Текст книги "Ҳаёт қайиғи (2 китоб)"

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам

Йиллар шамоли қадрдонларни бирма-бир, аёвсиз равишда олиб кетаверади. “Ўлим олиб кетди, бизни ундан жудо қилди”, деб қолаверамиз. “Жудо қилиш”ни фақат жисмонан деб тушуниш тўғрироқ бўлар. Қадрдонимизнинг жисмини тупроққа қўйиб келамиз. Ўзи эса хотирамизда яшаб қолаверади. Кулишлари, ширин суҳбатлари, баъзан куйиниб баҳслашишлари… Булардан жудо бўлиш мумкинми? Хотираларни тупроққа кўмиш мумкинми?

Ўтган яхши одамлар ҳақида хотиралар ёзиш одати бор. Каминадан ҳам илтимос қилиб туришади. Чиндан ҳам хайрли хотиралар кўп бўлади, аммо уни қоғозга тушириш устоз ёки дўстнинг ўлганини тан олгандек туюлиб, руҳим эзила бошлайди. Хотира баёни менга худди врач ёзиб берадиган ўлим ҳақидаги хулосани эслатади. Адабиётимизда “Ўлимларни қолдириб доғда” деган сатрлар тез-тез учраб турарди. Хотира аслида, ўлимни доғда қолдириб, ҳаётнинг давом этишидир.

Ижод оламида топган акаларим ҳақидаги хотираларни мен “У тирик!” деган ишонч билан ёзаман. Шулардан яна бири – Машраб Бобоев.

Самарқанд вилоятида бўлганимда Машраб Бобоев ижодига бағишланган тадбирлар ўтказиш таклифини айтиб эдим, “Унинг унвони бормиди?” деб сўрашди. Кишининг ғашини келтирадиган савол. Унвон ва нишон одамнинг тарихдаги ўрнини белгиламайди-ку? Лекин савол берилган, мен жавоб қайтаришим керак эди. Шунда мен дедимки: “Машраб Бобоевга унвоннинг энг зўри берилган, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам” деган унвон сизни қониқтирадими?”

Машраб ака билан ёшимизда тафовут бўлса-да, ака эмас, дўст каби муомала қилардилар. Шу яқинлик туфайли дўстона ҳазилларимиз кўп бўларди. Бизни ижоддан ташқари турли қизиқишлар ҳам яқинлаштириб турарди. Биринчи яқинлигимиз – спортга бўлган ишқибозчиликдан эди. Дастлабки учрашувимиз ҳам футбол баҳонасида бўлган. 1966 йил, зилзилалар давом этаётган кунларнинг бирида, пешин пайти чойхонага чиқсам, ижодкор акалар чақчақлашиб ўтиришган экан. Даврага қўшилдим. Рауф ака бир йигитни таништирдилар: “Машраб, зўр шоир, Самарқандда маданият бўлимида ишлайди”. “Танийман”, дедим. Ажабланишди, ҳазил деб ўйлашди. Сиртдан танирдим. Театр санъати институти кечки бўлим талабаларининг диплом спектаклида (адашмасам, Вампиловнинг “Иркутск фожиаси” асари эди) Машраб ака бош ролни ижро этган эдилар. Шу спектакль телевизорда кўрсатилганди. Аввало асарнинг юқори савияда экани, шунинг баробарида бош роль ижросининг профессионал даражада бўлгани каминага ёққан эди. Мен Машраб акага шуни айтдим. Елкаларини силкитиб кулиб қўя қолдилар. Машраб акага мени таништириб, футбол билан шуғулланишимни айтишганда, “Ие, бугун “Пахтакор” ўйнайди-ку!” деб стадионга бориш истагида эканликларини билдирдилар. Бирга бордик, бирга ҳаяжонланиб, бирга бақирдик. Бошқаларга қўшилиб, судьяни ҳам биргалашиб сўкдик.

Орадан кўп ўтмай, Машраб ака Тошкентга ишга келдилар. “Ёш гвардия” нашриёти билан бизнинг таҳририят бир бинода, ҳатто бир қаватда эди. Шу боис, деярли ҳар куни кўришардик. Чойхонадаги даврада асосан Абдулла Ориповга яқин ёшлар билан бирга бўлардилар. Аммо устозлар даврасидаги шахмат завқи Машраб ака эътиборидан четда қолмасди. Баъзан ҳам у давранинг, ҳам бу давранинг азиз “меҳмони” бўлардилар. Биз “Яхши бузоқ икки онани эмяпти”, деб кулардик. Шунчаки шахмат ишқибози эмасдилар, яхши ўйнардилар. Шахмат ўйини давомида одатда “янчиб ташлайман”, “пачақ қиламан”, деган ҳазил пўписалар бўлади. Машраб ака бунга жавобан кулиб қўярдилар. Янчиб ташлашга ваъда берган киши ютқизиб қўйса, елкаларини силкита-силкита, мириқиб кулардилар.

Абдулла Қаҳҳорнинг “Ёшлар билан суҳбат” асари юқори лавозимли кишиларга ёқмай, “Ҳолвани ҳоким ейди, даррани етим ейди”, деганларидек, китобга муҳаррирлик қилган Машраб Бобоев ишдан бўшатилдилар. Бошқа ерда ишласалар ҳам, учрашувларимиз, суҳбатларимиз давом этаверди. Кейинчалик Ғафур Ғулом номидаги нашриётда бирга ишладик. “Бир кўча, бир кеча” китобимга муҳаррирлик қилдилар. Китоб чиққач, миннатдорлик билан дастхат ёзиб, “вице гўзал” деб имзо чекдим. Кулдилар. “Бош гўзал ким?” деб сўрадилар. “Сиз-да”, дедим. Роҳатланиб кулиб, дастхатни кўпчиликка кўрсатиб чиқдилар. Ўша йиллари Саид Аҳмад, Шукрулло, Азиз Абдураззоқлар чирой масаласида бир-бирларига ҳазил қилиб юришарди. Ёшроқ авлод орасида ҳам бу ҳазил давом этарди. Дастхатда шу ҳазил, шу киноя акс этганди.

Етмишинчи йилларнинг бошлари эди, Машраб ака яшайдиган эски уй бузиладиган бўлди. Аканинг аҳволидан хабар олайлик, деб деярли бузилиб бўлган маҳаллага бордик. Кундузи харобазор кўринишида кўзга ташланган маҳалла қош қорайганда қўрқинчли тусга кирган эди. Машраб аканинг уйлари қўққайиб турибди. Сал нарида бульдозер қораси кўринади. Уйчага яқинлашиб, чақирдик. Жавоб бўлмади. “Кўчиб кетибдилар-да”, деган хаёлда қайтмоқчи эдик, ичкаридан янганинг “ким?” деган хавотирли овозлари эшитилди. Ўзимизни танитиб, ичкари кирдик. Жўжиқларини қанотлари остига олиб уй ўртасида қўрқиб ўтирган эканлар.

– Хўжайин қанилар?

– Ҳали ишдан қайтганлари йўқ… Бугун электрни узиб қўйишди.

Уларни бу ҳолда ташлаб кета олмасдик. Эминжоннинг монтёрликдан хабари бор эди, эски-туски симларни топиб, улаб, чироқни ёқди. Қўрқув тарқаб, болаларнинг кўзларида нур кўринди. Янга ерга дастурхон ёзиб, лаганда таом қўйдилар. Шу пайт остонада Машраб ака кўриндилар-да, худди саҳнада роль ўйнаётгандай хитоб қилдилар:

– О, садоқатли дўстларим!

Аканинг кайфи борлигини сезиб, дўстимнинг пешонаси тиришди. 1970 йилнинг баҳорида Машраб ака қаттиқ оғриб, ошқозонларининг ярми олиб ташланган эди. Шаҳарда ёлғиз яшаётганлари учун Эминжон содиқ дўст бурчини бажариб, шифохонада бирга бўлган. Шу сабабли Машраб аканинг ичганини билса, уришиб берарди. Хотини ва болалари олдида қўпол гапириб юбормаслик учун, юзини буриб олди. Машраб ака эса буни сезмай, остонада турганларича хитобларини давом эттирдилар:

– Тоҳирхон, лагандагини “ғилвинди” дейишади. Олинглар, ғилвиндидан олинглар…

– Дадил кираверинг, ўзингиз ҳам нақ ғилвиндидай пишиб, етилибсиз, – дедим.

Кула-кула кириб, ўрис майхўрлар каби икковимизни маҳкам қучоқлаб, бетларимиздан ўпа кетдилар.

– Эртага икковимизга икки литр сульфат кислотаси топишимиз керак, – дедим, кўришиш маросими тугагач.

– Нега? – деди Эминжон. Ғашланиб ўтиргани учун ҳазилимни тушунмади.

– Аканинг ўпишидан кейин бетимизни совунлаб ювсак ҳам тоза бўлмайди, кислотада ювишимиз керак, – дедим.

Дўстим қовоғини очмади, таомдан бир-икки чимдим еган бўлди. Менга ғилвинди ёқмади, унинг ёғи томоғимни ғиппа бўғди. Янга болаларни олиб, ён томондаги тор хонага ўтдилар. Дўстим ғазабини соча бошлаганда, тўхтатдим. Эртага кўчиш режалаштирилган экан, пешинга яқин келишга ваъда бериб, изимизга қайтдик.

– Бекорга оғзимга урдингиз, – деди Эминжон, – мастлиги учун сўкиб, болаларини бу аҳволда қўйиб юргани учун калтаклашимиз керак эди.

– Фойдаси йўқ. “Бобурнома”да битта майхўр: “Эй муҳтасиб, мастман, бугун мендан қўлингни торт, қачонки ҳушёр топсанг, ўша куни текшир”, деган экан. Шу аҳволда келганлари яхши бўлди, мен ажойиб тахаллус топиб қўйдим: “Ғилвинди!” – қалай?

Бу тахаллусни Машраб аканинг яқинларигина билади, барчага ёймаганмиз. Агар ширакайф ҳолда кўрсак, “яна ичибдилар-да” эмас, “ғилвиндихўрлик зўр бўлибди-да”, дердик.

Ўша йиллари ёзганларимни Машраб акага ҳам ўқитиб, маслаҳат олардим. Асарни жиддий равишда синчиклаб ўқиб, таҳлил қилиб, камчиликларни кўрсатардилар. Машраб аканинг муҳаррирлик санъатларига қойил қолардим. Гап фақат таҳрирда эмас. Қўлёзма кимники бўлса бўлсин, холис ёндошардилар. Шу асарни яхшиланишига ҳисса қўшгилари келиб турарди. Бир куни қўлёзмамни ўқиб, суҳбатга чақирдилар. Бордим. “Хотинингиз билан келмадингизми ишқилиб”, деб кулдилар. Бу ҳазилнинг тагида гап бор эди. Бир дўстимизнинг қўлёзмасини ўқиб, фикр билдириш учун уйларига борибдилар. Машраб аканинг танқидий гапларини эшитиб, ижодкор ўрнига унинг хотини гап талашиб кетибди. “Иккинчи марта хотинлар олдида фикр айтмайман”, деб кулган эдилар. Кейинчалик ўша дўстимиз “Янги қисса ёзган эдим, Машраб акадан илтимос қилсам, вақти йўқ эмиш”, деб ранжиганнамо гапирди. Мен тушундим. Машраб ака “Вақт сарф қилиб ўқийсан, ўйлайсан, холис фикр билдирасан. Фикрингни малол оладиган одамга гапиришдан нима фойда?” деган эдилар. Ижодкор халқи ҳам турлича бўлади-да. Сен унга жон куйдириб фикр билдирасан, у эса ранжиб, ҳатто “Сен мени кўра олмайсан!” деб даъво ҳам қилиб қўяди. Машраб акамиз ҳаётлари давомида бунақаларни кўп кўрдилар.

Бир куни хоккей бўйича жаҳон биринчилигида СССР билан Чехословакия терма командалари ўйнади. Эртасига кўришганимизда “Кўрдингизми?” дедилар. “Ҳа, чехлар ютгани чатоқ бўлди,” дедим. “Сиз ким учун жон куйдирдингиз?” дедилар. Мен дарров тушундим. Совет танклари Чехословакия пойтахтини босиб ўтгани ҳали унутилганича йўқ эди. Чехословакия билан бизнинг тақдиримизни мустамлака сиёсати бирлаштириб турарди. “Юринг, чех дўстларимизнинг байрамини нишонлайлик, ғалабамизни ювайлик”, дедилар. Иккита пиводан бошланган нишонлаш узоқ давом этгани эсимда.

Машраб аканинг ичишлари ҳақида турли гаплар, ҳангомалар юради. Ичадиганлар, ҳатто бўкиб ичиб, юмалаб қоладиганлар кўп эди. Лекин Машраб ака билан Рауф акани бундайлар сафига қўшмаслик керак. Улар дейлик, пиёлани тўлдириб-тўлдириб эмас, суҳбат мароми учун оз-оздан ичишарди. Бировни ғийбат қилишмасди, сўкишмасди, кўнглини оғритишмасди. Ширин суҳбат қуришарди. Аммо… бу борада Машраб аканинг бир айблари бор эди: ичганда ҳеч нима емасдилар.

Тўра Сулаймон ўғил уйлантирган кунлари Гулистон шаҳрига бордик. Давра тезда қизий қолди. Машраб акага навбатдаги пиёлани қуйиб узатишганда, мен олиб қўйдим-да, ликопчадаги гўштни узатиб, “Аввал буни ейсиз, кейин ичасиз”, дедим. Машраб ака менинг ҳазилимни ҳам, қаттиқроқ гапимни ҳам малол олмас эдилар. Жилмайиб қўйиб, “хўп” дедилар. Гўштга қараб-қараб ўтиравердилар, қўл узатмадилар. Бошқалар икки-уч мартадан ичишгач, менга қараб ялиниш оҳангида “Тоҳир, илтимос мени қийнаманг”, дедилар. “Сиз эса ошқозонингиз билан юрагингизни қийнаманг”, деб ўжарлик қилдим. Менинг тўйда узоқ ўтирмаслик одатим бор. Кетишга чоғландим. Кулдилар. “Бу ёғига энди қадаҳ базми бошланар, а?” дедим.

Машраб ака билан Тўра Сулаймон орасида қадрдонлик бор эди. Умуман, Машраб ака кимни ёқтирсалар, самимий ва холис дўст бўлардилар. Машраб аканинг дастлабки саҳна асарлари “Ўттиз ёшлилар” Гулистон театрида қўйилди. Биз бундан қувониб, премьерага бордик. Бош ролни Шароф Бошбеков билан раҳматли Рустам ўйнади. Асар гўзал эди. Энг муҳими – услуб янги эди. Томошадан кейин Тўра ака уюштирган зиёфатда ўтирдик. Мен радиода ишлардим, ўша йилиёқ асарни радиога ёзиб олганмиз. “Саҳна сирларини яхши биласиз”, деб Машраб акани пьеса ёзишга кўп ундардик. Лекин у киши “ҳали вақти эмас”, деб қўярдилар. Ўз ижодларига ҳам ғоят талабчанлик билан муносабатда бўлардилар. Саёз гапларни саҳнага олиб чиқишни истамасдилар. Кейинчалик Ҳамза театрида саҳналаштирилган “Гурунг” асарида ҳаёт фалсафасига доир фикрлари жамланди.

Бу сатрларни қоғозга туширяпман-у Машраб аканинг беғубор кулгилари қулоғим остида жаранглаб турибди. Давраларда “Хайриддинхон, Эркинхон”, деб лутф қилишлари кўз олдимда.

Энди… ўша лутф қилғувчи самимий инсон орамизда йўқлар. Ажабки, ўшандай давраларнинг ўзи ҳам йўқ. Аллоҳга шукрки, Машраб ака ва у киши каби ижодкор акалар билан замондош қилди, уларнинг ширин суҳбатларидан баҳраманд этди. Умид шулки, Қиёматда улар билан жаннатда юз кўришгаймиз, инша Аллоҳ!

Тилимизда “қиёматли дўст”, “охират биродари” деган иборалар мавжуд. Бунинг маъноси: Аллоҳнинг розилиги учун бу дунёда бир-бирларига чин, вафоли, садоқатли дўст бўлганлар қиёматда Арши Аълонинг соясида сояланиб туришаркан. Пайғамбаримиз алайҳиссалом марҳамат қилибдиларким:

“Маҳшар куни ҳамма маҳшар майдонига йиғилганида барча даҳшатли қўрқув ичида, барча қайноқ тер ичида бўлади. Лекин баъзи инсонлар у кун Арши Аълонинг соясида, кўкда кўрадиган юлдузларимиздек юксакда, нурдан бўлган минбарларда юзларидан нур ёғилиб ўтиришади. Кийимлари нурдан, курсилари нурдан… Лекин улар пайғамбарлар эмас, шаҳидлар эмас.

“Улар кимлар, ё Расулуллоҳ!” – деб сўрашдилар. Дедиларки:

“Улар бир-бирларини Аллоҳ учун севган кишилардир”.

Шарафли ҳадислардан бирида бу ривоят ҳам бор:

Бир киши бошқа қишлоқда турадиган дўстини зиёрат қилиш учун йўлга чиқди. Аллоҳ таоло унга бир фариштани юборди. Фаришта ундан:

– Йўл бўлсин, қаерга боряпсан? – деб сўради.

– Шу қишлоқда яшайдиган дўстимни кўргани кетяпман, – деб жавоб қилди у.

– Дўстинг сенга бирор яхшилик қилган ёки ундан бирор манфаат кўрган бўлсанг керакки, ўшанинг хотираси учун бораётгандирсан? – деб яна сўради фаришта.

– Бизнинг орамизда манфаат йўқ. Мен уни фақат Аллоҳ таоло учун яхши кўраман, шунинг учун ҳам зиёратига кетяпман, – деб жавоб қилди у киши.

Шунда фаришта дедики:

– Мен Аллоҳнинг элчисиман. Аллоҳ таоло мени атай сенга юборди. Сен уни холисаниллоҳ севганинг учун Аллоҳ таоло ҳам сени севади.

Аллоҳ таолонинг ана шу севгисига етишмоқлик барчаларимизга насиб этсин! Омийн!

Машраб ака “Сўз” деб аталмиш китобларининг биринчи саҳифасидаги шеърда навбатдаги сўзларининг яхшими ё ёмон эканини билмаганларини айта туриб: “Унда биронта ҳам ёлғон йўқ асло, марҳамат, сўз биздан, сиздан-чи, баҳо”, деб ёзадилар. Мен 1978 йилнинг баҳоридаёқ бу китобга “аъло” баҳо қўйиб эдим, ҳали ҳам бу баҳодан тонганим йўқ. Бу баҳо мен дунёдан ўтиб кетганимдан кейин ҳам қолади. Чунки, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам” Машраб Бобоевнинг асарларига фақат менгина эмас, халқ “аъло” баҳо қўйган. Халқ эса адашмайди.

Қиёмат қарз

“Ленин учқуни”даги кунларим ижоднинг учқунланиш даври бўлди. Атрофимдаги адабий муҳит бу учқунни сўниб қолишдан асрадигина эмас, аланга олишига ёрдам берди.

1968 йили Раззоқ Абдурашид нашриётга ўтгач, Сафар Барноев адабиёт бўлимининг мудири бўлдилар. Муҳарриримизни кўндириб, мени ҳам шу бўлимга ўтказдилар. Ёш ижодкорлар билан муомала қилиш менинг зиммамга тушди. Фан-спорт бўлимида сафарда кўп юрардим, бу бўлимда кун бўйи хонадан чиқмайман. Адабиёт тўгарагига ўша йили Рустам Обид, Эркин Усмон, Умида Абдуазимова, Туҳфа Назарова, Баҳром Аҳмедовлар келиб туришарди. Рустам саргузашт қисса ёзди. Қўлёзмасини ўқиб, қойил қолдик. Газетада беришга, нашриётга тавсия этишга қарор қилдик. Лекин қўлёзмани машинкада кўчиришга ёш ёзувчининг (мактаб ўқувчисининг) имкони йўқ эди, отасининг ҳам моддий томондан қўли калта экан. Кўпчилик бўлиб ёрдам берилди. Рустам Обид ижодда фантастика йўналишини танлади. Шу сабабли Ҳожиакбар Шайхов билан яқин бўлди. Узоқ йиллар бирга ишлади. У ғоят қобилиятли ижодкор эди, аммо майхўрликка ружу қўйгани боис ижодда юқори мартабага ета олмади. Билишимча, айнан шу иллат туфайли оилавий масалада ҳам бахтини топмади. Эркин Усмон Ўткир Ҳошимов билан бирга бўлди. Умида назмни, Туҳфа ҳажвни, Баҳром радио-тележурналистика йўлини танлашди. Шеър машқ қилувчи ўнлаб болаларнинг адабиётга бўлган қизиқишлари мактабни тугатишлари билан сўнди.

1969 йил каминани қувонтирувчи турли воқеаларга бой бўлди: дорулфунундаги ўқишни тугатдим, СССР журналистлар уюшмасига қабул қилиндим. Айтишларича, уюшманинг энг ёш аъзоларидан бири эканман. Дастлабки фантастик қиссани якунига етказдим. Эркин Хўжаев масъул котиб вазифасига ўтгач, фан-спорт бўлими мудирлиги менга топширилди. Бу вазифада кўп ишламадим. Аразлаб кетиб қолдим. Сабаби бундай: муҳаррирнинг топшириғига биноан “Кимлардан ўрнак олиш керак?” мавзуида саҳифа тайёрладим. Газета чиққандан кейин қарасам, журналист Маҳкам Раҳмон ёзиб берган мақоланинг ярми қисқартирилган. Ўрнига Москвадан юборилган фотосурат билан тагхат жойлаштирилган. “ТАСС” – Совет Иттифоқи телеграф агентлиги – деган ташкилот барча таҳририятларга иттифоқ ҳаётини акс эттирувчи фотосуратлар юборарди. Шуларнинг айримларини масъул котиб олиб, тагхатини таржима қилиб иккинчи саҳифага берарди. Бу унинг тирикчилик манбаи эканлиги каминага маълум бўлса-да, Маҳкам Раҳмондан хижолат бўлдим. Муҳаррир ва масъул котибнинг ваъдада турмаганлигидан ранжиб, ишдан бўшаш ҳақида ариза бердим. Суроб ака бўшатишни истамадилар. Чунки бу бўлимни ҳамма ҳам эплаб юрғиза олмасди. Ҳарбийдалигимда Ризвон опа Сафарова “Сиздан кейин фан бўлими бутунлай йўқ бўлиб қолди. Фантастика, илмий ва фанний нарсалар йўқ. Бахтиёр ҳам ёзмай қўйган. Спорт ишлари ҳам ўлда-жўлда. “Чарм тўп”да Тошкентнинг Куйбишев райони “исён” кўтарибди. Кўп командаларда “подставкалар” аниқланиб, “Пионер Востока”да Комаровский қаттиқ танқид қилибди. Бизникилар нима қилишга ҳайрон…” – деб ёзган эдилар. Бўлимда шоирлардан Муҳаммад Али, Ҳабиб Саъдулла, Барот Исроил, Жўшқинлар ишлаб кўришган. Ҳарбийдан қайтганимда бу бўлимда Сафар Барноевни кўриб ажабландим. Сафар ака спортга мутлақо бепарво, аниқ фанларга ҳам қизиқмайдилар.

– Бошқа иш топишим керак, – дедилар. – Суроб ака кимни ишдан бўшатгиси келса, шу бўлимга ўтқизяпти.

1969 йилги аразимда Суроб ака аризамга анчага довур имзо чекмадилар. Кўп насиҳатлар қилдилар. “Қаерга ўтмоқчисиз?” деганларида “Аспирантурага” деб юборибман. Аслида мўлжалимда борарга аниқ жой йўқ, аспирантура эса хомхаёл эди. Ниҳоят, аризамга “Аспирантурага кираётгани учун ўз хоҳиши билан вазифасидан бўшатилсин”, деб ёзиб бердилар. Меҳнат дафтарчамга ҳам шу ёзув тушган.

Кейин ҳам аразлаб ишдан бўшаш ҳоллари юз берган. Мен ўша ҳолатларни тез-тез эслаб ўзимча муҳокама қиламан ва ўзимни ўзим айблайман. Мен гўё ҳақиқат талаб қилиб аразлагандай эдим. Аслида бундай қилмаслигим керак эди. Арзирли масала бўлса курашишим лозим эди. Мен иродасизлигимни доимо тан олиб юраман. Шундай экан, аразларимда гуноҳ мавжуд бўлса керак, деб тавба қиламан. Айниқса, “Ленин учқуни”дан бўшашим ношукрлик эди. Улар мени ишга қабул қилишди, ишонч билдиришди, ўргатишди, юқори лавозимни ҳам беришди. Тайёрлаган саҳифамнинг қисқартирилиши фожиа эмасди, бунақа инсофсизликни аввал ҳам кўргандим, кейин янада кўп кўрдим. Мақоласи қисқарган журналистдан узр сўраб қўйиш билан ҳал бўладиган осонгина масала эди, ўзим мураккаблаштирдим.

Республика радиосининг адабий-драматик таҳририятида бўш ўрин бор, деб эшитиб, тоғамдан ёрдам сўрадим. Ўлмас Умарбеков бош муҳаррир эдилар, лекин тоғам у кишига учрашмадилар, қўнғироқ ҳам қилмадилар, балки оддий муҳаррир бўлиб ишлайдиган Баҳодир Абдуллаевга уч-тўрт жумладан иборат хат ёзиб бердилар. Баҳодир акани китоблари орқали танир эдим. Ҳикоялар тўпламига тоғам оқ йўл ёзган эдилар. Хатни олиб, Баҳодир акага учрашдим. У киши сатрларга кўз ташладилар-у, “юр”, деб мени Ўлмас аканинг хоналарига бошлаб кирдилар. “Мирза акамнинг жиянлари экан”, деб таништириб, изларига қайтдилар. Ўлмас акани ҳам асарлари орқали билардим. Ўзларини уюшманинг мажлисларида узоқдан кўрган эдим. Машҳур ёзувчининг рўпарасида ўтиришдан ўнғайсизландим. Ўлмас ака очиқ чеҳрали эдилар. Аввал тоғамнинг соғликларини сўрадилар. Кейин адабиёт ҳақида суҳбат бошладилар.

Матбуотда уч-тўрт йил ишлаган, беш-ўн ҳикоя эълон қилган бўлсам-да, Ўлмас акадай адиб олдида мен ҳали ҳеч ким эмасдим. Келажакда қўлимдан бир иш келадими ё йўқми, буниси ҳам ноаниқ эди. Шунга қарамай, Ўлмас ака худди ўз тенгқурлари билан гаплашгандай суҳбатлашдилар. Гаплашганда ҳам бозордаги нарх-наволар эмас, адабиёт муаммолари бўйича фикр юритдилар. Адабиётга, хусусан айрим асарларга бўлган муносабатим билан қизиқдилар. Саволлар мени синаш мақсадида берилмаган эди. Гап мароми худди икки ижодкор дўстнинг суҳбати каби эди. Бундан мен бир оз хижолат ҳам бўлардим. Ўлмас ака хижолатимни сезиб, янада самимийроқ, янада соддароқ тарзда гаплашмоққа уринардилар. Бир маҳал кутилмаганда:

– Ҳозирги замон романи қандай бўлиши керак? – деб сўраб қолдилар. Мазкур саволга тайинли жавоб бермоғим мушкул эди. Ўшанда Ўлмас аканинг ўзлари мени бу қийин аҳволдан қутқариб, янгича романга муносабатларини билдирдилар:

– Ҳозир ёстиқдай-ёстиқдай, “семиз” китоблар ёзиш вақти эмас, бунақа китобларни ўқишга ҳозиргиларнинг тоқати етмайди. Энди китобхонга ихчам, мағзи тўқ романлар керак. Тез ўқишсин, аммо кўпгина маъно дурларини теришсин…

Ўлмас аканинг ўшанда “Одам бўлиш қийин” деб номланган биринчи романларини ёзаётганларини кейинроқ билдим. Суҳбатдан бир неча ой ўтгач, ҳарбий хизматга чақирилдим. Хизматимнинг адоғига яқин дўстим Абдужалил Зокировдан бир китоб олдим. Қарасам, Ўлмас аканинг янги китоблари. Ўзлари айтгандай ихчам, ўзлари айтгандай, бош кўтармасдан бир зарбда ўқиб чиқиладиган асар, мағзи тўқ роман. Аскар йигитлар китобни қўлма-қўл қилиб ўқишди. Бирови ўқиб бўлгунича бошқасининг сабри чидамай талашган вақтлари ҳам бўлди. Асар қаҳрамонларининг тақдири уларни бефарқ қолдирмади. Айниқса, Гулчеҳранинг тақдири севги ёшидаги аскар йигитларнинг дилини поралаб юборган эди.

Ўшанда Ўлмас ака роман ёзишлари билан икки томонлама синовга дуч келган эдилар: биринчиси – ўттиз беш ёшга кирган адиб ўша давр қаричи билан ўлчанганида “ёш ёзувчи” деб ҳисобланарди. “Ёш ёзувчи”нинг эса роман ёзиши кўпчиликка ғалати туюларди. У дамда ёш ёзувчиларнинг “романчилик довонини” ошиб ўтмоқлари осон эмасди. Чунки роман ёзган адиб энди етук ижодкорлар сафига ўтарди. Иккинчиси – “ёш ёзувчи” ёзган романнинг ҳажми кичик. Бошқаларники каби “семиз” эмас. Бошқалар каби синалган йўлдан юрмаган.

Романдаги баён услубининг ўзича равонлиги, қаҳрамонлар руҳиятининг атрофлича таҳлил этилганлиги, ҳаёт фалсафасининг теран акс эттирилиши ҳар икки синовдан муваффақиятли ўтишни таъминлаган.

Ўлмас аканинг вафотларидан кейин танланган асарлари нашрга тайёрланди. Биринчи жилдга камина муҳаррирлик қилдим.

“Бунчалар ширинсан, ҳаёт!”

Ўлмас Умарбековнинг асарларини ўқий туриб шундай деб ҳайқиргинг келади.

“Бунчалар бешафқатсан, ҳаёт!”

Ўлмас Умарбековнинг қалбида туғилиб, қоғозга кўчган асарларни ўқиб бўлгач, беихтиёр шундай деб юборгинг келади.

“Бунчалар маккорсан, ҳаёт!”

Ўлмас Умарбековнинг ҳаёт сўқмоқларида адашган қаҳрамонлари билан танишгач, “макр ва муҳаббатнинг илдизлари қаерда экан?” – деб ўйлай бошлайсан.

Ёзувчининг эллик йил муқаддам ёзган илк ҳикоясидан бошлаб, то сўнгги сатрларигача – ҳамма-ҳаммасини оддий асар эмас, балки авлодларга васиятномаси сифатида қабул қилингани дуруст. Ёзувчи ҳаёт ҳақидаги мулоҳазаларини ўнлаб қаҳрамонларининг тақдирини баён қилиш баҳонасида ўқувчи диққатига ҳавола этган.

Ўлмас Умарбеков қаламига мансуб асарларнинг қаҳрамонлари – турли феъл-атворга, турли тақдирга эга турли даврларнинг кишилари. Лекин адибнинг қалби уларни бир нурли нуқтада бирлаштириб туради. Бу қаҳрамонлар – эзгулик изловчилар, эзгулик истовчилар, соғинувчилар, зулм ёки бешафқатлик қаршисида бўйин эгмовчилар – буларнинг барча-барчаси ёзувчи юрагида туғилгандир. Ёзувчининг бу қаҳрамонлари худди ўзига ўхшайди, дейилса муболаға бўлмас. Ўлмас Умарбеков ҳамма қатори ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотган, хиёнатни, шафқатсизликни, мунофиқликни ҳам кўрган, аммо бу каби иллатлар қаршисида ожиз қолмаган, яхшиликка ишонган, ҳақиқатга суянган эдилар. “Одам бўлиш қийин”, “Фотима ва Зуҳра” каби романларни ёки “Севгим, севгилим”, “Ёз ёмғири”, “Жўра қишлоқ” каби қиссаларни, юзга яқин ҳикояларни ўқиймизми ёки “Шошма, қуёш”, “Қиёмат қарз”, “Комиссия” “Кузнинг биринчи куни” сингари асарларини томоша қиламизми, уларда баён этилмиш қаҳрамонлар – Абдулла, Гулчеҳра, Ойпопук, Мунисхонлар, Санобар Камолова, ҳатто ёшини яшаб қўйган қариялар ҳам ҳаётдан умидларини узишмайди. Баъзан хато қиладилар, баъзан мағлуб бўладилар, гоҳида ғолиблик майидан маст бўладилар. Шунда ҳам яшамоқ лаззатини бой бермайдилар. Эзгуликка, озод ҳаётга фақат тўғрилик йўли билан бормоқлик мумкин – Ўлмас Умарбековнинг барча асарларига ана шундай шиор муносиб.

Гулзорда ҳар бир гулнинг иси бўлгани каби, адабиёт оламидаги ҳар бир адибнинг фақат ўзига хос овози мавжуддир. Ўлмас аканинг асарларини бошқаларникидан фарқлаб, ажратиб олиш қийин эмас. Тепасига адибнинг номлари ёзиб қўйилмаса ҳам бу ҳикояни ёки романни айнан Ўлмас Умарбеков ёзганлигини зукко китобхон дарров билади. Ўлмас ака ижодининг бошқалардан фарқлантириб турадиган жиҳат – самимийликда кўринади.

Ўлмас ака ҳаётда самимий бўлганлар, атрофидагиларга ишонганлар, одамларни тоифаларга, навларга ажратмаганлар. У кишининг энг севган сўзлари – “АЗИЗИМ” эди. Ўлмас ака ёқтирмаган, ғашларини келтирувчи одамга ҳам “азизим” деб мурожаат қилар эдилар. Бу хислатни асарларидаги қаҳрамонларига муносабатда ҳам кўрамиз. Ёзувчи ўзлари севган қаҳрамонларига ҳам, асардаги сериллат одамларга ҳам “азизим” деяётгандай туюлади. Кўпчилик адибларга хос одат – ёмон одамни булғаб ташлаш Ўлмас ака ижоди учун ёт нарса. Ёзувчи ёмон одамга лаънат ёғдирмайди, нафратини баён қилавермайди, балки ёмонликнинг охир-оқибатини кўрсатиб қўя қолади. Ёзувчининг бундай сатрларини ўқиган одам ҳаётдан безмайди, балки яхшиликка умид қилиб яшамоқ лозим экан, деган ҳақиқатни англаб етади.

Адабиётда турли йўналишлар мавжуд. Баъзилар бадиий асар ҳаётнинг бешафқатлигини қуюқ бўёқларда тасвир этмоқ керак, токи ўқувчи ўзини бу кўргуликларга тайёрласин, нохушликларга дуч келганида довдираб қолмасин, дейишади ва шу йўсинда ёзишади. Оқибатда, ҳаётга муҳаббат ўрнига нафрат уйғотиб қўйишади. Шу ўринда адабиёт ўзининг асосий вазифасидан чекинади. Аммо ҳаётга нисбатан нафрат уйғотмасликни қуруқ маддоҳлик қилмоқлик шарт, деб тушунмаслик жоиз. (Адабиёт тарихида бундай ҳоллар ҳам бўлган. Конфликтсизлик, яъни “зиддиятсизлик назарияси” деган замонлар, шу назария асосида яратилиб, яралгани ҳамон ўлимга ҳукм бўлган асарлар ҳали кўпчиликнинг ёдида. “Совет жамиятида зиддият, қарама-қаршилик йўқ, бу жамиятда барча озод, бахтиёр, ҳамма ёқ обод”, деган ёлғонни ҳақиқат байроғи сифатида тақдим этиш узоқ яшамади).

Яна бир йўналиш тарафдорлари “адабиётда энг муҳими – жиддий гап айтиш, долзарб муаммони кўтариш”, деган талаб билан яшади. Оқибатда адабий асар қаҳрамонларининг оёқлари ердан узилди. Ҳаётда бегона одамдай юрдилар. Долзарб муаммо эса пахтадан мўл ҳосил олиш учун курашдан иборат бўлди.

Яна бир тоифа ҳаётни танқид қилишга кўпроқ эътибор бериш тарафдори бўлди, оқибатда насрда ҳам, назмда ҳам асабий, бақироқ асарлар вужудга келди.

Бошқа бир тоифа эса рамзийлик билан мавҳумликни фарқламай, аралаштириб юборди. Асарларига одамлар тушунишмаса, “Бу ерда ақлли гап бор, келажак авлод англайди”, деб изоҳ беришди.

Бу йўналишларни рад этмай, ёки пастга урмай, уларни изланишлар самараси деб баҳолайман. Уларнинг қанчалик яшамоғини вақт кўрсатади. Балки чиндан ҳам келажак авлод “Шимолий музликларда, айсберг чўққисида ғўза шоналади”, деган сатрларни ўқиганда “Ҳа, йигит бечора севиб қолибди-да”, деган маънони англар. Лекин ҳозирги авлодга, бизнингча, содда, равон, самимий тарзда ёзилган асарлар ёқади. Ўлмас Умарбеков асарларининг севиб ўқилиши айнан шундан.

Ўлмас аканинг асарларидаги соддалик, равонлик жиддий масалаларни четлаб ўтиш ёки рад этиш эвазига эмас. Маълум ҳодисаларга нисбатан танқид йўқ, деб ҳам бўлмайди. Бу ерда гап баён этиш услубининг самимийлигида. “Ер ёнганда”, “Менинг ўғилбола жияним”, “Ойнинг олтин ўроғи” каби ҳикояларини ўқиган бўлсангиз, фикримга қўшиларсиз.

Сир эмаски, йўналишлар, аниқроқ айтилса, катта-кичик гуруҳлар ўз ғоялари байроғини баланд кўтариш мақсадида, ўзгачароқ ёзадиган адибларга танқид кўзлари билан қарадилар. Бу гуруҳларнинг ўзларигагина хизмат қилувчи хос мақтовчи – танқидчилар мавжуд эди. Улар ўзлари тобе бўлган гуруҳдагиларнинг асарларини кўкларга кўтаришиб мақташарди, бошқаларни эса танқид қилмоқдан чарчашмас эди. Ёки “бошқачароқ” ёзилган асарни менсимай, индамай қўя қолишарди. Ўлмас аканинг бундай мақтовчилари ҳам, гуруҳлари ҳам йўқ эди. Бирон ерда танқидий фикр пайдо бўлиб қолса, “мевали дарахтга тош отилади”, деб қўя қолардилар. Танқидга қарши махсус жавоблар уюштириш у кишининг хаёлларига ҳам келмасди. Ўлмас аканинг фикрларича, энг асосий ва одил танқидчи – китобхон эди. Китоб тарқалдими, ўқилдими, маъқул тушдими? Ёзувчига яна қандай даъво бўлиши мумкин? Ахир, китоб бир-икки танқидчи учун эмас, минглаб ўқувчилар учун ёзилади-ку?

“Фотима ва Зуҳра” романи ёзилганида Ўлмас ака оғир хаста эдилар. Шунга қарамай, қўлёзмани “Шарқ юлдузи” журнали таҳририятига ўзлари олиб келдилар. “Тоҳир, бу соҳани сиз яхши биласиз, ўзингиз муҳаррирлик қилинг”, дедилар. Нашрга тайёрладик. Дастлабки қисми эълон қилингач, журнални кўтариб, шифохонага бордим. Ўлмас ака гапиролмай қолгандилар, томоқларидаги махсус тешик-мослама ёрдамида нафас олардилар. Аммо хасталик азобини, тушкунлик учқунини сира-сира сездирмасдилар. Лабларининг қимирлашидан “азизим” демоқчи эканликларини англаш мумкин эди. Асар билан табриклаганимдан сўнг дафтарчаларига бир нима ёзиб узатдилар: “Раҳмат, энди асарни ҳимоя қиласизларми?” Бу гапдан ажабланиб: “Асар ҳимояга муҳтож эмас”, – дедим. Ёзув дафтари ёрдамида анча гаплашдик. Ёзмоқчи бўлган асарларидан ҳам сўз очдилар.

Ўлим ҳар куни, ҳар соат эшик қоқиб турган дамда ҳам ёзувчи ҳаётга муҳаббат ва ишонч билан яшарди. Бу каби иродали ва саботли одамлар ҳақида ёзилган асарларни жаҳон адабиётида учратамиз. Балки қачондир Ўлмас Умарбековнинг ҳаёти ҳам бирон асарга асос бўлар?..

Мен Ўлмас аканинг “асарни ҳимоя қиласизларми?” деган ташвишларини кўп ўйлайман. Ўлмас аканинг дўстга ҳам, душманга ҳам самимий муносабатда бўлишлари замирида қалб оғриқлари мавжуд эканини энди-энди тушуниб етгандай бўламан. Ўлмас ака ҳаммага бирдай ишонар эдилар. Бу – юқори мақомдаги фазилат. Аммо айни чоғда шахснинг озми-кўпми фожиаси ҳам эди. Албатта, одамларга ишониб яшаган яхши, бироқ, бу ишончни суиистеъмол қиладиганлар мавжуд экан, эҳтиёткорликни унутмаслик керак. Ўлмас акада шу эҳтиёткорлик йўқ эди. Бундан эзилганлари шубҳасиз, лекин дардларини бошқаларга сездирмаганлар.

Дардни ичга ютиб яшамоқликдан кўра оғирроқ юмуш бормикин дунёда?

Етмишинчи йилларнинг бошлари эди. Ўлмас ака Ўзбекистон радиосининг адабий-драматик эшиттиришлар таҳририятида бошлиқ эдилар. Бир куни қувониб келдилар: шу тунда янги асарга сўнгги нуқта қўйибдилар. Эшитганлар табриклашди. Ёзув машинкасида оққа кўчиртириш учун олиб келинган асар қўлёзмаси бир неча соатдан сўнг изсиз йўқолди. Ўлмас ака мажлисга чиқиб кетганларида кимдир хоналарига кириб, портфелларини кўтариб кетибди. Тасаввур қилинг-а: бир неча йиллик меҳнат бир неча дақиқада йўқ бўлди! Таҳририят аҳли ташвишлана бошлашганида ҳам Ўлмас аканинг кўзларидаги мулойимлик ўзгармади. Воқеани катта шов-шувга айланишига йўл қўймадилар. “Фалончи олгандир”, деган гумонларни ҳам рад этдилар. Бунинг ўрнига яна неча тунларни бедор ўтказиб, асарни қайтадан ёздилар.

Шуларни ўйлайман-у, “Қиёмат қарз”ни, “Шошма, қуёш”ни ёки “Фотима ва Зуҳра”ни бошқа биров эмас, балки айнан покиза, мард одамгина ёзиши мумкин эди, деган хулосага келаман.

Қалбида озгинагина кир мавжуд, ўзгалардан ҳадиксирайдиган, ўзгалардан яхшилигини дариғ тутадиган одам бундай асарлар ёза олмайди, деб ўйлайман.