Электронная библиотека » УРФОН ОТАЖОН » » онлайн чтение - страница 2

Текст книги "ДАВЛАТ"


  • Текст добавлен: 26 июня 2023, 09:00


Автор книги: УРФОН ОТАЖОН


Жанр: Современная зарубежная литература, Современная проза


сообщить о неприемлемом содержимом

Текущая страница: 2 (всего у книги 24 страниц) [доступный отрывок для чтения: 7 страниц]

Шрифт:
- 100% +

– Албатта адашишлари іам мумкин.

– Демак, їонунларни єрнатишда улар бир хил їонунларни тєўри баъзиларини эса нотєўри єрнатадилар, шундайми?

– Мен іам шундай деб єйлайман, – деди Фрасимах.

– Тєўри єрнатилганлари – іокимиятлар фойдасидир, нотєўрилари – зараридир. Сенинг фикринг їандай?

– Мен іам шундай деб єйлайман, – деди.

– Улар (іокимиятдагилар) нимани єрнатсалар, іокимиятга тобеълар буни бажаришлари зарур ва бу адолатли бєладими?

– Бєлмасачи.

– Демак, сен тасдиїлаётганинг бєйича, энг кучлига фойдали нарсани бажаришгина эмас, унинг їарама-їаршисини, яъни ярамайдиганини бажариш іам адолатли бєлади.

– Сен нималар демоїдасан єзи?

– Менингча, сен нима деяётган бєлсанг єшани аётмоїдаман. Кел яхшилаб кєриб чиїайлик: іокимиятлар тобеъларини єз талабларини бажаришга мажбур этаётиб, шу іокимиятларнинг єзлари энг маъїул бєлганини танлаб олиш борасида баъзан адашишларини ва шу билан бирга іокимиятларнинг іар їандай талабларини тобеълар томонидан бажарилиши адолатли бєлишини биз тан олмаганмидик?

– Іа, шундай, биз буни тан олган эдик.

– Сен іукуматлар ва умуман кучлирої (одам)лар учун зарарли нарсаларни амалга ошириш іам адолатли деб тан олган эдинг, шуни єйлаб кєр: іокуматлар беўараз єз-єзларига зарар бєлсада, ниманидир бажариш мажбуриятини юклайдилар, шунга їарамай сен буларга амал їилишни бари-бир тасдиїлайверасан. Бундай іолда, донишманд Фрасимах, сен айтганларингнинг аксини бажариш адолатли бєлиб їолмасмикин? Зеро бу єринда беїиёс кучлига зарарли бєлган нарсани бажаришни энг ожизлардан талаб этилмоїда-ку.

– Зевс билан онт ичаманки Суїрот, бу шундай, – хитоб їилди Полемарх, – бу мутлаїо равшан!

– Айниїса, агар Суїротга їєшилиб сен іам бунга гувоіликка єтсанг, – суібатга їєшилди Клитофонт.

– Гувоілик нимаси? Зеро, Фрасимахнинг єзи іукуматлар баъзида єз-єзларига зарар келтирувчи талабномалар їєядилар ва буларни бажариш тобеъ фуїаролар учун адолатли, деб іисобланади.

– Іукумат буйруўини бажариш, Полемарх, – шу нарсани Фрасимах адолатли деб іисоблаган.

– Клитофонт, у (Фрасимах – тарж.) энг кучлига яроїли бєлган нарсани адолат деб іисоблаган. Бу икки іолни белгилаб їєйгач, іокимият соіиблари баъзан єз-єзларига зарар келтирувчи нарсани буюрадилар ва буни тобеъ фуїаролар буни бари-бир бажаришлари зарур. Бундай дейишдан келиб чиїади-ки, энг кучлига яроїли нарса яроїсиз нарсадан іеч їанча адолатлирої эмас экан.

– Аммо Фрасимах энг кучлига яроїли нарса, деб энг кчли (одам) єзига яроїли нарса деб іисоблаган нарсани тушунган, – эътироз билдирди Клитофонт. – Худди шуни ожиз (одам) бажариши зарур – шуни у адолатли деб тан олади.

(52) – Йєї, Фрасимах бундай демаган, – деди Полемарх, – дедим мен, – агар іозир Фрасимах шундай деса, биз уни худди шундай тушунамиз. Сен менга айтчи Фрасимах, энг кучлининг єзи учун яроїли туюлган нарсалар, даріаїиїат у унга яроїлими ёки яроїли эмасми бари-бир адолатли деб айтмоїчи эдингми? Сенинг сєзларингни шундай тушунишимиз керакми?

– Асло бундай эмас. Наіотки сен мени. Адашаётган одамни, худди у адашаётган пайтида энг кучли деб іисоблайди, деб єйлайсан?

– Іукумат бегуноі бєлмаганлиги, аксинча баъзи-бир нарсаларда адашиб туришини тан олганингдан сєнг сенинг сєзларингнинг маъноси шундай деб єйладим іаріолда.

– Мулоіазаларинг билан Суїрот шундай лєттибозсанки! Масалан, беморларни хато даволайдиганни, шу хатолар учун шифокор, деб атайсанми сен? Ёки, іисобда адашганни іисобда адашганида худди шу хатоси учун ісоб устаси деяоласанми? (52) Єйлайманки, оддий халї тилида: «шифокор адашади», «іисоб устаси» ёки (52) сарф єїитувчисиадашди» деб гапирамиз. Мен єйлайманки, агар іаїиїатан у биз айтган одам бєлса у іолда іеч їачон хатоларга йєл їєймайди. Агар сен аниїликни яхши кєрсанг, сєзнинг аниї маъносига кєра єз ишининг іеч бир устаси бу ишда адашмайди. Зеро, билим етишмаслигидан яъни маіорат етишмаслигидан адашадилар. Шундай їилиб, у мусаввир бєладими, ёки данишманд, ёки іукмдор бєладими агар єз маіорати соіиби бєлса адашмайди, гарчи: «шифокор адашди», «іукумдор адашди» деб тез-тез гапирилса іам. Мен берган жавобни сен худди шу маънода тушун. Аниї жавоб їуйидагичадир: іаїиїий іукмдор бєлгани учун іукмдор хато їилмайди, єзига энг яхши бєлган нарсани у бехато аниїлаб олади ва буни унга тобеъ бєлганлар бажаришлари зарур. Шундай їилиб, аввал айтганимдек, мен адолат деб энг кучлига маъїул бєлган нарсани бажаришни айтаман.

– Ажабо Фрасимах, сенингча мен лєттибозманми?

– Ортиўи билан.

– Мен єз мулоізаларимда саволларимни ёмон ниятда бердимми?

– Бунга менинг ишончим комил. Аммо уринишларинг бекор: сен мендан єз ёмон ниятингни яширолмайсан, ростки уни яширолмас экансан, у іолда бу суібатимизда мени енголмайсан.

– Мен бунга іаракат іам їилмайман, азизим. Бизда яна шунга єхшаш бирор нарса рєй бермаслиги учун, сен ожиз (одам) кучлига маъїул нарсани ижро этиши адолатдан, деб айтганингда сен «іукмдор» ва «энг кучли» сєзларини оддий маънодами ёки аниї маънода ишлатмоїдамисан аниїлик кирит.

– Мен іукмдор деганда бу сєзнинг энг аниї маъносини назарда тутаман. Їєлингдан келганича энди нотєўри талїин їилавер, тухматлар їил – мен сенга заррача ён босмайман. Тєўриси, бунга сенинг кучинг етмайди.

– Сенингча мен шунчалик аїлдан озганманки, арслоннинг ёлини (устарада) олишга ва Фрасимахга туімат їилишга журъат этаман?

– Аммо сен іозиргина бунга уриниб кєрдинг, гарчи бунга їувватинг етмаса іам.

– Бєлар. Яхшиси менга айт: сен яїиндагина эслатган, аниї маънода шифокор деганинг одам – фаїат пул іаїида єйлайдими ёки беморларга шафїат їиладими?

– У беморларга шафїат їилади.

– Дарўачи? Іаїиїий дарўа – эшкакчиларнинг бошлиўими ёки у іам эшкакчими?

– Эшкакчилар бошлиўи.

– Зеро, єйлайманки, у іам кемада сузаётганинигина іисобга олиб бєлмайди – уни эшкакчи, деб бєлмайди. Уни дарўа деб аташлари у кемада бєлгани эмас, балки унинг маіорати ва эшкакчиларга раібар бєлгани учундир.

– Бу тєўри.

– Демак, уларнинг іар бири, яъни шифокор іам, дарўа іам їандайдир фойдали маълумотларга эгалар.

– Албатта.

– Кимга нима яроїли (керакли) бєлса єшани умуман излаб топиш ва ихтиро їилиш учун санъат мавжуд эмасми?

– Іа, шунинг учун.

– Іар їандай санъат учун, єзининг энг баркамоллигидан бошїа бирор нарса яроїли, фойдалироїми?

– Сен нимани назарда тутмоїдасан?

– Ушбуни: агар мендан, бизнинг баданимиз єз-єзига кифояли ёки яна бирор нарсага эітиёж сезадими, деб сєрасалар, мен: «Албатта эітиёжи бор. Чунки, бизда бадан баркамол бєлмагани учун шифокорлик усуллари топилган, у шундай бєлганлигидан у єз-єзига кифоя эмас. Баданга яроїли нарсани бериш учун іам санъатга талаб пайдо бєлади», деб жавоб їилардим. Сенингча мен тєўри гапираяпманми, йєїми?

– Тєўри.

– Бу ёўи нима бєлади? Шифокорлик санъатининг єзи номукаммал эмасми? У ёхуд бу санъатни яна їандайдир ижобий сифат билан умуман тєлдириш керакми, мисол кєзларни кєриш билан, їулоїларни – эшитиш билан? Яъни, іар їандай бирор санъатга яна бошїа, биринчисига нима яроїлилигини ва уни нима билан тєлдириш кераклигини хал їиладиган санъат їєшиш керакмикин? Санъатнинг єзига їандайдир номукаммаллик яширинганми ва іар їандай санъат, єша биринчисига нима фойдали эканлигини муіокама їиладиган яна бошїа санъатга муітожми? Ушбу муіокама їлувчи санъатга эса єз навбатида яна бошїа шу тєрдаги санъат зарурми, ва бу іолат бениіоя давоматлими? Ёки іар їандай санъат унга нима яроїли эканлигини єз-єзича іал этадими? Ёки, унинг камчиликларини ислоі їилувчиликларини ислоі їилувчини муіокама этиш учун унга на унинг єзи, на бошїа санъат даркор эмасми? Зеро санъатда іеч їандай номукаммаллик ва камчилик, нуїсон бєлмайди ва єзининг іудудидан ташїарида яроїли насани излашга іожат йєї. У рост, тєўри бєлганидан кейин, токи у єзининг беназирлиги ва яхлитлигини саїлаб їолар экан унда нуїсон ва бузилишлар йєї. Сєзнинг сен єзинг белгилаган аниї маъносида буни кєриб чиї – бу шундайми ёки бошїачами?

– Шундайга єхшайди.

– Демак шифокорлик, шифокорликка яроїли нарсани эмас, балки баданга яроїлисини текширади, муіокама этади.

– Іа.

– Отда юриш іам – юришга яроїли нарса эмас, балки отларга (яроїли)дир. Іар їандай бошїа санъат іам – єз-єзига яроїли нарса эмас (зеро, бунга у мухтож эмас), балки унинг мавзуси (предмети)га яроїли нарсадир.

– Шундайга єхшайди.

– Аммо Фрасимах, іар їандай санъат, у ишлатиладиган соіада іокимият ва кучдир.

Фрасимах унча хоіламай бу гапни тасдиїлади.

– Демак, іар їандай санъат энг кучлига эмас, балки (санъат) єзи раібарлик їилаётган энг ожизига яроїлиликни назарда тутади.

Їаршилик кєрсатишга іаракат їилган бєлсада, Фрасимах охир-оїибат бунга розилик билдирди, ва у рози бєлганида мен бундай дедим:

– Демак, шифокор-шифокор бєлгани учун – шитфокорга яроїли бєлган нарсани эмас, балки беморга яроїли нарсани назарда тутади ва тайинлайди. Сєзнинг аниї маъноси билан шифокор пулга єч таъмагир эмас, балки баданларни бошїарувчисидир, деган фикрга розилик билдирдик-ку. Ёки биз бундай фикрга келмадикми?

Фрасимах тасдиї билан жавоб берди.

– Демак, дарўа іам сєзнинг асл маъноси бєйича – эшкакчи эмас, эшкакчилар бошїарувчисидир.

Фрасимах эътироз билдирмади.

– Шундай їилиб, бундай дарўа, унинг єзи бошїарувчи іам, дарўага эмас, балки эшкакчига, яъни унга їулої соладиганга, фойдали нарсани назарда тутади ва таъйин этади.

Фрасимах бу фикрга їийинчилик билан їєшилди.

– Демак Фрасимах, ниманидир бошїараётган іар їандай одам, бошїарувчи бєлгани учун іам, унинг єзига фойдали (яроїли) бєлган нарсани эмас, балки унга бєйсунган одамга яроїли нарсани назарда тутади ва тайинлайди іамда шу одам учун нимадир яратади. У (яъни дарўа-бошїарувчи – тарж.) нима деб гапирса іам, нимадир їилса іам, єзига їарам бєлган одамга яроїли ва тєўри келадиганига аіамият беради.

Биз єз баісимизда шундай фикрга келиб, барча іозир бєлган одамларга адолатнинг аввалги тушунтирилиши єзининг їарама-їаршисига айлангани равшан бєлгач, Фрасимах жавоб бериш єрнига бехосдан бундай савол берди:

– Суїрот, менга айтчи, сенинг энаганг борми?

– Нима? – дедим мен. – Бундай саволлар бериш єрнига жавоб берганинг яхширої эди.

– Сенинг энаганг бурнингни ортиб їєйишни унутмаслин, сен їєйларни чєпонлардан ажратолмас экансан.

– Нега бундай деяпсан, – дедим мен.

– Чунки сен, гєё чєпонлар ёки молбоїарлар уларни семиртириб ва парваришлаганларида їєйлар ва молларнинг манфаатлари іаїида ўамхєрлик їиладилар ва бу ишни мулкдорларнинг ва єзларининг манфаатлари учун эмас, балки бошїа бир маїсадда бажарадилар, деб єйлайсан. Сен, гєёки давлатларда іукмдорлар – іаїиїатан іам іукмдорлик їиладиганлари, – єз фуїароларига чєпонларнинг їєйларга бєлган муносабатларидан єзгачарої муносабатда бєладилар ва гєёки улар кундузию кечаси єзларига їаердан фойда олишдан бошїа бирор нарсани єйлайдилар деган фикрдасан. «Адолатлилик», «адолат», «адолатсизлилик», «адолатсизлик» – сен булардан шундай узоїдасанки, іатто: адолат ва адолатлилик – туб маъносида бу бошїа бировнинг фаровонлиги, бу – энг кучлини, іукмдорни їаноатлантирадиган бир нарса бєлиб, тобеъ ижрочисга эса мутлаї зарарлигини, адолатсизлик эса – бунинг акси: – у содда ва шунинг учун адолатли одамлар устидан іукмдорлик їилишини іам билмайсан. Яуїаролар, іукмдорга яроїли нарсани бажарадилар, чунки унинг їєлида куч бор. Улар (фуїаролар) яхши ижрочи бєлганлари учун у (іукмдор) фаровон, уларнинг єзлари эса бундан бебаірадирлар.

Буюк соддадил Суїрот, адолатсиз одам билан солиштирилганида адолатли одам ютїазишига эътибор бермої керак. Аввало одамлар орасидаги єзаро муносабатлардаги мажбуриятларга (эътибор їаратиш зарур): униси ва буниси їандайдир умумий ишни бирга олиб борганларида охирги іисоб-китобда адолатли одамнинг адолатсиздан кєпрої олганини іеч їаердан тополмайсан, аксинча, у доимо камрої олади. Сєнгра, давлат билан муносабатларда їандайдир бадал (тєлов) бериш керак бєлганида: тенг мулкий іолатда адолатли кєпрої, адолатсиз эса камрої тєлайдилар ва олиш керак бєлганида адолатлига іеч нарса тегмайди, адолатсиз эса анчагина ютади. Улар їандайдир давлат мансабини єтаётганларида іам агар адолатли єзи бирор зарар кєрмасада унинг уй рєзўори парокандаликка юз тутади, чунки у єз хєжалигига яхши эътибор бермайди, ва у адолатли одам бєлгани учун жамиий ишлардан іам фойда чиїара олмайди. Єз їариндошлари ва танишларига іам агар адолатга зид бєлса іомийлик їилаолмагани учун уларнинг норозилигига дучор бєлади. Адолатсиз одамда эса буларнинг іаммаси айни аксинча бєлади.

Мен яїиндагина айтганларимни їайтараман: іокимият соіиб бєлиш катта афзалликлар келтиради. Іар їандай одамга шахсан єзи учун адолатли бєлишдан адолатсиз бєлиш фойдалирої эканлигини мулоіаза їилмоїчи бєлсанг буни сен іисобга олмоўинг керак. Ким адолатга хилоф иш їилган бєлса єша фаровон бєлганидаги ва єзи адолатсизликка дуч келсада бари-бир адолатга їарши боришга журъат этмаган одам їанчалик ночор бєлган іолдаги адолатсизликнинг тугал кєринишини олиб їарасанг буни тушунтишинг осон бєлади. Мустабидлик шундай: у гоі билинтирмай, гоіида зєравонлик билан єзига тегишли бєлмаган нарсани, – іарамлар ва давлатнинг, шахсий ва жамият мулкларини – тортиб олади, буни у аста секин эмас, бирданига амалга оширади. Агар билиб їолишса, адолатнинг їисман бузилиши жазоланади ва шарманда їилинади. (Адолатни) бундай їисман бузувчилар єзларининг ёмон ишларига їараб гоі шаккок, гоі їул єўриси, гоі їулфбузар, гоі їароїчи, гоі єўри деб аталадилар. Агар кимдир фуїароларни мулкидан маірум їилиш устига яна уларни їил їилиб таіїирласа уни бундай номлар билан аташ єрнига фаїат іамюртларгина эмас, чет элликлар іам омадли ва іузур іаловатда яшовчи дейдилар, бундай дейишларининг сабаби у одамнинг адолатсизлик їилганини билишларидир. Зеро, адолатсизликни ёмонламайдилар, чунки улар єзларидан хавфсирайдилар, єзлари жабр кєриб їолишдан їєрїадилар. Ишлар шундай Суїрот: етарли даражадаги адолатсизлик адолатдан кучлироїдир, унда (адолатсизликда) кєпрої куч, эрк ва іукмдорлик мавжуд, адолат эса, іали іам айтиб єтганимдек – кучли (одамга) яроїли нарсадир, адолатсизлик эса єз-єзидан маїсадга мувофиї ва яроїлидир.

Шундай деб, єзининг кєп сєзли нутїи сувини худди хаммом ходими каби бошимизга їуйиб ва їулоїларимизни тєлдириб Фрасимах кетмоїчи бєлганди суібатда іозир бєлганлар у єз сєзларига далил келтирсин деб, рухсат бермадилар ва їолишга мажбур бєлганимдан бундай дедим:

– Фрасимах, сен ажойиб одамсан. Шундай нутї билан бизга ташланасанда яна бирдан кетмоїчи бєласан, аммо на бизга етарли даражадаги єгит бераолдинг, на иш шу іолдами ёки бошїачами єзинг іам аниїламадинг. Ёки, бундай мавзуни аниїлашга интилиш сенингча арзимаган нарсами? Іаётда бу дастурил амал бєлмасмиди ва унга амал їилиб іар биримиз єзимизга энг кєп фойда билан яшамасмидик?

– Єйлашимча, – деди Фрасимах, – бу бошїачарої.

– Назаримда, – дедим мен, – сенинг биз билан ишинг йєї, сєзларингга їараганда сен билган нарса борасида биз ўафлатда їолиб яхши ёки ёмон яшаймизми сенга бари бир. Аммо азизим, буни бизга іам равшан їилиш меінатини зиммангга ол. Биз бу ерда кєпчилик йиўилганмиз, агар сен меір-шафїат кєрсатсанг бу иш сен учун кєп улуў иш бєларди. Менинг фикримга келсак, мен сенга айтаманки, іатто адолатсизликка тєла іаракат эрки берилганида іам гєё адолатсизлик адолатдан фойдалирої эканлигига ишонмайман ва асло бундай деб єйламайман. Фараз їилайлик азизим, кимдир адолатсиздир, фараз їилайлик у хоі пинхона, хоі очиї жангда адолатсиз ишлар їилиши мумкиндир, лекин бу мени адолатсизлик адолатдан фойдалирої эканлигига ишонтиролмайди. Балки, ичимизда фаїат мен эмас бошїа яна кимдир шундай таассурот олгандир. Адолатни адолатсизликдан анча юїори їєйганимизда биз іато єйлаётганимизга сен бизни ишонтир, азизим Фрасимах.

– Сени їандай ишонтириш мумкин? – деди Фрасимах. Іозиргина айтганларим сени ишонтирмаганидан кейин нима іам їилардим? Єз нуїтаи назаримни сенинг руіингга жойлаб їєяйми?

– Зевс іаїки, асло бундай їилма! Аввало сен изіор їилганинг нуїтаи назарингда тур, агар у єзгарган бєлса бу іаїда очиї гапир ва бизни алдама. Энди кєриб турибсанки Фрасимах (кел аввалги айтилганларни яна мулаіаза этиб кєрайлик): олдин іаїиїий шифокор таърифини берганда сен іаїиїий чєпон іаїида сєз борганида іам худди шу аниїликни саїлаш кераклигини унитиб їєйдинг. Чєпон бєлгани учун у їєй боїади, дастурхон узра яхшилаб меімон бєлишга тайёрланаётган такинхєр каби єзини тутади їєйлар учун яхшиликни назарда тутмайди; ёки агар даромадлар борасида у чєпон эмас бир юлўунчи, деб єйлайсан. Аммо айтиш керак-ки, бу санъат учун албатта унинг єзининг бирор бошїа нарсага эмас асосий вазифасига энг яхши равишда жавоб бериши муіимдир, шунда їєйлар іам іолатда бєладилар; токи бирор камчилиги бєлмаса, бундай санъат ушбу маїсад учун етарлидир. Шунинг учун іам мен єйлар эдим-ки, іар їандай іокимият, іокимият бєлгани учун єзига тобеъ бєлган ва жамият ва іусусий тартибда іомийлик їилинувчилар учун эзгуликни назарда тутади. Ва наіотки сен давлатни бошїарувчилар, – іаїиїий бошїарувчилар, – гєё єз хоіишлари билан бошїарадилар, деб єйлайсан?

– Зевс билан їасам ичаманки, єйлабгина їолмайман, аниї биламан.

– Ростдана, Фрасимах? Бошїа іукмдорлардан іеч бири, ихтиёрий равишда іукмдорлик їилишни хоіламайди, аммо іаммаси мукофот талаб їилади, чунки уларнинг іукмдорлигидан улар єзлари эмас уларга бєйсунганлар фойда кєрадилар, шуни ноіатки сен билмасанг? Менга ушбуни айт: іар бир санъатнинг єз вазифаси борлиги учун бир санъатни бошїасидан ажратмаймизми? Азизим, фаїат фавїулодда ўалати бирор фикр билдирма – унда баісимиз іеч тугамайди.

– Іа, биз уларни шундан ажратамиз.

– Демак, іар бир санъат алоіида фойда келтиради, умумий фойдани эмас: масалан, шифокорлик – саломатликни, кема бошїариш – сузишда хавфсизликни таъминлашни ва іоказо.

– Албатта.

– Меінат іаїини тєлаш санъати мукофотлашга тааллуїли, зеро у худди шунга мєлжалланган. Ёки шифокорлик ва кема бошїариш сен учун бир нарсани єзими? Сенинг таклифингга кєра, сен іамма нарсани аниї таърифламоїчисан; денгизда сузиш фойдали бєлиб агар кема бошїариш билан шуўулланиб кимдир соўломлашса, шунинг учун сен кема бошїаришни шифокорлик, деб айтишга мойил бєласанми?

– Албатта йєї.

– Агар кимдир ёлланиб ишлаб соўломлашса, сен уни меінат іаїини тєлаш демайсан деб єйлайман?

– Албатта йєї.

– Энди нима деймиз? Шифокор ёлланиб ишласа, шифоркорликни сен ёлланиб ишлаш санъати деб атамайсанми?

– Бундай атамайман.

– Бундан келиб чиїадики, іар бир санъат єзига фойдали эканлигини иккаламиз іам тасдиїлаймиз.

– Шундай бєлаїолсин.

– Демак, у ёхуд бу усталар биргаликда їандайдир бир фойда чиїарсалар, уларга фойда келтирадиган ишда їатнашаётганликлари равшан бєлади.

– Шундайга єхшайди.

– Биз айтамизки, иш іаїи олган усталарга, улар иш іаїи тєлаш санъатидан оладиган нафлари нима бєлса єша нарса фойдалидир.

Фрасимах зєрўа рози бєлди.

– Демак, уларнинг іар бирида ана шу фойданинг єзи, яъни іаї олиш, уларнинг єз санъатларидан келиб чиїмайди. Агар буни аниїрої мулоіаза їилинса, у іолда маълум бєладики, шифокорлик саломатликка, иш іаїи тєлаш усули – мукофотга олиб келади; бинокорлик санъати уйни яратади, ёллаш санъати эса буни мукофот билан іамроілик їилади. Бошїа іамма нарса эъзоз ёхуд іукмдорлик їилишдан бош тортганлар учун жазо бєлиши зарур.

– Нималар деяпсан, Суїрот? – деди Главкон. – Мукофотнинг биринчи икки турини биламан, аммо сен жазони іам єзича бир мукофотга їєшдинг: мен буни іеч тушунмайман.

– Бошїаларига рози бєлганларида энг олижаноб инсонлар іукмдорлик їилишларига олиб келадиган, энг яхшиларнинг мукофоларини демак сен тушунмайсан. Шуіратпарастли ва пулга (бойликка) хирс энг шармандали ишлар эканлигини билмайсанми, аслида іам шундайку.

– Биламан.

– Шундай їилиб, яхши одамлар на пул учун, на эъзоз-іурмат учун – идора їилишга бошїаришга рози бєлмайдилар: боїарув учун очиїчасига мукофот олиб ёлланган деб іам, унинг (бошїарувнинг) фойдасидан пиніона фойдаланиб єўри, деб аталишни іам хоіламайдилар; єз навбатида уларни эъзоз-іурмат іам їизиїтирмайди – улар шуіратпараст эмасларку. Уларнинг бошїаришга рози бєлишлари учун уларни бунга мажбур этиш ва жазолаш керак бєлади. Заруратни кутмай іокимиятга интилиш уятли иш эканлигининг сабаби іам шундадир. Энг буюк жазо сен єзинг бошїаришга розилик бермаганингда сендан ёмонрої (сенчалик яхши бєлмаган – тарж.) одамнинг іукми остида бєлишдир. Менингча, іокимият тепасида турганларида, олижаноб одамлар худди шу жазодан хавфсираб іам іукмдорлик їиладилар: Нимадир яхши нарсага интилганлари ва ундан їаноат іосил їилганлари учун эмас, балки, єзларидан яхширої ёки єзларига тенг бєлган бирор кимсага бу ишни топширишнинг имконияти бєлмаганидан, зарурат туфайли улар бошїаришга киришадилар. Агар давлат фаїат яхши одамлардан иборат бєлганида барчаси іукмдорлик їилмасликни талашган бєлардилар, худди іозир іокимият талашганларидек. Аслида іаїиїий іукмдор єзига яроїли (маъїул)ни эмас, балки єзига тобеъ бєлганга яроїли (маъїул) нарсани назарда тутиши равшан бєлади, шунинг учун іар їандай тушунган одам бошїа бировнинг фойдаси іаїида куюнмай бошїа бировлар унинг фойдаси іаїида куюнишларини афзал кєради. Гєёки адолат – энг кулига яроїли нарса эканлиги борасида мен Фрасимахга іеч їачон ён босмайман. Аммо биз буни кейин муіокама їиламиз.

Адолат ва адолатсизлик

Менинг учун іозир, Фрасимахнинг гєёки адолатсиз одамнинг іаёти адолатли одамнинг іаётидан яхширої, деган гапи муіимрої. Главкон, сен їайси бирини танлайсан? Бу икки гапдан їайси бири сенингча тєўрирої?

– Менимча, – деди Главкон, – адолатли одамнинг іаёти фойдалирої.

– Фрасимх адолатсиз одам іаётига їанчалар турли-туман яхшиликларни їєшиб їєйгоанини эшитдинг-а?

– Эшитдим, аммо ишонмайман.

– Агар унинг ноіаїлигини излаб топиш їєлимиздан келса, биз уни бу фикрдан їайтарамиз, хоілайсанми?

– Бєлмасачи! – деди Главхок.

– Лекин, агар биз, адолатнинг яхшиликларини сєзма-сєз санаб унга эътироз билдирсак, кейин гапирса ва яна биз гапирсак, у іолда кєрсатилган яхшилик (эзгу ишлар)нинг іисобини олишимиз ва єлчашимиз керак бєлади, іар биримиз єз жавобида їанчалаб (далил) келтирганимизни іал їилиш учун эса бизга іакам (судя)лар даркор. Фикрларимиз бир хил бєлганида іозиргина амалга оширганимиз тадїиїотни олиб борсак эса у іолда биз бир ваїтнинг єзида іам іакамлар, іам іимоячилар бєлиб їоламиз.

– Албатта.

– Бу усуллардан їайси бири сенга ёїади?

– Иккинчиси.

– Їани, Фрасимаі – дедим мен, – бошїатдан бизга жавоб бер. Амалга оширилган адолатсизлик амалга оширилган адолатдан фойдалирої деб тасдиклайсанми?

– Албатта мен буни тасдиїлайман ва нега шундайлигини іам айтдим.

– Ушбу масала іаїида нима дейсан: бу сифатлардан бирини яхши хислат бошїасини эса – ёмон хислат, деб атайсанми?

– Бєлмасачи?

– Демак, яхши хислат, деб адолатни, ёмон хислат деб эса – адолатсизликни айтасан, шундайми?

– Худди шундай, азизим! Яна мен айтаманки, адолатсизлик айни муддао, адолат эса – йєї!

– Ана холос, унда нима бєлади?

– Аксинчадир.

– Наіотки адолат ёмон хислат бєлса?

– Йєї, аммо у – анчагина олижаноб гуллик, бефаросатликдир.

– Аммо адолатсизликни сен жинояткорона ёмонлик деб айтасанми?

– Йєї бу соўлом фикрликдир.

– Адолатсизлар сенга оїил ва яхши бєлиб туюладиларми?

– Адолатсизликни камолотга етказаоладиган ва бутун бир давлатлар ва халїларни зига бєйсундиришга їодирлари іаріолда шундай. Мени чєнтаккесарлар іаїида гапирмоїда деб єйлаганга єхшайсана? Іарїалай, то ошкор бєлмагунича бу іам маїсадга мувофикдир. Аммо уларни эсламаса іам бєлади; мен іозиргина айтганларим бошїа гап.

– Бу билан нима демоїчи эканлигинг менга яхши маълум аммо сенинг адолатсизликни эзгулика ва донишмандликка, адолатни эса – унинг їарама-їаршисига тааллуїли дейишинг мени іайратга солмоїда.

– Албатта шундай.

– Бу сєзларинг жуда кескин айтилган сєзлар, дєстим бу борада сенга бирор нарса дейдиган одамни топиш мушкил. Агар сен, адолатсизлик маїсадга мувофиї десангу аммо шу билан бирга бошїалар їатори уни ёмон ва шармандали эканлигини тан олсанг, умум їабул їилинган їарашларга мувофиї равишда сенга бирор нарса дейишга сєз топардик. Энди эса, сенинг гєёки адолатсизлик – Гєзал ва кучли (ва іоказо) деб тасдиїлашинг равшан, яъни, сен адолатсизликни яхшилик ва донишмандликка тааллуїли дейишга журъат этганингдан кейин, биз адолатга нималарни тааллуїли десак, єшаларни іаммасини адолатсизликка їєшасан.

– Сен аъло даражада тєўри фаімладинг.

– Токи сен, мен фаімлаганимдек іаїиїатан іам нимани єйлаётган бєлсанг шуни айтаётган экансан бу іолда єз суібатимизда бу масалани мукаммал кєриб чиїишдан їайтмаслигимиз керак. Менингча Фрасимах, іозир сен іеч бир іахлсиз сенга іаїиїат бєлиб кєринган нарсани айтмоїдасан.

– Менга шундай туюладими йєїми сенга бари-бир эмасми? Менинг сєзларимни инкор этолмайсанку.

– Албатта, бари-бир бєлса іам, аммо їєшимча равишда яна ушбу саволга жавоб бер: адолатли одам, бошїа бир адолатли одам олдида бирор устунликка эга бєлишни хоілайдими?

– Іеч іам, унда іозир кєриб турганимиздек у бу їадар хуштакаллуф ва соддадил бєлолмасди.

– Адолат ишларидачи.

– Іатто бу єринда іам.

– Адолатсиз одамга їараганда устунрої бєлишга у даъво їилармиди ва бу даъво адолатлими? Ёки буни у адолатдан деб іисоблармиди?

– Шундай деб іисобларди ва даъво їиларди, гарчи бунга кучи етмаса іам.

– Аммо мен бу іаїда сєрамадим, мен, адолатли (одам) адолатсизга їараганда кєпрої манфаатга эга бєлишни зарур деб іисоблайдими ва буни у хоілайдими, деб сєрамоїдаман.

– Іа, албатта хоілайди.

– Адолатсиз одамчи? Наіотки у адолатли одамга їараганда адолат ишларида іам устунликка эга бєлишга даъво їилади?

– Нега даъво їилмас экан? Зеро у іаммадан кєпрої (нарсага) эга бєлишга даъво їиладику.

– Демак, адолатсиз одам бошїа адолатсиз одам олдида ва унинг фаолиятидан устунликка эришишни даъво їилади ва илож борича кєпрої нарсани тортиб олиш учун курашади, шундайми?

– Іа, шундай.

– Демак, биз бундай деймиз: адолатли одам єзига єхшаш одам устидан эмас, балки єзига єхшамаган одам устидан устунликни хоілайди, адолатсиз кимса эса, бундай устунликни иккаласи – іам єзига єхшаган іам єзига єхшамаган одамлар устидан устунликни хоілайди, адолатсиз кимса эса, бундай устунликни иккаласи – іам єзига єхшаган, іам єзига єхшамаган одамлар устидан устунликни хоілайди.

– Сен буни ажаб яхши ифодаладинг.

– Зеро, адолатсиз одам іар іолда оїил ва аіамиятли бєлади, адолатли эса на буниси, на униси бєлаолади.

– Бу (фикр) іам яхши айтилди.

– Демак, адолатсиз одам, оїил ва аіамиятли одамга єхшайди, адолатсиз эса, аксинча, єхшамайди.

– Агар одам єзи шундай бєлса, нега єзига монанд одамга єхшамас экан? Агар у бундайц бєлмаса демак у єхшаш іам эмас.

– Яхши. Демак, уларнинг іар бири, єзига єхшаш їандай бєлса шундай.

– Нима їилибди?

– Шундай бєлаїолсин. Айтчи Фрасимах, бир одамни мусиїа билимдони, бошїасини эса – билимдон эмас, дейсанми?

– Албатта.

– Улар їайси бири оїил, їайси бири оїил эмас.

– Мусиїа билимдони албатта оїил, бошїаси эса ундай эмас.

– Ростки оїил экан демак бу одам атоїли, оїил бєлмаган одам – іеч нарса эмас, нуфузсизми?

– Іа.

– Шифокорчи? Худди шунинг єзидай эмасми?

– Шунинг єзидай.

– Іурматли Фрасимах сенингча мусиїа билимдони Лирани созлаётиб, торларни ушбу тортиш ва бєшатиш билан, буни билимдони бєлишдан бошїа аіамиятлирої бирор нарсага даъво їиладими?

– Менимча даъво їилмайди.

– Бошїаси, билмайдиганига нисбатан бирор аіамиятлирої нарсагачи?

– Бунга албатта (даъво їилади).

– Шифокорчи? У ёки бошїа таом ва ичимликни белгилаётиб бу билан у шифокор бєлиш ва шифокорлик ишини билишдан бошїа аіамиятлирої нарсага даъво їиладими?

– Йєї, іеч іам.

– Шифокор бєлмаган одам даъво їилганга кєра кєпрої нарсага даъво їиладими?

– Даъво їилади.

– Буни билим ва билимсизликнинг хоілаган соіасига тадбиї этиб кєр. Іар їандай ишнинг билимдони єз іаракатлари ва сєзларида, шу ишнинг бошїа бир билимдонига їараганда кєпрої нарсага даъво їиладими ёки єзига єхшаш одам шу сохада нимага даъво їилса єшанга даъво їиладими, сенинг фикринг їандай?

– Мен охиргисига їєшилган бєлардим.

– Нодончи? У билимдон ва бошїа бир нодонга нисбатан бир хил равишда кєпрої нарсага даъво їилмайдими?

– Балки шундайдир.

– Билимдон, донишманд одамми?

– Шундай деб єйлайман.

– Донишманд одам фазилатлар соіибими?

– Шундай.

– Демак, фазилатлар соіиби бєлган одам ва бунинг устига у донишманд іам бєлса, єзига єхшашга нисбатан кєпрої нарсага даъво їилмайди, у фаїат унга єхшамаган, унга їарама-їарши бєлганга нисбатан буни даъво їилади.

– Шундайлиги аниї.

– Демак Фрасимах, бизда адолатсиз одам унга єхшашга нисбатан іам, єхшамаганга нисбатан іам кєпрої нарсага даъво їилади. Ёки сен бундай демаганмидинг?

– Іа, шундай.

– Адолатли одам эса, унга єхшашга нисбатан кєпрої нарсага даъво їилмайди, унга єхшамаганга нисбатан даъво їилади.

– Іа, шундай.

– Бундан келиб чиїадики, адолатли одам донишманд ва эътиборли одамга єхшашдир, адолатсиз одам эса – ёмон ва жоіил одамга єхшашдир.

– Шундайга єхшайди.

– Аммо биз, ким кимга єхшаса, єзи іам єшандайлигини тан олган эдик.

– Тан олгандик.

– Демак, адолатли одам – эътиборга лойиї, иззатли ва донишманд одам, адолатсиз эса – жоіил ва нолойикдир.

Гарчи Фрасимах бунга їєшилган бєлсада, мен іозир баён їилганимдек осонликча їєшилмади, зєрўа, унча хоіламай їєшилди. У анчагина терлаб кетди, бунинг устига суібат ёзда бєлаётганди. Мен шунда, іатто Фрасимах іам іижолат чекиб їизарганини биринчи марта кєрдим.

Биз иккимиз, адолат – бу яхшилик ва донишмандлик, адолатсизлик эса – ёмонлик ва жоіиллик эканлигини тан олганимиздан кейин, мен бундай дедим:

– Шундай бєлаїолсин. Шундайлиги аниїланди деб іисоблайлик. Аммо биз адолатсизликни їудратли деган эди. Ёки ёдингдан кєтариладими Фрасимах?

– Ёдимда. Аммо іозир сен тасдиїлаган нарсага їаноат іосил їиладими ва шу муносабат билан бир гапим бор. Зеро, агар мен буни айтсам, ишончим комилки сен буни сафсата деб атайсан. Шунинг учун ё мен хоілаган нарсани айтишга имкон бер, ёки менга саволлар бер, мен эса сенга худди эртак айтаётган каапирларга жавоб бергандай гоі тасдиїлаб, гоі инкор этиб бош чайїайман.

– Фаїат єз фикрингга їарши турма.

– Іаракат їиламан, менга сєз бермадингми, демак мендан кєнглинг тєї. Мендан яна нима истайсан?

– Зевс билан їасам ичаман, іеч нарса истамайман. Агар сен бундай їилсанг – сени ишинг, мен эса сенга савол бераман.

– Беравер.

– Бизнинг мулоіазамиз тартибли бєлиши учун яїиндагина сєраганим іаїида сєрайман, яъни: адолат адолатсизликка їандай муносабатда бєлади? Зеро, сал олдинрої, адолатсизлик адолатдан їудратлирої ва кучлирої деб айтилганди. Энди эса, ростики адолат – донишмандлик ва эзгулик, яхшилик экан, мен єйлайманки, адолатсизлик жоіилликнинг єзи бєлганидан, адолат адолатсизликдан кучлироїлиги ошкор бєлиши осондир. Буни іар ким іам тушунади.

Аммо мен Фрасимах буни бунчалик саёз кєриб чиїмоїчи эмасман, бундай мулоіаза їилайлик: давлат адолатсиз бєлишини ва адолатсизлик билан бошїа давлатларни асоратга солиши ва шу асоратда тутиб туриши мумкинлигини, яна кєп давлатлар асоратда їолишларини тан оласанми?


Страницы книги >> Предыдущая | 1 2 3 4 5 6 7 | Следующая
  • 0 Оценок: 0

Правообладателям!

Данное произведение размещено по согласованию с ООО "ЛитРес" (20% исходного текста). Если размещение книги нарушает чьи-либо права, то сообщите об этом.

Читателям!

Оплатили, но не знаете что делать дальше?


Популярные книги за неделю


Рекомендации