Текст книги "Ҳаёт қайиғи (2 китоб)"

Махфий гап

“Ленин учқуни”да ижодкор болалар учун адабий тўгарак очилган эди. Машғулотларни Раззоқ Абдурашид, Сафар Барноевлар олиб боришарди. Кейин Мурод Хидир, сўнг каминага ҳам бу масъулият юкланган. 1967 йил эди шекилли, ой ва кун ҳам ёдимда йўқ, бирга ишлайдиган Эрмат акамиз ранги оқарган, бармоқлари титраган ҳолда кириб келди. Ўша куни ишга барвақтроқ келган эканман. Шу сабаблимикин, Эрмат ака дардини менга айтди. Тўгаракка қатнайдиган ўқувчи қизни ижарадаги уйига олиб бориб, номусига тегиб қўйибди. Хабарни қўрқув аралаш айтгач, “Ўзи бокира эмас экан, бултур акаси номусига тегиб қўйган экан”, деб ўзини оқлай кетди. Кейин “Бу сирни бировга айтиб қўйманг”, деб қаттиқ тайинлагач, нонуштага ҳам пули қолмаганини ўкинч билан билдирди. “Сиздан олган пулларимни ёзиб боряпман, ҳаммасини қайтараман”, деб ён дафтарчасини кўрсатди. Дафтарчада мендан бошқа одамларнинг ҳам номи ёзилган эди. У уч ёки беш сўм эмас, ҳамиша 50-60 тийин сўрарди.

Вақт пешинга яқинлашганда муҳарриримиз барчани шошқич равишда йиғдилар. Маълум бўлдики, “бу сирни бировга айтиб қўйманг”, деб тайинлаган Эрмат акамиз, воқеани барча ходимларга, ҳатто аёлларга бир-бир айтиб чиқибдилар. Ниҳоят “сир” муҳаррир қулоғига етиб боргач, ҳамма мажлисга чорланибди. Муҳаррирнинг ташвишида жон бор эди. Қиз ҳали вояга етмаган, агар ота-онаси жанжал кўтарса, шоир қамалиши баробарида юқори идора муҳаррирни ҳам жазолаши аниқ эди.

Шоир Эрматнинг бузуқлиги ҳақида ортиқча гапириб ўтирмайман, қисқаси шуки, ўша қизга уйланиб, қамоқ жазосидан қутилиб қолди. Икки ўғил кўришди. Эшитишимча, рашк ўтида ёниб, хотинига кун бермас экан. Хотин дўзах азобида яшар экан. Охири эрдан ажрашибди-ю, бу азобдан қутулибди. Эрмат ака яна кўп марта уйланди. Марказий матбуотда унинг хулқи танқид остига олинди. Мен буларни кўпам эсламайман. Каминани ўйлантирадиган нарса – унинг сирдан барчани огоҳ қилиб чиқиши эди. Қўрқувдан шундай қилганми, бошқалардан нажот кутганми ё бошқа сабабми, менга қоронғи. Ҳаётнинг кейинги довонларида ҳам ана шундай “сирдош”ларга дуч келиб турдим. Кузатишимча, бугунги азиз ёшларимизда сир сақлашга доир тарбия етишмай қоляпти. Шу сабабли, бу мавзуни четлаб ўтмасликни маъқул кўряпман.

Аҳли донишнинг таъкидига қараганда, сир сақламоқлик – тил остига чўғ олиб туришдан ҳам машаққатлироқ эмиш. Тилимизда “сирдош дўст” деган атама бор. Ҳар кишининг юрагини қон қилувчи сири бўлганидек, бу сирни ошкор қилишга арзигулик дўсти ҳам бўлади. Дўст-ку, сирингизни эшитар, ошкор қилмасликка ваъда ҳам берар, аммо ваъдасига вафо қилишидан кўра хиёнат қилиши аниқроқдир. Дўстларни бир-биридан айириб юборадиган сабаб ҳам айнан шундадир. Дўстига сир айтиб сўнг пушаймон бўлганларнинг сони-саноғи йўқ. Ҳолбуки, жаноби Расулуллоҳ (с.а.в.) “Бир одамни жуда яқин олмагинки, у вақти келиб душман бўлиб қолиши мумкин”, деб огоҳлантирганлар. Яқин деб билинган дўст душманга айланмаса ҳам айтилган сирга хиёнат қилиши кутилажак ҳолдир. Бир шогирд донишманд устозидан сўраган экан:

– Менинг жуда муҳим сирим бор. Шу сиримни дилимда сақлайвериб, юрагим қон бўлиб кетди. Ишончли дўстимга сиримни айтиб, юрагимни бўшатиб олмоқчиман.

Бу гапни эшитиб устоз дедики:

– Сенинг сиринг фақат ўзинггагина керак, бошқа одамга сира ҳам керакмас. Модомики, ўз сирингни ўзинг сақлай олмасанг, бошқа киши ўзига мутлақо кераги бўлмаган бу сирни қандай сақлай олади? Агар у сирингни ошкор қилса, бунга таажжуб этишнинг ҳожати бўлмайди.

Табиатда ҳамма нарса ўз хили билан юради. Оққуш қорақушга қўшилмайди. Одамлар гарчи бир хилга ўхшасалар-да, бирининг қалби оққуш, иккинчисиники қорақуш кабидир. Ҳаттоки учар қушлар ҳам ўз шерикларини ажратишни уддасидан чиқар экан, инсоннинг бунга амал қилмоғи мутлақо шартдир. Шу боис шоир дейдики:

 
Бўлмагил ҳар кимга жонинг бирла, йўлдош ўзгадир,
Айтмагил ҳар кимсага сирингни, сирдош ўзгадир.
 

“Яхши либос – танга оройиш, яхши ўртоқ – жонга осойиш”, деганларидек, яхши ўртоқни бошқалар орасидан ажрата олиш ҳам ақлга боғлиқ. Ақлли одамлар учун дўстликдан азизроқ ҳеч нарса йўқдир. Дўстлик беғараз бўлмоғи шарт. Лекин дўстлик тилсимларининг калити сирни сақлай билишдадир. Учинчи одам билмаган сир ёйилмайди. Чунки учинчи одам эшитган сир албатта оғиздан-оғизга ўтади ва бунинг олдини олиш мумкин эмас. “Беҳаё дўстликка ярамас, нопок сирдошликка”, деган мақол бор. Тўғри, барчани нопокликда айблаш ёки гумон қилиш ақлдан эмас. Аммо орада шайтон борлигини ҳам унутмай, дўстимизни асраш учун унга сиримизни айтмай қўя қолганимиз минг марта афзал.

Ҳар бир инсоннинг фақат ўзига ҳос сири бўлганидек, ҳар бир оиланинг ўз сири бўлади. Хотин эрининг хонадони шарафини сақлаши лозим бўлгани каби, сирини ҳам сақлаши керак. Баъзан кузатаман, кўчани супуришга чиққан келин қўшни қизларни кўриб, суҳбатини бошлайди. Суҳбат узоқ давом этади. Мен уларнинг нима ҳақда гаплашаётганларини билмайман (буни эҳтимол сиз биларсиз), лекин киши кўп гаплашганда албатта бирон сирини ошкор қилиб қўйиши аниқ. Қўшни қиз келиннинг гапларини қизиқиш билан эшитади ва… онасига айтади. Сўнг бу гап қайнонанинг қулоғига қайтади. Тўғрими? Қўшни қизга ёки яқин дугонага айтилган оила сири қумга сингган томчи сув каби йўқ бўлиб кетмайди. Ёлғон, ғийбат, туҳмат каби тиканаклар илдизига жон берувчи сув бўлиб сингади.

Келин айрим гапларни оила сири эканини фаҳмламаслиги мумкин. Лекин бу баҳона уни айбловдан қутқара олмайди. Дейлик, қайинсингилга келаётган совчилар келмай қўйишди. Келин бунинг сабабини билмайди. Буни оддий хабар сифатида қўшни қизга гап орасида айтган. Оқибатда гап айланиб-айланиб, совчиларнинг айниб кетишларига келин сабабчи бўлиб қолади. Келин оиласидаги сирни ҳатто ўз онасига ҳам айтиши мумкин эмаслигини шу хонадонга келинсалом билан кириб келмасидан олдинроқ аниқ билиши керак.

Халқимизда “Хотинга сир айтма”, деган мақол бор. Бу мақолга амал қилувчи эрлар ҳам бор. Улар хотинга умуман сир айтмайдилар. Лекин бу мақолни айнан, хотиннинг оғзи бўш, унга мутлақо ишонма, деган маънода тушунмаслик керак. Мақолда яширин маъно ҳам бор: эр ҳар қандай сирни айтавериб, хотиннинг ташвишига ташвиш қўшмаслиги керак. Айниқса эр бошига тушган нохуш ташвишни хотинга айтмагани маъқул. Агар бу ташвишни кўтаришда хотиннинг иштироки зарур бўлса, айтиш мумкин. Бўлмаса, уни ташвишга шерик қилишнинг ҳожати йўқ. Камина ҳаётимда шу одатга амал қилганман. Узоқ йиллар сақлаган сирларимнинг айримлари билан хоним-афандим шу китобни ўқиш чоғида танишсалар керак.

Лутнинг (алайҳиссалом) хотини уйига келган меҳмонлар ва ўртадаги гап-сўзлар тўғрисида қавмига хабар етказиб турарди. Оиладаги сирни кўчага таширди. Оқибатда у Аллоҳ таоло томонидан ўлимга ва дўзах азобига ҳукм қилинди. Аллоҳ таоло Лут қавмига офат юбориш арафасида огоҳлантириб, иймон эгалари билан шаҳарни тарк этишни, аммо хотинини қолдиришни амр этди. Уйдаги сирни ташқарига ёйгани учун ҳатто пайғамбарнинг хотини ҳам кечирилмаган экан, ардоқли фарзандларимиз тилларидан учувчи ҳар бир сўзга эҳтиёт бўлганлари яхши.

Айрим кишилар ўз сирларини ўзлари асрай олмайдиларки, оқибатда ғийбат ўқларига ўзларини ўзлари нишон қиладилар. Феъли тор одам ўз сирини ҳам сақлай олмайди. Шунинг учун ҳаётда кенг феълли бўлишга интилиш керак. Кишининг сиқилган пайти кўп бўлади, шунақа дамда сирни бировга айтиб юборишдан тийилишга куч топа олсин. Сирини очса, кейин надомат чекади. Сир ўзида экан, бахтлидир. Ёйилгач, бахти учади-кетади: ғийбатлардан ўзини қутқара олмай қолади. Сир ўзида экан, унга ҳукмрон. Ёйилгач эса, ғийбат кишини мағлуб қилади ва роҳатини бузади.

Азиз ёшларимизнинг қулоқларига яна бир гапни айтиб қўяй: ҳар бир маҳалла, ҳар бир қишлоқда “сир олиб”, “сир ташиш”га иштиёқмандлар бўлишади. Аслида уларнинг ёмон ниятлари йўқ. Гап ташишдан мақсадлари бировни биров билан уриштириб қўйиш эмас. Бировнинг сирини эшитиб, бошқаларга етказишнинг гуноҳ эканини балки билишмас. Уларнинг қилмишлари беозор кўринса-да, баъзан қўшнилар орасига совуқчилик солади. “Фалончининг келини нега туғмаяпти”, “Фалончининг Америкада ишлаётган ўғли уйланиб олибди”, “Фалончиникига келаётган совчилар айниб кетишибди”… Бунақа хабарлар оқимини сел оқимига ўхшатиш мумкин. Бундай хотинлар ёш қиз-жувонларни, айниқса қўшни келинларни ҳам гапга солишади. Ёшлар “Холам мени ўзларига яқин олиб суҳбатлашяптилар”, деб лаққа тушмасинлар. Бундай хотинларнинг муомалалари жуда ширин бўлади. “Айланай болам”, “ўзим дардингизни олай, келинпошша”, деб гап бошлаб, қўшнилар ҳақидаги янгиликларни айта бошлаганида ёшлар бу янгиликлар кўлмагига ўз оилаларига доир сирни сочиб қўймасинлар, тилга зийрак бўлсинлар.

Мазкур баёнларни ўқий туриб, сиз эҳтимол, “Тоҳир Малик барча сирларини дастурхонга қўйяпти”, деб ўйларсиз. Баъзи воқеалардан энди хабар топаётганингиз учун шундай туюлар, аслида бу сатрларнинг биронта ҳарфида ҳам сир йўқ. Турли пайтларда, турли давраларда айтиб берганман, айримлари эса асарларга кўчган. Менинг ҳам ўзимга яраша сирларим борки, ўзим билан тупроққа кетади. Мени ўзгаларнинг сирлари кўпроқ қийнайди. Шоир Эрматга ўхшаганларнинг сирларини сақлаш оғир. Айниқса ғийбат кафанига ўралган сирлар одамни қийнайди. Баъзилар “Фалончи сиз ҳақингизда ёмон гап айтди”, деб чақимчилик қилади. Чақимчининг гапига кўра чора кўрсам, нодон бўламан. Шу боис унинг гапи, туҳматми ё чинми, барибир менинг сиримга айланади. Агар юрагим тошиб, “Фалончи мен ҳақимда ёмон фикрда экан”, деб дўстимга ҳасрат қилсам, сиримни ошкор қилган бўламан.

Муҳтождирман

дили субҳи содиқдек пок

бир дўстга

1966 йили “Ленин учқуни”га болалар шоирлари Сафар Барноев ва Файзи Шоҳисмоил билан олдинма-кейин келганман. Тошкент зилзила ваҳимасида яшаётган кунларда Сафар аканинг тўйлари белгиланди. Бўлажак янгамиз Малика опани танирдим. Маданият уйидаги адабиёт тўгарагининг фаол аъзоси эдилар. Тўгарак ёпилиб қолганда Ёзувчилар уюшмаси раиси ўринбосари Асқад Мухтор ҳузурига биргалашиб кириб, ёрдам сўрагандик. Сафар аканинг уйлари йўқ, кечаги талабанинг бугун чўнтаги қай даражада эканини тасаввур қилаверинг. Тўй Малика опанинг ҳовлиларида ўтадиган бўлди. Бу ҳовли зилзила маркази Қашқар маҳаллага яқин бўлгани учун бузилиши керак эди.

Тўй куни белгиланган жойга келсам, йиғилганларнинг кайфияти синиқ, Сафар ака эса ғазабларини босиш учунми, кетма-кет сигарет тутатяптилар. У кишини бундай аҳволда кўрмаган эдим. Табиатан ювош акамиз бир нимадан аччиқлансалар “орқасига лой”, деб пешоналарини тириштириб қўярдилар, холос. Бировга бақириш, масала талашиш одатлари йўқ эди. Ташвиш сабабини секингина сўраб билдим: карнай-сурнайга маблағ йўқлиги учун келинникига машҳур хонанданинг ашуласи билан кириш режа қилинган экан. “Хонанда” Сафар ака билан дорулфунунда бирга ўқиган “дўст” эди. Ўша йиллари унинг ошиғи – олчи, ҳашаматли тўйлардан бўшамасди. Дўстига ваъда берган-у, серҳашам тўйдаги фойда ақлини олиб, ваъдага вафо қилишни унутган. Дўстга хиёнат уни қизиқтирмаган. Дўстнинг қанчалар эзилишини ҳам ҳис этмаган.

Азимжон ака Ҳожимуродов деган курсдошимизнинг тор чертиб, ашула айтишларини билардим. Туркистонлик акамизнинг ширали овозлари бор эди. Кўп мулоҳаза қилиб ўтирмай, битта таксини тўхтатдим-у, Хастимомга жўнадим. Хайрият, уйда эканлар. Мақсадимни эшитиб:

– Боришдан қочмайман-у, лекин доирачим йўқ-да,– деб бош чайқадилар.

– Доира борми, ўзим чаламан.

Бу гапимдан ажабландилар. Аслида камина таваккал қилган эдим. Болалигимда акамнинг чилдирмаларини чертиб турардим. Лекин қўшиқчига жўр бўлиш қўлимдан келадими ё йўқми, билмасдим.

Азимжон акани шошириб, ўша таксида қайтдик.

– “Тўйлар муборак”ни айтиб кирамиз, – деди кимдир.

Азимжон ака бу топшириқни эшитиб, менга секингина: “Бу ашулани тўлиқ билмайман”, дедилар.

– “Тўйлар муборак, кўргони келдик”, деб бошлайверинг, кейин тилингизга келган ашулани улаб юборасиз, ҳеч ким сезмайди, – дедим.

Чиндан ҳам, тўйларда айтиладиган қўшиқларнинг сўзларига ҳеч ким, ҳатто ўртада рақсга тушаётганлар ҳам эътибор қилишмайди.

Хуллас, “Тўйлар муборак”ка ўша пайтдаги энг машҳур ашула “Ўхшайди-ку” уланиб, тўйхонага кириб бордик. Доирани аввалига чўчиб чертдим, кейин баралла чалавердим. Усулдан чиқиб кетганимда Азимжон ака кулиб, биқинимга туртиб қўярдилар. Камбағалнинг тўйи файзли бўлади, деган гап ўша куни исботини топди. Бевафо дўст – номард хонанданинг иштирокисиз ҳам тўй ўтди.

Мен эсам баҳонада “иккинчи касб” эгасига айландим. Азимжон ака икки-уч марта тўйга олиб бордилар. Бир куни тонгги ошда доирани чертиб ўтирган эдим, қарасам, устоз Қуддус Муҳаммадий кириб келяптилар. Уятдан ёниб кетай дедим. Тўйда чилдирма чалишнинг айби бўлмаса-да, доирани юзимга парда-тўсиқ қилиб олдим. Устоз чиқиб кетгунларича олов устида ўтиргандай бўлиб, Азимжон аканинг кейинги таклифларини рад этавердим.

Сафар Барноевнинг тўйларига Файзи Шоҳисмоилнинг никоҳлари уланди. Бўлажак келин – Лаъли опамиз билан бирга ўқиб, аҳди паймон қилиб қўйишган экан. Ёшларнинг аҳди бошқа, ота-онанинг нияти, орзуи ўзгача экани кўп машаққатларга рўпара қилишини ўшанда билгандим. Болаларга гўзал шеърлар ёзувчи Файзи аканинг паспортига қаралмаса, биров уни турк ҳам, озарбайжон ҳам демасди. Қиз томон айнан миллат масаласини маҳкам ушлаб олиб, ёшларнинг никоҳига қатъий қаршилик қилдилар. Менимча, бу даъво бир баҳона эди. Файзи аканинг бошқа “айблари” бор эди: уй йўқ, чўнтак ҳам қуруқ.

Файзи ака табиатан жуда ювош, ҳатто бўшанг кўринсалар ҳам маҳбубаларига етишиш учун чарчамадилар, чекинмадилар. Ниҳоят, қизнинг ота-онаси тўйга розилик берди, аммо акалари бўш келишмабди, “Тўй куни остона босиб кирган куёвни ҳам, жўраларини бир-бир калласини узаман”, деб “тантанали қасам” ичибди. Бу қасам қулоғимизга етиб келди.

– Биз тўйга эмас, бошимизни кундага қўйиш учун борар эканмиз, – дедилар Сафар ака кулиб.

– Ҳаммамиз битта номда кетар эканмиз, – дедим мен.

– Қанақа номда? – дедилар Файзи ака ажабланиб.

– Камикадзе!

– Ким у?

– “Ким?” эмас, “кимлар?”. Урушда японларнинг шунақа учувчилари бўлган. Самолётга қуйган ёқилғилари фақат мўлжалга қадар етган, орқага йўл йўқ.

Шундай ҳазиллар билан тўйга отландик. Усти очиқ юк машинага чиқиб Янгийўл томон жўнадик.

– Сурнайчи йўқ, ашулачи акангни чақирсанг бўларди, – дедилар Сафар ака.

– Каллани кундага қўйиш учун сурнайчи эмас, ўрисларнинг духовой оркестрини чақириш керак, – дедим.

Сержаҳл аканинг калла олишига ишонмагандиг-у, лекин мастликда ким биландир муштлашиши мумкинлигини ҳисобга олиб, сергак ўтирдик. Тўй яримлаганда ўртада рақсга тушаётганлар орасида сержаҳл акани кўриб, бир-бирларимизга қараб, маънодор жилмайдик.

Ашулачиларни қиз томон айтган экан, куёв шоир бўлгандан кейин кимлар билан келарди? Шоирлар тўдаси ширакайф бўлгач, шеър ўқимай, тек ўтира олармиди? Табриклар шеърларга уланди. Ўша кезлари Раззоқ Абдурашид машҳур озарбайжон шоири Самад Вурғун асарларини таржима қилиш билан банд эдилар. Унинг “Агар сендан тонар бўлсам…” шеъри ёшлар орасида шуҳрат топган эди. Раззоқ ака табрик сўзини айтгач, шу шеърни ўқиб бердилар.

 
Агар сендан тонар бўлсам, насибам оҳу зор ўлсин,
Баҳорим қишга айлансун, чечаксиз бир диёр ўлсин.
Чаманзорим, боғу боғчам тўкилсин бори хор ўлсин.
Мозорим ўт олиб ёнсун, бу ишқим ошкор ўлсин.
Қўй, эй булбул, тин эй довул, ки хоҳиш истироҳатдур,
Бу юртларда илинжим йўқ, юпанчим бир саёҳатдур.
Ўлим, эй воҳ, бу неъматдур, бу бир шонли саодатдур,
Агар бевақт ўлар бўлсам, рақибим бахтиёр ўлсин.
Фалакдин интиқом истаб, жўшар руҳимда бўронлар,
На виждонни, на инсофни билар, ё Раб, бу инсонлар.
Ёз, эй Вурғун, яна жўшсин бу кун оламда тўфонлар,
Йиқилсин меҳвари олам бу тубдин тору мор ўлсин.
 

Меҳмонлардан бирига шеър таъсир қилган экан, ашула-ўйиндан кейин яна ўқиб беришни илтимос қилди. Раззоқ ака туриб, иккинчи сатрни тугатмасларидан сержаҳл ака:

– Бу тўйми ё мажлисми?! Йиғиштирларинг шеърларингни! Уйларингда ўқийсанлар! – деб шеърхонликка якун ясади. Ранжитадиган аҳволдан ҳеч ким хафа бўлмади, калламиз кесилмаганига қувона-қувона қайтдик.

“Ленин учқуни”даги ишимни “келажаги порлоқ” икки “ёш куёв” билан ҳамкорликда давом эттирдим.

Пўкиллаган чилдирма ва нўноқ доирачи

Менга дуо кетган бўлса керак, кимдир бирон ишни қила олмаса, мени жалб қилишади. Китобхонлар билан учрашувга бирон шоир ваъда бериб келолмаса, менга қўнғироқ қилишади. “Мен шоирларнинг дублёриман-да”, деб ҳазиллашаман. Учрашув ташкилотчисига раҳмим келганидан “дублёрлик” вазифасини бажариб бераман. Чилдирмакашлигим ҳам шундай. Тўйда устозни кўриб уялганимдан кейин 4-5 йил қўлимга доира олмадим. 1972 йилнинг 9 май куни дўстим Абдужалил Зокиров уйланди. Пешинга яқин жала қуйиб, кетидан дўл уриб, шаҳар кўчалари бамисли дарёга айланди. Хайриятки, бу ҳол кўп давом этмади. Шу тарзда ярим соат-бир соат ёғиб берсами, шаҳарни сув босиши тайин эди. Тунд осмон ўн-ўн беш дақиқа заминни савалагач, шамолнинг раҳми келиб, булутларни тоғ томон суриб кетди.

Абдужалилнинг Себзордаги эски уйига пешиндан кейин бордик. Тор ҳовлининг аталаси чиқиб кетган. Кимдир қипиқ сепяти. Тўй бошланишига ҳали вақт бор. Лекин ошнам кўчада бўғилиб, сигарет тутатяпти. Аҳвол сўрадим.

– Кўрмайсанми буларни! – деб чала чекилган сигарет қолдиғини оёғи остига ташлаб эзғилади.

– Кимларни кўрай, нима бўлди?

– Куёвжўрамнинг кайфи ошиб, думалаб қолди…

Мен ҳали уйланмаганман, жўрабошилик мартабасига номзодим ўтмайди. Яхшики, қўшним Асқар билан бирга келиб эдим.

– Жиғибийрон бўлаверма, ана сенга зўр куёвжўра олиб келганман, ичмайди ҳам, думалаб қолмайди ҳам.

Асқарнинг жуссаси кичикроқ эди, Абдужалил менинг бу гапимни ҳазил, деб тушуниб, қўл силтади-да, ишонқирамай сўради:

– Уйланганми?

– Уйлангандаки… битта ўғли ҳам бор. Бу масаланг ҳал, яна нима дейсан?

– Менга қара, сен Азимжон аканинг ёнида чилдирма чалармидинг?

– Чалардим. Нима эди?

– Ашулачи келди-ю, доирачиси йўқ экан, каллам қотиб қолди.

– Бўпти, чилдирмачи топилди, деявер, доира топиладими?

Кўп ўтмай доира келтиришди. Доира санъатнинг қадрига етмайдиган одамнинг қўлига тушиб, неча йилдир ертўлада захлаб ётган экан. Қани энди қиздириш мумкин бўлса! Офтобга ҳам қўйдим, қарасам, терига илиқлик ўтяпти-ку, лекин гардиши ҳали ҳам нам. Ўчоқда ёниб турган оловга тутиб ўтирдим. У пайтларда куёвнавкар йиғилгунча карнайчи-сурнайчи, ноғорачи кўчада хизматда бўларди. Хонанда эса ҳовлида навбати билан ашула айтиб ўтирарди. Кейин хонанда билан доирачи машинага ўтириб, келиннинг уйига борарди. У ерда ҳам уч-тўрт жуфт ашула айтгунча куёвнавкарлари билан етиб келарди. Шунда хонанда уларни “Тўйлар муборак!” қўшиғи билан қаршилаб, қўшиқни-қўшиққа уларди. Кейин куёвникига қайтиб, никоҳ зиёфатида хизматни тўй тугагунча давом эттирарди.

Доирани чала-чулпа қиздириб, келиннинг уйига жўнадик. “Келинглар, келинглар”, деган лутф билан кутиб олишди. Одатда ҳамиша шунақа бўлади: санъаткорни ҳурмат билан кутиб олиб, сўка-сўка кузатишади. Хонанда акамиз сўридан жой олди, мен ўчоқбошига шошилдим. Дам ўтмай, “Эшитайлик!” деган таклиф тушди. “Ҳозир, ҳозир”, деди хонанда торини созлаган бўлиб. Каминананинг зах босган доираси эса ҳали-бери қизийдиган эмас. Яна икки марта “Эшитайлик!” деган овозлар янгради. Хонанда ҳам ўзига яраша ўжар экан, доира жўрлигисиз айтишни истамай, ўтираверди. Шунда сержаҳл одам келиб, елкамга туртди:

– Вей, бола, бу ерда қўнқайиб ўтирмай, жойингга бор. Пулни қуртдай санаб олишни биласан-а, ҳе, сендан ўргилдим…

Аслида “ўргилдим”, демади, чапаничасига бошқа гап айтди. Ҳақорати учун бошига доира билан ургим келди, лекин унинг важоҳатини кўриб, қўрқдим.

Сўрига бориб, пўкиллаган доирани чертиб ўтиравердим. Куёв кириб келаётганда доирани қарсиллатиб чалиш керак эди, бўлмади. Тўғри, бунга ҳеч ким эътибор бермади, лекин ўзим уялдим.

Куёвникига қайтгач, доирани эгасига топширдим.

– Қалай экан? – деб сўради у.

– Зўр, – дедим, – яна тўрт-беш йил зах ертўлада сақласангиз жуда-а тобига келиб қолади. Қаҳрамон Дадаевга совға қилсангиз, бир қоп раҳмат эшитасиз.

У одам кесатиғимни англамай, чин гап деб билиб, доирани яна зах ертўлага олиб тушгандир.

Меҳмонлар қаторидан жой олдим. Келин келишидан аввал Ёдгор Саъдиев билан Жамшид Зокиров кўринишди. Уларга хосхона ясатилган экан, ҳовлига “қўнмай” ўтиб кетишди. Ёдгор Саъдиевни Абдужалилга синфдош эканини у дамда билмас эдим. Келин келгач, тўй бошланди. Бошқа ашулачилар таклиф этилган экан, хизматда бўлишди. Улардан кейин “ашулачимга” навбат теккан эди, мени қидириб қолди. Топди ҳам. “Анавиларнинг доирачисини ижарага ола туринг, қўлим қайилиб кетиб, қимирлата олмаяпман”, деган ёлғон билан қутулдим. Аслида сўкиш эшитган пайтимда “қўлимга энди доира олмайман”, деб қасам ичган эдим. Тўғри-да, ҳар бир ишни устаси бажариши керак. Бу чала санъаткорлик обрў олиб бермаса, чўнтагимни тўлдирмаса… масхара бўлганим қолади…

Тўй қизиди. Охирлаган пайтда ҳовлида ўйинга тушувчилар кўпайиб кетди. Қарасам, мен тайинлаган куёвжўра ҳам қизларнинг орасида ўрмалаб юрибди. Тўрда куёв боланинг ўзи шўппайиб ўтирибди. “Ичмайди”, деб мақтаганим ширакайф бўлиб олишга улгурибди. Ўрнимдан туриб, уни билагидан ушладим-да, жойига қайтардим.

Соат тунги ўн иккидан ошганда куёв-келинни уйга кузатиб, кўчага чиқдик. Шаҳар транспорти тўхтаган, йўловчи машина ҳам кўринмасди. Уйга пиёда қайтишдан ўзга чора йўқ эди. Кечаси пиёда юриш менга янгилик эмас, лекин оёқлари чалишаётган куёвжўрани олиб юриш машаққат эди. Қўлтиғига кирай десам, бўйи паст, икки букилиб қийналдим. Опичиб олиш менга қулай туюлди. Куёвжўра анча йўлга қадар хиргойи қилиб кетди. Кейин елкамдан тушириб, уч-тўрт силкиган эдим, сал ўзига келиб, юра бошлади.

Азиз дўстимнинг тўйидаги беминнат икки хизматни шу тарзда адо этган эдим. Дарвоқе, Асқаржон бу аҳволда уйга киришдан қўрқиб, бизникида ётиб қолди. Барвақт туриб чиқиб кетган экан. Нонуштадан кейин ишга отландим, қарасам, пойабзалим йўқ.

– Ғирт мастга ўхшовдиларинг, туфлинг йўлда тушиб қолса ҳам билмабсан-да, – дедилар аяжоним аччиқланиб.

– Мен маст эмасдим, Асқарни кўтариб келдим, – деб ўзимни оқладим.

Бу гапни эшитгач, аяжоним қўшниникига чиқиб, пойабзалимни олиб қайтдилар. Асқаржон менинг елкамда ҳузурланиб, хиргойи қилиб келаётганида туфлиси тушиб қолганини билмаган экан. Унинг битта пайпоқда юриб келганини менам билмабман…

* * *

Сафар Барноевнинг тўйига келмаган бевафо “хонанда”нинг номардлигига, кескинроқ айтсам, дўстга хиёнатига яна бир марта гувоҳ бўлиб эдим. 1972 йилнинг август ойида Рауф Парфи ўғилларига хатна тўйи қилдилар. Кўпчилик бўлиб Янгийўлнинг Хонабодига бордик. Бизга Толиб Йўлдош “раҳбар” эдилар. Тўй бошланди. Табриклар айтиляпти, шеърлар ўқиляпти. Лекин тўйни билдириб турувчи куй-қўшиқ эшитилмайди. Бизга-ку, шеърхонлик ҳам бўлаверади. Лекин қишлоқ аҳлига бунинг кераги йўқ. Бир маҳал қайдандир эски рубоб келтирилди, тешик чилдирма ҳам топилди. Рубобни Фозил ака созлаган бўлдилар. Фозил ака Рауф ака ва ўша “хонанда” билан бирга ўқишган. Фозил ака туғма ногирон бўлишларига қарамай олий маълумот олиб, энди илм билан шуғулланардилар. Бу кишига Худо ширали овоз берган эди. Эшитишимча, “хонанда”ни машҳур қилган қўшиққа Фозил ака куй басталаб, дастлаб ўзлари ижро этган эканлар.

Тўйни олиб бораётган Сафар Барноев бир маҳал менга кулимсираб яқинлашиб:

– Тоҳир, чилдирмакашлик яна ўзингга қолди, – дедилар.

Рубобни чалса бўлади, Фозил акамизнинг овозлари бинойи, лекин тешик чилдирмани қиздириш осон эмас. Қизиб, тараклагандай бўлади-ю, битта ашула яримламасдан, пўкиллай бошлайди. Бир жуфт ашуладан кейин чилдирмани кўтариб ошхона томон шошаман. Чилдирмани ўтга тутиб турганимда, хизмат қилиб юрганлардан бири, иккинчисига: “Рауфни шаҳардаги катта шоир дейишарди, битта ашулачига кучи етмас экан-ку?” деб қолди. Бу гапдан вужудим зириллаб кетди. Тўйда узоқ ўтирмай, чиқиб кетганлар ҳам шу фикрда бўлсалар керак, деб ўйладим. Бу содда кишиларга “Шоирнинг улуғлигини тўйига ашулачи келиши ё келмаслиги белгиламайди”, дейишнинг фойдаси йўқ, уларда шоир қалбини, дунёсини тушуниш, уни улуғлаш туйғуси йўқ эди.

Тун соат ўн иккиларга яқинлашганда ашулачи, доирачи, раққосадан иборат “отарчилар гуруҳи” келди. Улар санъаткорлар учун тайёрланган, лекин бўш турган сўрига омонат ўтириб, дуо ўқиган бўлдилар-у, давра ўртасига чиқиб, ашулаларини бошлаб юбордилар. Қишлоқ аҳлидан ҳеч ким қолмаган, шаҳарлик меҳмонлар учун бу томошанинг кераги йўқ эди. Қарасам, ЗоҳирАълам раққосага пул қистиряптилар. Ошхонадаги гапдан бери кўнглим ғашлиги тарқалмаган эди. Ўрнимдан туриб, Зоҳир акага яқинлашдим:

– Нега буларга пул қистиряпсиз? – дедим.

– Рауфнинг ҳурмати, доирачи синфдоши экан.

Бу гап кўнгил ғашлигини янада оширди. Доирачига яқинлашиб, чилдирмасини ушлаб олдим. Важоҳатимни кўрган ашулачи жимиб қолди.

– Сиз Рауф ака билан бир синфда ўқиганмисиз? – дедим.

– Битта партада ўтирганман, – деди у.

– Қишлоғингиздан битта зўр шоир чиқибди, бир марта тўй қилибди-ю, сиз битта тўйнинг пулидан воз кечолмадингизми?

– Иложи бўлмади, уятли одам эди, – деб ўзини оқламоқчи бўлди.

– Дўстга хиёнат қилиш уятли эмасми? Қани, жонларингни суғуриб олмасимдан жийда-халталарингни кўтариб жўнаб қолларинг-чи!

Бу пайт Рауф ака бизга яқинлашдилар.

– Рауф, бу ёғи қандоқ бўлди? – деди доирачи.

– Келганларинг учун раҳмат, энди бора қолинг, бу йигит яқинда армиядан келган, отиб ташлашдан ҳам тоймайди, – дедилар кулимсираб.

Аниқ эсимда, Рауф аканинг юзларида жилмайиш, кўзларида эса ғашлик нури бор эди.

Орадан кўп ўтмай, Рауф ака оилалари билан ажрашдилар. Қайсидир сафардан келсам, Дилоромга уйланибдилар. Кўчада учрашиб қолганимизда:

– Мана, янги “хархаша”,– деб таништирдилар-да, узрли оҳангда қўшиб қўйдилар: – Сизни атай тўйга айтмадим.

– Нега?

– Ашулачиларимни ҳайдаб юборишингиздан қўрқдим.

Бу ҳазилларидан иккаламиз яйраб кулдик.

“Халқим” дейди биров,

яна бири деярмиш “халқум”,

тили чучуклар озми дунёда?

Рауф аканинг тўйларини кўпам эсламайман. У киши билан бўлган суҳбатларимиз мен учун қадрлироқ. Ҳар бир суҳбатда бир ҳаёт фалсафасини ўрганар эдим, десам муболаға бўлмайди. Баъзилар Рауф акани майхўр эди, деб таърифлайди. Бу нотўғри. Рауф ака бўкиб ичмасдилар. Европаликларга ўхшаб қултум-қултум ичардилар. Шоирга май бир баҳона, аслида дилкаш суҳбат муҳимроқ эди. Мен Рауф Парфининг дастлабки китобидаги шеърлардан “Талваса” романида фойдаландим. Ҳатто ўзларининг образларини ҳам киритдим, романни ўқимаганлар учун бу баённи такрорлашга ижозат беринг:

Кишининг ғамсиз яшамоғига ҳамиша хотирот ҳалал беради.

Ҳозир Бўрон – Келдиёрни ҳам тотли, ҳам заҳарли хотирот бағрига чорларди. Хотирот гўё унинг ўрмонзори, неки кечмиши бор – шу ўрмонзорида эди. Зангор япроқлар тинмай шивирлаб тинчлик бермасди. Улуғ артист бўлиш умидида катта шаҳарга келиб, имтиҳонга тайёрланиб юрган кезлари хиёбондаги ёзлик қаҳвахонада бир шоир билан тасодифан танишиб қолган эди. Ўшанда қаҳвахонадаги барча ўринлар банд, фақат энг четдаги стол атрофида битта стул бўш эди. Стол устига икки шиша пиво қўйилган, яна бир стулни банд қилган киши баъзи-баъзида пиводан ҳўплаб қўйиб, китоб ўқиб ўтирарди. Келдиёр аввалига “бу кишининг шериги бордир”, деб ўйлаб унга яқинлашишдан тортинди. Мўйлаби ўзига ярашган, кўзлари кулиб боқувчи у одам китобдан бош кўтариб қараганда ийманиб турган йигитчани кўриб, бўш стулга таклиф қилди. Келдиёр бундан мамнун бўлиб, китобларини стол четига қўйди-да, олиб келган егуликларини ўртага қўйиб, нотаниш одамни ҳам таклиф этди.

– Ўқишга кирмоқчимисиз, устоз? – деди у одам таклиф учун миннатдорчилик билдиргач.

Унинг “устоз” деб мурожаат қилиши Келдиёрга ғалати туюлди. Буни сезган нотаниш одам:

– Ўқийдиган одам келажакда устоз бўлади. Сизга шу мартабани тилайман, – деб Келдиёрнинг китобларидан бирини қўлига олди. – Умаржон Исмоиловнинг китоблари чиқибдими? Ў, зўр, зўр! Урушдан олдин бу одамнинг “Рустам” деган асаридан машҳурроқ томоша бўлмаган, дейишади. Менам озгина билардим… – у кўзларини қисиб эслашга ҳаракат қилди. Сўнг ҳазин овозда ўқий бошлади:

 
“Косани тўлдиринг, айтинг алёрни,
Шу пулнинг, шу қулнинг соғлиги учун.
Айш қилиб ўлтирган йигитлар билан,
Мажлисда қизларнинг борлиги учун.
Ичайлик шу пулнинг салобатига,
Пул кўп зўр, азамат, паҳлавон бир куч,
Агар пул бўлмаса бутун дунёда
Одам йўқ, турмуш йўқ, ҳатто яшаш пуч”.
 

– Мен ҳам шу монологни тайёрлаяпман, – деди Келдиёр унинг ўқишидан завқланиб. – Сиздан ўргансам бўлар экан.

– Буни ўрганиш учун икки қултумгина ичиб олиш керак, – шундай деб бир шиша пивони Келдиёр томон сурди.

Акмалнинг зўри билан Келдиёр бир марта пиво ичган, кўнгли айниб, “шу нарсани ичмайман”, деб ўзига сўз бериб қўйган эди. Аҳдини бузмаслик учун нотаниш кишига раҳмат айтиб, шишани жойига суриб қўйди.

– Бу яхши одат, – деди у киши кулимсираб. – Сиз қандай ролларни ўйнаб шуҳрат қозонасиз, билмайман-у, аммо санъат тарихига пиво ичмаган ягона артист сифатида кириб қоласиз.

Келдиёр унинг қўлидаги китобга кўз қирини ташлаб:

– Сиз шоирмисиз? – деб сўради.

– Шеърий китоб ўқиётганимга айтяпсизми? Шеърий китобни ўқиган шоир бўлади, деб ўйлайсизми?

– Шеърни яхши ўқир экансиз.

– Балки артистдирман?

– Йўқ, артист бўлмасангиз керак.

– Нега?

– Кўринишингиз… Абдулла Қодирийнинг суратдаги ёшликларига ўхшайди. Кўринишингиз жуда кинобоп. Артист бўлганингизда кино ёки театрда рол ўйнаган бўлардингиз. Мен кўп ёш артистларни биламан.

– Мен шоирликни ҳавас қиламан. Мендан артист чиқмаслиги аниқ. Машҳур шоир ҳам бўлолмасам керак.

– Нега? – деб ажабланди Келдиёр.

– Мен ёлғонни ёмон кўраман. Рост шеър эса… – у шундай деб нима учундир ҳазин жилмайди, – кимларгадир ёқмайди.

У шишани кўтариб икки қултум пиводан ичди. Атрофни ўраб турган дарахтларга тикилиб жим қолди, сўнг худди ўзига-ўзи гапираётгандай шеър ўқий бошлади:

 
Айтгил, куйларманми, бир кун, юрагим,
Айтгил, куйларманми боқмай ўзимга.
Сени жарроҳ каби совуққон ва жим
Юлиб қўярманми қоғоз юзига.
У пайт алдамасдинг кўзимга боқиб,
Шодумон дардингни айтардинг буткул.
Унгача илҳомлар келмагай оқиб,
Унгача дунёни англамак мушкул.
 

Шеърни ўқиб бўлгач, ҳасрат тўла юраги тафтини босиш учунми яна икки қултум ичиб, сўнг гугурт тепасидаги яримта сигаретни олиб тутатди. Келдиёр таомдан қўлини тортиб, шеърнинг давомини кутди. Лекин у шеър ўқимай, йигитга кулимсираб қаради. Бу кулимсираш фақат зоҳирда, ботинни эса дард чўғлари куйдираётганини сезиш қийин эмасди.

– Бугун дили пок бир инсон билан учрашиб гаплашишни жуда-жуда хоҳлаган эдим. Худо менга сизни етказди шекилли, устоз? Ҳали танишмай туриб сизни “дили пок инсон” деганимга ажабланяпсизми? Одамнинг дили поклигини билиш учун узоқ вақт таниш бўлиб юриш шарт эмас. Қишлоқдан келганингиз билиниб турибди. Ҳаётни асосан китоблар орқали биласиз. Турмушнинг балчиқларига ҳали тушиб чиққанингиз йўқ. Сезаётгандирсиз, бугун кайфиятим йўқ. Дилим хира. Кеча бир шоирни ўлдирдилар. Кимлигини, қаерда яшаганини сўраманг. Ҳақиқий шоирнинг макони бўлмайди. “Айтсам ҳам ўлдирадилар, айтмасам ҳам ўлдирадилар, айтиб ўлганим яхшироқ”, деб яшаган шоирнинг қисмати нима бўлиши мумкин?..