиги билсибиппит. Кини Тома диэн этэ. Мин санаам сырдыы, уларыйа түспүтэ. Бэйэ-бэйэлэрин сүксүһэр, хабырыйсар сааскы көмүөл мууһа ыраатан бэйэлэрин тиһэх эрээри көҥүл ырыаларын ыллаан дьалкылла, эҥсиллэ турбуттара. Манна Лена үрдүгэр, күөх биэрэккэ, Тома уонна мин туран хаалбыппыт. Биһиги таспытыгар ким да суох: бу орто дойдуга иккиэйэх эрэ этибит. Оо, ол оннук мүнүүтэ ураты да кэрэ буоллаҕа. Кимиэхэ да, хаһан да ол түгэн умнуллубатын!

Мин бүгүн муустары уратытык көрөбүн. Сорохторо бөдөҥнөр, сорохторо кыралар. Бөдөҥ муустар, кыра муустары хампы анньан, тоҕо үтүрүйэн ааһаллар. Ол хайдах эрэ ыарыылаахха дылы. Кинилэр быыстарыгар эдэр, кырдьаҕас муустар бааллар эбээт! Кырдьаҕас муус хараарбыт, олох туох баар тымныытын, итиитин, кирин-хаҕын иҥэриммит курдук хара, дьэбир, тыйыс. Эдэр муус сырдык – мин оччотооҕуга, эдэр эрдэхпинэ көрсүбүт эдэркээн кыыспын – Томаны санатар.

Муустар, Лена муустара, ааһа, саҥаттан саҥаны бар дьоҥҥо кэпсии туруҥ!

НЬУРГУҺУН ЫРЫАТА

Биһиги тыаҕа, сааскы тыаҕа, сылдьабыт. Көҕөрөн эрэр мутукча, мыраан сирэйин толору үүммүт ньургуһун – көрүөхтэн кэрэ. Ким барыта сүүрүөн-көтүөн, ыллыан-туойуон курдук. Бу чэбдигин, бу салгына ырааһын! Туох барыта лыҥкынаан, чаҕылыйан олорор. Ньургуһун ыллыыр. Хаһан иһиттим этэй мин бу сааскы ньургуһун ырыатын? Ол саас Чочур Мыраан тэллэҕэр истибитим. «Ол саас» диэн ити мин Тамараны көрсүбүт, кини саҥатын аан маҥнай истибит сааспын ааттыыбын. Биһиги онно саас, экзамен саҕана, учууталлар сынньанар дьиэлэригэр олорбуппут. Биһигини кытта Петя диэн хоту дойду уола, быһыта баттаан, хайдах эрэ тыгыалатан саҥарар уол баара. Көнө, ураты, муҥутах, тугу эт – барытын кырдьыктанан иһэр үгэстээҕэ. Оччолорго оонньооботох, күлбэтэх кэлиэ дуо? Ол ахсын киһи көнөтө Петя түбэһэрэ. Мин билигин да үчүгэйдик өйдүүбүн:

 
Үөлгэ-дьүөлгэ,
Түүҥҥү бүккэ,
Уолбут Бүөккэ
Кимниин бүктэ?
 

– диэн, ким эрэ, хоһоону, көрү таптыыр, бэйиэтимсийэр студент суруйан кэбиспит строкаларын. Ити кыһыылаах строканы аахтахха Петя чахчы ыксыыра. Кини кыыстыын кэпсэппитэ, тугу эмэ ыйыппыта күлүү буолан иһэрэ. Ол аны санаатахха төһө да олуона курдугун иһин, сүрдээх үчүгэй, сэргэх, эдэр саас тыыннаах өйдөбүлэ буолар ураты күүстээх эбиттэр.

Биирдэ биһиги тыаҕа тахсыбыппыт. Кыргыттары кытта Тома кэлсибитэ. Кини биһиги икки ардыбытыгар, били сааскы Лена биэрэгэр көрсүһүөхпүтүттэн, туох эрэ сатаан этиллибэт, сатаан өйдөнүллүбэт уустук сыһыан баар буолан хаалбыт. Сороҕор олус тоҥуйдук, хаһан да кэпсэппэтэх, эн-мин дэспэтэх дьон курдук, сороҕор төһө да ырааҕын, атын дьоҥҥо биллибэтэҕин иһин истиҥник, төннүбэттик көрсүһэрбит. Кини ол күн, биһиги тыаҕа таҕыстахпыт күн, ордук кэрэтийбит этэ. Биһиги бары Чочур Мырааны дабайбыппыт. Мин мэлдьи инники этим. Ким кыайан тахсыбатахха, халты тэбиммиккэ, ыксаабыкка илиибин биэрэн көмөлөһөрүм. Ол сырыттахпына, дьолго, Тома түбэспитэ. Биһиги хайа үрдүгэр дылы сиэттиһэн тахсыбыппыт. Кини илиитин сылааһа миэхэ биллэрэ. Үөрбүтүм. Дьолломмутум. Этэргэ дылы, «сүрэҕим тэбиитэ – сүүрүк ат битиитэ» буолбута. Күн ордук ырааһырбыта. Сааскы ыам ыйдааҕы халлаан ордук үрдээбитэ. Хайа үрдүгэр, саҥа бытыгыраабыт күөх хонууга эргиччи олорон аһаабыппыт. Аспыт боростуой, ис киирбэх, кэмчи этэ. Ол оннугар ырыата-тойуга, оонньуута-көрө үксэ. Күнтэн, халлаантан, чэбдик салгынтан – бука бары, кыыстыын-уоллуун, холуочуйбут курдук этибит.

Оҕолор мээчиктии сырыттахтарына, Тома биһиги хайдах эрэ ойдон, бэйэбит да билбэккэ, сөрүө саҕа отон угун үрдүгэр олорон хаалбыппыт. Тугу кэпсэппиппитин билигин өйдөөбөппүн. Оҕолор мээчиктии сылдьан күлүү гыналларын, мээчигинэн тамныылларын өйдүүбүн. Олорор отоммут уга сааскы сииктэн тыллан сыры-сымнаҕаһа, эгэлгэ өҥнөөҕө. Ол өҥ мин сүрэхпин бэйэтин кэрэтинэн сардаҥардарга дылыта. Тома кыбыстыбыта. Ойон туран мээчиктэһэ сүүрбүтэ. Мин олорбут сирбэр олорон хаалбытым. Иннибэр холбуу тутуллубут икки ньургуһун сытара. Ол кини, Тома, хаалларан барбыт этэ. Мин оргууй аҕай ньургуһуннары ылбытым уонна өрө уунан көрө сыппытым. Ньургуһуннар сып-сырдык, намчы, этилэр. Ол сытан аан бастаан ньургуһун ырыатын истибитим. Ньургуһун ыраас таптал, эдэр саас туһунан ис иһиттэн иэйэн, итийэн-кутуйан ыллыыра. Мин аан маҥнайгы уоттаах, күүстээх тапталы онно эрэ билбитим. Туох баар сырдык: күн, халлаан, күөх сир, сааскы ньургуһун – суос-соҕотохто суох буолан хаалтара. Кулгаахпар ньургуһун аптаах, күүстээх ырыата намтыы-намтыы күөрэйэн, үрүһүйэн-дьүрүһүйэн кутуллара харахпар намчы, сэмэй, ис киирбэх, хара бараан Тамара эрэ көстөрө…

Итии саас, оннооҕор өссө куйаас уһун сайын ааспыта… Бу бүгүн, өр да буолан баран, ньургуһун ырыатын эмиэ иһиттим. Кини симиктик, аа-дьуо, холкутук ыллыыр. Урукку доҕотторбун санаан кэллим. Оччотооҕу Петя, Сеня, Клара, мин Томам ханна эрэ буоллугут? Кэлиҥ, бары истиҥ, ньургуһун ыллыыр. Биһиги, Тамара биһиги, ньургуһуммут.

ЭН ОННО ХАЙААН ДА ТИИЙ

Сарсыарда, кэлэрбин кытта, уһун синньигэс бэйэтигэр эриэн чулкуну дыраччы кэтэ сылдьар (биһиги кинини бэйэбит икки ардыбытыгар «жирафа» диэн ааттыыбыт) секретарь кыыс редакторга киирэ охсорбор эттэ. Редактор, ачыкылаах, хачаайы кыра киһи, үөрэ-көтө көрүстэ:

– Хочоҕо барар буоллуҥ. Буолаары буолан, күн сарсын.

Таалан олорбохтоотум. Мин харахпар сайыҥҥы, от ыйынааҕы Хочо барахсан нэлэһийдэ. Соҕуруулуу арҕаа өттүнэн киэҥ, быластаабыт кынаттыы кэккэлээбит дьиэлэр сандаардылар. Мин Хочоҕо уон икки сыллааҕыта сылдьыбытым. Бу Тамара төрөөбүт алааһа. Киэҥ да киэҥ сир. Бөһүөлэк аннынан харыйа булкаастаах үчүгэйкээн арыы тыа баар. Уус тарбахтаах мындыр киһи сааһын-үйэтин биэрэн чочуйан оҥорбутун санатар кэрэ арыы. «Хочо арыыта дуо!» диэн аатырдар, киэн туттар миэстэлэрэ. Онно урут эмиэ редакция сорудаҕынан тиийэ сылдьыбытым. Саха сирин быллаарын, тыатын быыһын барытын кэрийбит аатырбыт АН-2 самолеттан түһээт, аан маҥнай көрсүбүт киһибиттэн ыйдаран, бөһүөлэк илин уһугун диэки турар, атын дьиэлэртэн туох да уратыта суох, былыргылыы оҥоһуулаах ампаар дьиэҕэ барбытым. Ол Тамара аҕатын Уоһук оҕонньор дьиэтэ. Мин Тамарам манна сайыҥҥы сынньалаҥар кэлэн олороро. Күнүс, кэлиэм эрэ иннинэ, босхо былыт тахсан дохсуннук ардаан ааспыт. Ол иһин уулусса, сир-дойду уунан туола сытар. Түргэн тырытыалар холбоһо-холбоһо иҥнэри сир устун дьурулаһаллара, мин харахпар, доҕотторун муодалаан баран сүүрэн тэбэн иһэр кыракый оҕолор буолан көстөллөр. «Үрдүк халлааны үмүрү харбаан ылан киэҥ киэлибитигэр киллэрдибит ээ» диэххэ айылаах чалбахтар мээнэнэн мэндээриччи көрөллөр.

Тыа диэки көрбүт эргэ дьиэ аһаҕас аанынан киирэн иһэн «син дуо, дьиэлээхтэр дорооболоруҥ» диэбит күүстээх саҥабыттан бэйэм соһуйан, чурус гынан ыллым. Дьиэлээхтэр чахчы соһуйдулар быһыылаах. Мин диэки атыҥыраабыттыы өрө көрөн таһааран баран, дьэ өйдөммүттүү «дорообо» диэтилэр. Кинилэр аһыы олороллор эбит. Тамара соторутааҕыта кутан ааспыт ардахха баттатан, ибили сытыйан, ходуһаттан субу аҕай тахсыбыт. Чааскылаах чэйин айаҕар тиэрдиэхчэ буолан иһэн, соһуччута бэрдиттэн, таалан, сөҕөн олорбохтоото. «Бу эн дуо, чахчы эн дуо?» диэбиттии көрбүт хара харахтара миигин дьиэ ортотугар хам тоһоҕолоон кэбистэ. Ити кэпсээтэххэ төгүрүмтэтин иһин, чыпчылыйыах түгэҥҥэ буолла бадахтаах. Кини ойон туран миигин, дьиэ буора бытарыйыар диэри доргуччу дорооболоһон киирбит, билигин биир тылы сатаан саҥарбат буола охсубут эр бэрдин, дьонун кытта билиһиннэрдэ.

Уоһук оҕонньор  – бэрт номоҕон сирэйдээх-харахтаах сааһырбыт киһи. Кини үксү көрбүт-билбит өйдөөх харахтарынан кэпсэтэр киһитин тургутардыы уун-утары көрөр-истэр идэлээх. Өрүү бэйэтиттэн араарбат, саһарымтыйан көстөр тайаҕынан, туохха эмэ мунаардаҕына, туох эрэ суолталааҕы этээри гыннаҕына сири оргууй аҕай суруйбахтаан ылар. Сааһын тухары нэһилиэккэ салайар үлэҕэ үлэлээбит буолан, дьону-сэргэни билэрэ, кинилэр кыра, улахан кыһалҕаларын өйдүү охсоро дьикти. Киирэн тахсыбыт аҕыйах колхозтаахтар тутталларыттан-хапталларыттан көрдөххө, Уоһук оҕонньор улахан авторитеттаах быһыылаах. Тамара – кини кыра кыыһа.

Уһун, унньуктаах кэпсэтиигэ, көргө-нарга сайыҥҥы киэһэ биллибэккэ ааста. Ыаллар утуйдулар. Арай түптэлэр бэйэ-бэйэлэрин көстүбэт илиилэриттэн сиэттиһэн, утуйбут Хочо үрдүнэн салгыҥҥа ыйанан туран, оргууй аҕайдык долгулдьуйан оһуокайдыы сылдьар дьону санаталлар. Хочоҕо хонук хоно кэлбит ол сайыҥҥы үчүгэйкээн түүнү мин олох умнубаппын.

Киэһэ аһылык кэнниттэн Тамара биһиги саҥа түспүт сылаас сииги кэһэн, от быыһыгар утуйбут ырыаһыт күөрэгэйдэри уһугуннаран, кинилэри сирдьит оҥостон, арыы тыаҕа киирбиппит. Дьикти үчүгэйэ. Күнүс күүстээх ардаҕынан ньылбы сууммут от-мас дыргыл сытыгар киһи туймаарыах айылааҕа. «Эһиги эрэ сылдьыҥ, эһиги эрэ тыыныҥ, кэпсэтиҥ» диэбиттии туох барыта иһийбит, Тамара биһигини көрөр, кэтиир курдуга. Үксү да үксү кэпсэппиппит. Күлсэрбит. Оту-маһы ааҕа көрөр, таптыыр этибит. Ол эрээри туох туһунан кэпсэппиппин билигин биири да өйдөөбөппүн. Дьоллоох, үөрэ-көтө сылдьар киһи, ол үлүскэнигэр баһыйтаран, ордук түргэнник умнар быһыылаах. Мин Хочо арыытын «Тамара арыыта» диэн ааттаабытым. Ону Тома ылымматаҕа. Ол да буоллар миэхэ ол арыы Тамараны эрэ өйдөтөр, санатар.

…Бэҕэһээ көтөн кэлбитим. Хочо өссө кэҥээбит, тупсубут. Мин ахтыбыт, туоххаһыйбыт харахпар манна тутуллубут саҥа дьиэлэр сандаара сырдыыллар. Арыы мас ортотугар турабын. Бу ыллыгынан биһиги ол сайыҥҥы түүн Тамаралыын тугу эрэ мөккүһэ-мөккүһэ, бу баараҕай харыйаҕа кэлэн тохтообуппут. Ону кини, бу харыйа, миигин бүгүн көрөрүнүү буолбакка, олус истиҥник, элэккэйдик, оҕотун курдук көрбүтэ. Лабааларынан иккиэммитин кууһан ылыах курдук этэ. Бүгүн атыҥыраабыттыы көрөр. «Тамара мантан ыраах барбыта. Эн кинини тоҕо илдьэ кэлбэтиҥ? Мин кинини эйигиннээҕэр ордук аҕынным, көрүөхпүн баҕарабын» дииргэ дылы. Тугу этиэмий, бу айылаах баай баҕарах харыйаҕа? Тохтоон саҥата суох өр турдум уонна тоҕо эрэ Уоһук оҕонньору санаатым. Кини өлбүт. Манна Хочоҕо көмүллүбүт этэ. Суох, мин иннибэр баай харыйа буолбатах, Уоһук оҕонньор – Тамара аҕата турар. Сүрэҕим быллыгыраан ылла. Тамара аҕатыттан, бу Уоһук оҕонньор эрэйдээхтэн, букатын баран хаалбыт дуо? Суох, кэбис… Сүүспүн баай харыйа олус сымнаҕас толуу, томороон хатырыгар анньан туран, бастаан кыратык, онтон улам-улам улаханнык, тиһэҕэр дьон бука бары истэр гына: «Тамара кэлиэ, барбатаҕа. Тамара төннүө!» – диэн саҥа аллайдым.

Тамара, өскөтүн маны иһиттэххинэ, Хочо арыытыгар – бэйэн арыыгар тиий! Онно эйигин эдэр саас, таптал, аҕаҥ оҕонньор көһүтэллэр.

Сырдык мөссүөн

Мин куһаҕан сураҕы иһиттим. Олус куһаҕан сураҕы. Этиэхпин тылым тахсыбат, санаам буолбат. Истиҥ эһиги, истиҥ бука бары. Бука итэҕэйиэххит суоҕа. Истиҥ, мин оргууй аҕайдык, сибигинэйэн этэбин: «Поэт өлбүт». Сымыйанан эппит курдук, соруйан буолбутун курдук. Кини хайдах өлүөхтээх этэй?

Кини хоту олороро. Мин Тамарам олорор сиригэр. Саас мунньахха, поэзия мунньаҕар кэлэн барбыта. Сүрдээҕин дьүдэйбит этэ. Ол эрээри өрүү буоларын курдук, саҥа суруйбут хоһооннорун курдук сибиэһэйэ, сэргэҕэ. Ол кэннэ суох буолбут. Өлүөн үс хонук иннинэ, туох баар күүһүн түмэн, хайыһар хаалыгын тайахтанан, өлбөт аналлаах ырыатыгар уйдаран почтаҕа баран кэлбит. Онно сылдьан, бу мин тутан олорор Ленин төбөлөөх открыткабын атыыласпыт, өлүөн үс хонук иннинэ. Тиһэх хоһоонун бу открытка кэтэҕэр суруйбут, өлүөн үс хонук иннинэ. Ол бу баар:

 
Сүрэҕим тиһэх төгүл тэбэр.
Күн
уу иэнигэр,
Сир үрдүгэр,
Мин эдэр түөспэр —
Көмүс тарбахтарынан
Тайанан,
Сүрэҕим тыаһын
Тиһэх төгүл истэр.
 

Күүстээх хоһоон. Өлөөрү сытан, уота умуллан эрэр сүрэҕин тыаһын тиһэх төгүл истэ сытан маннык хоһоону суруйбут ээ кини.

Мин Ленины, доҕорум хоһоонун харахпын араарбакка көрө олоробун. Араас санаа төбөбөр эргийэр. Үөрүү, хомолто кууһар. Сүрэхпэр-быарбар өрүү чугас, сырдыы сылдьар бу эриэккэс сэбэрэ, бу хаас, бу харах мин киһини билэр буолуохпуттан баар. Кинини, доҕорум өлөр күнүгэр тиийэ, бэйэтин кытта илдьэ олорбутун, олоххо көрсүбүт үөрүүтүн, эрдэ баран эрэр хомолтотун киниэхэ кэпсээбитэ эрэбил. Мин үөрэнэ сырыттахпына Тома төрөөбүт күммэр «В.И. Ленин. Разливка» диэн уруһуй фотографиятын бэлэхтээбитэ. Ону кытта кини бүтүн бэйэтэ, тэһитэ кэйии сүүтүк ойуута ойуулаах ырбаахытыныын, хап-хара, уоттаах, сырдык, эйэҕэс хараҕыныын киирэн кэлбит курдуга. Бу бүгүн хомолтолоох куһаҕан сураҕы кытта өлбөт аналлаах ырыа кынаттанан, өлөн баран өлбөт аналлаах, улахан поэт сүрэҕин тыаһын, күн буолан иһиллээбитинэн миэхэ тиийэн кэллэҕэ, сүүһүнэн мөлүйүөн сүрэхтэргэ күн буолбут киһи – табаарыс Ленин.

Дьолу, тапталы, доҕордоһууну – бу көстөр күнү, халлааны миэхэ кини, Ленин, биэрбитэ. Ол аата кини миигин «таптаа, ыллаа, дьону кытта эриэккэстик доҕордос» диэбит эбит. Мин оҕолуу сырдык дууһабар таптал алыптаах чыычааҕын кини ыллаппыт эбит.

Өрдөөҥҥүттэн кэриэстээн таптал таҥарата оҥостон уура сылдьар фотографиябын уурдум. Тыыннаах уонна өлбүт доҕорум бэлэхтэрэ холбоһо түстүлэр. Кинилэр миэхэ баҕарбыт туох баар үтүө баҕалара бу сирдьит сырдык мөссүөнэ баар ойууларыгар иҥмиттэр. Миигин омуннаах улахан олох ыҥырар. Урут мүччү туппут маһым лабаатын бүгүн ыгатык харбыырбар, сыыһа үктээбит суолум чэрин таба үктүүрбэр, олоххо тардыллыбыт айа кирсии курдук кытаатан, лыҥкыначчы олорорбор кинилэр баҕарбыттар эбит манан, бу, бу өлөрү билбэт сырдык, улуу мөссүөнүнэн.

Халлааҥҥа былыттар күрсэллэр. Ити былыттары урут оҕо сылдьан, Тамараны кытта Сайсары күөл нөҥүө хаама сылдьан олох атыннык көрөрүм. Кинилэр сырдык уонна модун этилэр. Күөх халлааны биирдэ саба халыйан, биһиги баҕа санаабыт хаар маҥан баарыстара буолан усталлара. Бүгүн атыннар. Адаархайдар. Кыыһырбыт, кыйыдыйбыт, мэктиэтигэр кырдьыбыт көрүҥнээхтэр. Мин уйулҕам хамсыыр. Олорбут олоҕум биир быаҕа тиһиллибит илим хотоһоҕун курдук буолбакка, уон араас өҥнөнөн, оһуу-тоһуу очумаас таастар буолан адаарыйан көстөллөр. Итинтэн биирэ сиҥиннэҕинэ үлтү түһэн хаалыыһыкпын. Кэбис, ити барыта мин бүгүҥҥү олоҕум аһыыта-абата эбээт. Күн-дьыл мүлүрүтүө, сойутуо. Кини үтүө эмчит, күүстээх илиилээх эрдииһит. Иннибэр тыыннаах уонна өлбүт доҕотторум өлбөөдүйбэт бэлэхтэрэ. Күн үрдүгэр биир киһи баарын тухары эргэрбэт, үрдүккэ-кэрэҕэ угуйа туруо, бу сырдык, улуу мөссүөн!

СЫЛААС КҮҺҮН

Күһүн. Мин ол күһүнү хаһан да умнубаппын. Ол иһин кинини олоҕум саамай сылаас күһүнүнэн ааттыыбын. Иннибэр күөх да күөх мастары быыһынан Хара муора уон араас өҥнөөх көстөр. Бу муораны таптаабыт, кини кэрэтигэр курдаттыы таттарбыт, күнүн уотугар ис сүрэхтэриттэн бэриммит сүүһүнэн тыһыынча, хас эмэ сүүһүнэн тыһыынча буолуо эбээт! Ону ааҕан сиппит, суоттаабыт суох. Ханна да сырыттарбын, төһө да күндүл күөххэ төбөбүнэн түстэрбин, мин улуу Ленабын, ол күһүнү санаан кэлэбин. Сылаас күһүн. Маннык күһүн киһи олоҕор биирдэ эмэтэ кэлэн ааһара буолуо. Ону даҕаны олох түргэнник, түннүгүнэн ааһар күлүк кэриэтэ. Олоҕум үтүө өттүн олорбут киһи, мин, сир Ийэ сылаас күһүнүн аны биирдэ, муҥ саатар, ол сундулуһан ааһан эрэр муора туналы маҥан борокуотун көрөр курдук көрөн аһардарбын…

Ол сылаас күһүнү мин бүгүн маннык өйдүүбүн. Күөх солко сабыыны ким эрэ арыйа тардан кэбиспитинии, күһүҥҥү халлаан үрдүк да үрдүк буолар. Ол күһүн эмиэ оннуга. Студеннар тыаттан сынньанан, төлөһүйэн киирбиппит. Илиибитигэр эрчим, түөспүтүгэр төлөн, сүрэхпитигэр өссө ситэ этиллэ илик сырдык иэйиилээх таптал баара. Биһигини, «буукубаны кэрбээччилэри» (тылга үөрэнээччилэри атын факультет оҕолоро ити курдук ааттыыллара), өрүс уҥуор хортуоппуй хостооһунугар ыыппыттара. Даркылаахха биһигини илдьэ барар, колхозтан сылдьар маадьаҕаһыйбыт, бэрт киппэ көрүҥнээх киһи «Быстрый» диэн кыра катердаах, түгэҕэр уу баһылла сылдьар улахан оҥочолоох көрсүбүтэ. Онтукатын киэргэтэн, улаатыннаран «баржа» диэн ааттыыр. Туора-адаары түһэ сылдьар муосталарын көннөрөн, уутун баһан олорбуппут. Баржабыт син уйуктаах буолла. Биһигини, икки курс биэс уонча оҕотун, билиммэтэ. Тамара улахан оҥочо кутуругун диэки туох эрэ баайыы үрдүгэр чөкө түһэн аччаан-куччаан олорон кэбистэ. Сырдык тиистэрэ сандаараллар, хара хараҕа күлүм аллайбахтыыр. Мин ону көрө-көрө харахпын аралдьытан, Лена күһүҥҥү иирэлэрин одуулаһабын, өрүс түргэн сүүрүгүн өксөйө сатаан, ыар таһаҕаска ыга ылларан иннибитигэр «Быстрый» эрэйдээх икки өттүгэр үөмэхтэһэр долгуну кытта тэҥнэһэн өрө биллигирии иһэр. Чааһы быһа айаннаатыбыт да, Даркылаахпыт ааһан-араҕан биэрбэт. Ааттыын түргэн көлөбүт бытаана салытыннарыах быһыылаах.

Иһийэн олорбохтообут оҕолор, оҥочолоро хамсаабатын, улаханнык уу киирбэтин көрөн, хамсаан-имсээн саҥаран кэллилэр. Көр-нар соҕотохто өрө оргуйа түстэ. Уон араас куолаһынан ырыа Лена өрүс барахсан устун доллоһуйа кутулунна. Оҕолор «Петя» диир көрдөөх, сытыы уоллара Тамара баанан иһэр кыһыл былаатын көрүөх бэтэрээ өттүгэр туура тардан ылан, оҥочону анньынар уһун ураҕас төбөтүгэр баайа охсоот, оҥочо ортотугар туруору анньан кэбистэ. Киһи эрэ сэргиэх, үөрүөх кыһыл былаах өрө умайыктана түстэ. Тамара олоҕуттан туран былаатын былдьаһыах курдук гынан иһэн, кыһыл былаах буолбут бэйэтин дьиктилээх былаатын көрдө-көрбүтүнэн олоро түстэ. Онно кини тобугуттан тоҥолоҕуттан тайанан, сыҥааҕын кыҥначчы быраҕан ураты кэрэтик мичээрдии олорбута. Былаатын ылан ыйаабыт хорсун, сытыы Петяны хайҕаан ытыс тыаһа хабылынна. «Көттө» диэн оонньуу саҕаланна. Онно ким остуолу, олоппоһу, онтон да атын көтүө суоҕу көтүппүт ыстарааптанан иһэр. Ол кини омуннурбут буруйугар кыһыл былаах – Тамара былаатын анныгар туран ыллыыр эбэтэр хоһоон ааҕар, көрдөөҕү тугу эмэ кэпсиир. Уһун суол оонньууга кылгаан, күн биллибэккэ аастар-ааһан истэ. Сүппэккэ муҥнаабыт Даркылаах сүттэ, Бэстээх ааста. Күн киэһэрэ быһыытыйда. Катербыт муҥнаах ньохчойбутун курдук ньохчойон, биир кэм өксөйөн өрө буллугуруу иһэр. Оҕолор да сылайдылар. Көр-нар, айдаан ньим барда. Арай холку, наҕыл Лена талбаарбытын курдук талбаара, дьалкыйбыта-дьалкыйбытынан уолуһуйбакка устар. Дөрүн-дөрүн куба көтөр курдук туналыһан, ууга олорботох, сииккэ сыстыбатах тэҥэ кынтаһан айан борокуоттара күйгүөрэн, көрүлээн ааһаллар. Күөх мэндээр ууга модун күөннэринэн ыга түһэн, уонунан бөдөҥ, толору таһаҕастаах баржалары соспут таһаҕас борокуоттара, таас чох хара өһөх буруотун өрө биһилэхтээн, хас эмэ сүүһүнэн миэтэрэ сиргэ субуйан, кылгас-кылгастык эҕэрдэлэһэн ааһаллар.

Ыкса киэһэ таас биэрэккэ тохтоотубут. Күһүҥҥү киэһэ түргэнник хараҥарда. Модьу-таҕа киһи: «Кэллибит. Миигин батыһын», – диэн кылгастык, чуордук хаһыытаат, таас булкаастаах туруору кумах биэрэги өрө хааман харбыаласта. Күнү быһа оҥочоҕо олорон көһүйбүт, киэһэнэн тоҥо быһыытыйбыт дьон, бэрт дуона суох тутуурбутун сүгэ-сүгэ, киһибитин эккирэттибит. Утаакы буолаат, күһүҥҥү, өссө да сэбирдэхтэрин ситэ ыһыкта илик, үөттэр быыстарынан уоттар кылаҕалдьыстылар. Бөһүөлэк биэрэстэттэн эрэ ордук эбит.

Ол күһүнү быһа мин Тамараны кытта биир бааһынаҕа, ардыгар кэккэлэһэ кирээдэҕэ толуу хортуоппуйу хостообуппут. Сир сииктээҕин, халлаан тымныытын, силбиктээҕин иһин, миэхэ ураты сылаас, сымнаҕас күһүн буолбута.

Оччотооҕу күннээх Лена, кыракый катер, Лена тыалыгар кытыаста тэлибирээбит Тамара былаата былаах, түүҥҥү уоттар, өлө сылайан, тарбахтара бүтүннүү бааһына буора буолан баран ытыһын муҥунан хортуоппуйу өрө баспыт Тамара барахсан, отун-маһын, көмүс симэҕин Ийэ сиргэ тоҕо тутан кэбиспит баай астаах-үөллээх Россолода билигин даҕаны мин харахпар көстө, эргийэ тураллар.

Үлэ, таптал – өссө этиллэ илик эриэккэс таптал киэргэппит күһүнэ сүрэх чопчутугар ытарҕа, өй долгунугар биир чөмчүүк таммах буолан кылапачыйан, киһи бүтүн олоҕун сырдата сылдьара ураты күүстээх, сырдык буоллаҕа үһү.