Текст книги "Урут бобуллубут айымньылар"

ҮҺҮС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан

Xарыйа Ыстапаан (сыгынньахтанан баран, уокка иттэр). Хайа, бу хотуттарбыт ханна баран хааллылар? Чэйдэрин кэм да өрө иликтэр эбит ээ. Киһи тоҥорун, хоргуйарын умнубут күтүрдэр дуу? (Хотону өҥөйөн туран.) Эмээхсин, тахсан чэйгин өр. (Уокка кэлэн аргынньахтыы олорон, табаах тардар. Хотонтон Кэргэн эмээхсин тахсан, чаанньыгын оргутар.)

ТӨРДҮС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Кэргэн эмээхсин.

Xарыйа Ыстапаан. Эмээхсин, бүгүн ким сырытта?

Кэргэн эмээхсин. Суох, ким да сыддьа илик. (Таһыттан Мааппа, күрдьэҕин сүкпүтүнэн, киирэр.)

БЭҺИС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Мааппа, Кэргэн эмээхсин.

Мааппа. Хайа, тойоммут кэлбит эбит дуу?

Xарыйа Ыстапаан. Кэлимнэ, кыыл барыа диэн санаабытыҥ дуо? Чэйгин билиҥҥэ дылы оргута иликкин. Киһи тоҥорун-хоргуйарын өйдүөбэт дьоҥҥут. Саппыкынан бара сылдьабын диэн, атахпын түһэрэн кэллим. (Саппыкылаах атаҕынан холумтаны тэбиэлиир.)

Мааппа. Бэйи, аргыый кыраларгын дибдий? Эн саҕа тойон баар ини. Туохха бачча буолан кэллиҥ? Атахпын түһэрдим буола-буола! Ньууччатыйамсыйаҥҥын, кыһыннары саппыкыланнаҕыҥ дии. Атаҕыҥ, баҕар, быстан да түстүн. Хас кэллэҕиҥ аайы биһиги үрдүбүтүнэн көтөҕүн. Биһиги манна оонньуу олоробут дуо? Сорох балбааҕын да кыайан балбаахтаабат буолла. Эр киһи эн бааргын дии. Дьэ, төһө дьиэҥ үлэтигэр көмөлөһөн эрэҕин? Тиэттэрбит отуҥ-маһыҥ баранан эрэр буолбат дуо? Онтукаҕын дьаһай! Миэхэ от тиэттэрээри кыһаммаккын дуо? Күн аайы ыалы да кэрийэргиттэн салгыбаккын.

Ботуччу (саҥата иһиллэр). Бу эмээхсин, быһыыта, түөһэйэрэ чугаһаабыт. Аны нэһилиэк өрөпкүөмүгэр балбаах балбаахтатаары гыммыт ээ. Дьахтар акаарыта диэн туохтан да сүрдээх эбит.

Xарыйа Ыстапаан. Ээ, эн эрэйдээх саҥата да суох сытаахтаа. Үгэх иччитигэр дылы, үгэлээх буолбута баар ээ. (Кэргэн эмээхсиҥҥэ.) Эмээхсин, билигин баран Мэкчиргэ уолга эт: кэлэн отто тиэйэн биэрдин, бэйэтин угуһун иддьэ кэллин. Икки угуһунан тиэйиэ. Сорох нэһилиэк наадатыттан ордон, от-мас тиэйэр солото суох. (Туран, остуол холбуйатыттан ылан, кумааҕыны көрөр. Кэргэн эмээхсин сон кэтэн, таһыддьа тахсар.)

АЛТЫС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Мааппа.

Xарыйа Ыстапаан. Мааппа, мин бүгүн ыалга аһаамна аччыктаатым ээ. Эт киллэрэн соккуойдаабаккын дуо?

Мааппа. Ханна баар эккин ол соккуойдатаҕын? Хайа, мантан инньэ аһыырбыт да суох буолсу.

Xарыйа Ыстапаан. Тыый, эмээхсин, оттон хара тыһаҕас этэ бараммыта дуо?

Мааппа. Баранымна, үүнэ туруо дуо? Үөрэ үөллээн биэрдэхпинэ, сирэн испэккин, сиир эккин булун ээ, аһыаххын баҕарар буоллаххына.

Xарыйа Ыстапаан. Сууй-иэ! Көр, этим бараммытын билбитим буоллар, мааҕын Уйбаан оҕонньордоохтон эт иэс көрдүөм хаалбыт эбит. Кинилэр биир ынаҕы аҕыйах хонуктааҕыта өлөрбүттэр. (Таһыттан Ылдьаана эмээхсин, ыаҕайаны тоҥонохтонон баран, киирэр.)

СЭТТИС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Мааппа, Ылдьаана.

Ылдьаана. Дорооболоруҥ! Хайтах-туох олороҕут? (Уокка туран, иттэр.)

Мааппа. Суох, тугу да билбэтибит. Эһиги хайтах-туох олороҕут, туох кэлэр-барар?

Ылдьаана. Олоробут аҕай. Биһиэхэ туох кэлиэ-барыа буоллаҕай? (Мааппа хотоҥҥо киирэр.)

АХСЫС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Ылдьаана

Ылдьаана. Ыстапаан, кэпсээниҥ, туох солун баарый?

Xарыйа Ыстапаан (эмээхсини саҥа көрбүт киһи курдук). Суох, тугу да билбэтим. Эмээхсин, манна тоҕо кэллиҥ?

Ылдьаана. Оҕонньорбор өйүө аҕаллым. Көрүһүннэрэр буоллаххына, көссөн кэпсэтэрдээхпин даҕаны.

Xарыйа Ыстапаан. Ол тугу кэпсэтээри гынныҥ?

Ылдьаана. Кэпсэтэр ханна барыай, наада элбэх…

Xарыйа Ыстапаан. Хаайыылаах киһини кытта мээлэни кэпсэтэр сатаммат. Өйүө аҕалбыт буоллаххына, манна быраҕан бар, биһиги бэйэбит биэриэхпит.

Ылдьаана. Инньэ диэн баара дуо, көрүһүннэрдэргин үчүгэй буолуо этэ…

Ботуччу (саҥата иһиллэр). Эмээхсин, хайтах олороҕут, сүөһүгүт-аскыт хайтах турар?

Ылдьаана. Этэҥҥэ олоробут, сүөһүбүт турар аҕай.

Ботуччу. Уйбаан куораттан кэллэ дуо?

Ылдьаана. Суох, кэлэ илик.

Xарыйа Ыстапаан. Эмээхсин, эн кимтэн көҥүллэтэн, хаайыыга сытар киһини кытта истиэнэ чиэрэс кэпсэтэҕин?

Ылдьаана. Ээ, тукаам, алҕаһаатым. Ыйыппытыҥ аанньа ээх диэн кэбистим быһылаах. Тукаам, кыыһырыма, түөһэйэн хаалбыт эмээхсини кытта аахсыма. (Остуолга чугаһыыр.) Тукаам, Ыстапаан, мин эйигиттэн көрдөһөрдөөхпүн: сатанар буоллаҕына, оҕонньорбун көҥүллээ. Биһиги дьиэбит-уоппут кинитэ суох сатайда. Көрөр-харайар киһибит кини гэннэ суох. (Аргыый аҕай.) Мин эһиэхэ кэһиибин кыра эт аҕаллым. Ити гэннэ билигин сотору оҕобут куораттан кэлэр. Ол кэллэҕинэ, кыра наадаҕын оттон ылыаҥ этэ буоллаҕа. Онон мин оҕобуттан үҥэн-сүктэн туран көрдөһөбүн. Мин эппит тылбын мээлэ хаалларыа суоҕа диэн эрэнэбин. (Тоҥхолдьуйар.)

Xарыйа Ыстапаан (кыыһырар). Эмээхсин, эн түөһэйбитиҥ кырдьык эбит. Ити туох санааттан кэлэн миэхэ, бэрик ылан баран, оҕонньорбун хаайыыттан таһаар диэн этэҕин? Аныгы майгыга Сэбиэскэй былааска тойон бэриги ылара түктэри суол буолар. Онон эн миигин соруйан үтэн-анньан көрөн, этэн эрдэҕиҥ. Ити аата, миигин акаарыга дуу, или бээтэр бэригимсэх тойоҥҥо холуйдаҕыҥ. Онон мин эйиэхэ боротокуол оҥордоҕум. (Суруйаары гынар.)

Ылдьаана (соһуйар). Оо, айыы да баар эбит! Тукаам, ол мин туох диэн ити курдук саныам буоллаҕай? Кэбис, өһүргэнимэ. Таҥара быыһаатын итинник суолтан. (Кэннитинэн тэйэр.)

Ботуччу (саҥата иһиллэр). Ити абааһы кыыһа тугу-тугу түөрэр, оҕолоор? Эн кимтэн көҥүллэтэн кэлэн, ити Харыйа уолугар аскынан-таҥаскынан өҥнөҕүн? Бэйи, хаайыыттан тыыннаах эрэ таҕыстарбын, эйигин кытта кэпсэтэрим буолуо. Харыйа уола обургу урут да ылбыта, аһаабыта сөп буоллун. Кини маҕалайын хаһан толороору ити акаары бэрик биэрэ турара буолуой? Абаккабын эбит, абаккабын!..

Ылдьаана. Оҕонньоор, туох диэн эттэҥий? Мэйэҥ абыранаргын тэрийэр буолбаппын дуо? Ол кыра эт сыыһын харыһыйаҥҥын, дьэ, хас хонукка хаайыыга сытаҕын? Ол курдук сытыаххын баҕарар буоллаххына, сыт даҕаны.

Xарыйа Ыстапаан (кыыһыран, остуолу охсор). Мин эһигини кэпсэтимэҥ диэн буойабын ээ. Ону эһиги туоххутунан истэҕит? Ээ, эрэ, аны биирдэ саҥарыҥ эрэ!

Ботуччу. Бэйи, аргыый дэлбэрий! Эрэйдээх, төһө эрэ бэйэлээх буолан киэбирэн эрэр? Миигин оһоҕуҥ төрдүгэр тоҥорон өлөрбөккө саатыаҥ ээ.

Ылдьаана (кириэстэнэр). Оо, Айыы тойон таҥара, абыраа даа! Аата, туох буолуох баҕайытын, таҥара туһугар этиһимэҥ. Мин эһигиттэн көрдөһөбүн… Сатаатахха, били Мааппа ханна түһэн хаалла? (Хотонтон Мааппа тахсар.)

ТОХСУС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Ылдьаана, Мааппа.

Xарыйа Ыстапаан. Ботуччу баай, эн тотон өлөн, олустаан эрэҕин ээ, эйигин хайтах эрэ кэһэппит киһи сөп буолсу…

Ботуччу. Бэйи, эн даҕаны, бэккэ өрө тэбэн эрэҕин, сөбүҥ көстүө.

Мааппа. Күтүр өстөөхтөр, эмиэ муҥнара киирбит ээ. (Харыйа Ыстапааҥҥа.) Хара ыт, эн туох буруйдаах оҕонньору хаайан кэбиһэн, маннык айдааны таһаардыҥ, киһини сынньалаҥ олоҕуттан аһардыҥ?! Туохха эн бачча буолан таҥараны, айыыны умуннуҥ? Туохха абааһы тириитин кэттиҥ? Оҕонньору таҕаар диибин ээ, таҕаар! Туох муҥай-сорой…

Xарыйа Ыстапаан. Бу эмээхсин хотонтон иирэн тахсыбыт ээ. Эн, акаары, ити оҕонньор тугу оҥорбутун билэҕин дуо? Солуута суох саҥараргын тохтот.

Мааппа. Солуута суох буолумна. Эн үтүөнү тэрийэн эрдэҕиҥ буолуо…

Ылдьаана. Кэбис, арай, мин дьиэбэр бардахпына сытаныыһы, хаһан даҕаны туох да үтүө тахсымаары гынна. Мааппа эмээхсин, бу оҕонньорбор өйүө аҕалбытым, ону биэрээр эрэ. Хайа, тыыннаах киһи хоргуйан барара сүрэ бэрт буолуо. (Таҥнар.)

Ботуччу. Бар, эмээхсин, дьиэҕэр. Баҕардар, мин өллөхпүнэ, өлүүм даҕаны… (Ылдьаана тахсар.)

ОНУС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Мааппа.

Xарыйа Ыстапаан (өр соҕус саҥата суох олорон баран). Бүгүн чэй испэт күммүт дуу? Чэйгин кут.

Мааппа. Куттан ис ээ, эн да илиилээххин дии.

Xарыйа Ыстапаан. Кутан иһэппэтэргин, баҕар, иһэрдимэ даҕаны. Мин хоргуйан өлөрбүн көрөөр.

Таһыттан Мэкчиргэ уол, Кэргэн эмээхсин киирэллэр.

УОН БИИРИС КӨСТҮҮТЭ

Харыйа Ыстапаан, Мааппа, Мэкчиргэ, Кэргэн эмээхсин.

Xарыйа Ыстапаан. Хайа, доҕоор, тугу биллиҥ? Эһиги ыалларга туох кэлэр-барар?

Мэкчиргэ. Тугу да билбэтим. Кураабаттан биир устурууктар тойон Мэҥэ нэһилиэгэр киирбит үһү.

Xарыйа Ыстапаан. Устурууктар киирбит дээ? Туох эрэ наадаҕа кэллэ буолла? Биһиги нэһилиэккэ таарыйар эрэ, суох эрэ. Ону эйиэхэ ким кэпсээтэ?

Мэкчиргэ. Мин убайым кэлбитэ. Кини кэпсиир. Эн миигин тоҕо ыҥыттардыҥ?

Xарыйа Ыстапаан. От тиэттэрээри. Бүгүн икки угуһунан арыыттан отто тиэйэн кулу. Бэйэм солом суох буолан, от-мас тиэнэр бокуой суох.

Мэкчиргэ. Буолумна. Оттон тиэйэн көрүөм буоллаҕа. Угускут далга баар дуу?

Кэргэн эмээхсин. Далга баар. (Мэкчиргэ тахсар.)

УОН ИККИС КӨСТҮҮТЭ

Xарыйа Ыстапаан, Мааппа, Кэргэн эмээхсин.

Мааппа. Эмээхсин, ити чэйтэн сылаастаан баран, бурдугуҥ сыыһын тат. Киэһээ сиир лэппиэскибит суох…

Таһыддьа ыт үрэр. Xоноһо көтөн түһэр.

УОН ҮҺҮС КӨСТҮҮТЭ

Xоноһо. Доҕоттоор, устурууктар кэллэ!

Xарыйа Ыстапаан. Устурууктар дээ? Бу үлүгэри көрүҥ! (Тура эккириир. Таһыттан болномуочунай, Дьаамнаах киһи киирэллэр.)

УОН ТӨРДҮС КӨСТҮҮТЭ

Харыйа Ыстапаан, Мааппа, Хоноһо, Кэргэн эмээхсин.

Болномуочунай. Дьиэлээхтэр, дорооболоруҥ! (Сыҥынньахтанар.)

Xарыйа Ыстапаан. Дорообо, табаарыс! Туох кэпсээн баарый? (Болномуочунай таҥаһын хап-сабар ылан ыйыыр.)

Болномуочунай. Туох да солун суох. Эһиги кэпсээҥҥит? Дьэ, ыраах да олорор нэһилиэк эбиккит. (Уокка баран иттэр.)

Xарыйа Ыстапаан. Биһиги нэһилиэк этэҥҥэ олоробут. Кырдьык, биһиги нэһилиэкпит улуус уһуга буолар, инньэ гынан туох да ыраахтан кэлбэт-барбат.

Болномуочунай (остуол диэки барар). Табаарыс, нэһилиэккит өрөпкүөмэ хайалара буолар? (Суругун холбуйатын аһан, кумааҕытын ылан көрөр.)

Xарыйа Ыстапаан. Нэһилиэк өрөпкүөмүн брэссэдээтэлэ мин буолабын. (Турар.)

Болномуочунай (өрө көрөн баран). Эн дуо, брэссэдээтэл? Аатыҥ кимий?

Xарыйа Ыстапаан. Мин буолабын. Аатым Ыстапаан Бочугураасап диэн.

Болномуочунай (суругун ааҕар). Председатель насревкома Степан Бочугурасов… даа, эн эбиккин дии? (Сырайын-хараҕын одуулаһар.)

Xарыйа Ыстапаан. Даа, Ыстапаан Бочугураасап диэн мин буолабын. (Көхсүн этитэр.)

Болномуочунай. Дьэ, буоллаҕа. Оттон нэһилиэккит суруксута кимий?

Xарыйа Ыстапаан. Мин бэйэм суруксуттуубун, мин гэннэ биһиги нэһилиэккэ үөрэхтээх киһи суох.

Болномуочунай. Да, эн эбиккин дии суруксут. Ханна үөрэммиккиний?

Xарыйа Ыстапаан. Суох, ханна да үөрэммэтэҕим. Бэйэм өйбүттэн суруксут буолтум.

Болномуочунай. Ол аата, эн халлаан суруксута буоллаҕыҥ?

Xарыйа Ыстапаан (күлэр). Оннук диэх курдук. Дьадаҥы аҕаттан-ийэттэн төрүөбүт буруйдаах буоламмын, оскуолаҕа үөрэммэтэҕим. Былыргы баай батталын баарына, кыра киһи оҕото үөрэммэт этэ.

Болномуочунай. Да, да, эн сөпкө этэҕин. Иһит эрэ, табаарыс, маннык баар: эн буолөрөпкүөмтэн нэһилиэктэн хаа хамыйарга ыйаах ылбытыҥ дуо?

Xарыйа Ыстапаан. Суох, мин оннук ыйааҕы ыла иликпин.

Болномуочунай. Хайтах ыла иликкин? Ити гэннэ маннык баар: эн ким ыйааҕынан, мэйэҥ санааҕыттан дуу, нэһилиэктэн тары тардан ылан улууска атаардыҥ? Мин манна кэлэн иһэн, аара суолга тар тиэйбит дьону көрүстүм. Бу хантан тар тиэйэн иһэҕит диэн ыйыппыппар, биһиги насөрөпкүөммүт, туттаран ылан, буолөрөпкүөмгэ тиэттэрэн иһэр диэтилэр. Ол эн, кырдьык тиэттэрбитиҥ дуо?

Xарыйа Ыстапаан. Пахай! Оттон буолөрөпкүөмтэн мин ааппынан ыйаах кэлбитэ: сүүрбэ биэс буут тары бэт түргэнник мэйэҥ нэһилиэктэн тардан ыыта оҕус диэн. Ол ыйаах быһыытынан, мин мэйэм дьаһайан, нэһилиэк баайдарыгар түһэрэн ылан, үс хонуктааҕыта атаарбытым.

Болномуочунай. Аҕал эрэ ол ыйааҕы, миэхэ көрдөр. Табаарыс, оттон бу баар эбит дии хаа туһунан кэлбит ыйаах. Ити гэннэ эн ханнык ыйааҕы эппиккиний?

Xарыйа Ыстапаан (соһуйар). Суох, табаарыс устурууктар, итинтэн атын ыйаах миэхэ кэлэ илик. Ити ыйаах быһыытынан, мин сүүрбэ биэс буут тары хамыйан ылан атаарбытым.

Болномуочунай. Суох, табаарыс, манна тар туһунан тугу да ахтыбатахтар.

Xарыйа Ыстапаан. Хайтах ахтыбатахтарый? Итиннэ эппиттэрэ баар ээ. Аҕал эрэ, мин эйиэхэ ааҕан биэриим. (Суругу ылан ааҕар.) «Бредлагаем немедленна доставит двацат бяд будов тары в хасахе, береметная суммы» буот, бу баар, көр эрэ! (Сөмүйэтинэн кумааҕыны ыйан көрдөрөр. Болномуочунай айаҕын ата-ата күлэр.) Онуоха тоҕо күллүҥ, табаарыс?

Болномуочунай (күлэ-күлэ). Доҕочуок, эн сыыспыккын, алҕаһаабыккын! Бу ыйааҕы атыннык өйдүөбүккүн. (Күлэр.) Көр эрэ, таары диэн сахалыыта буолар хаа диэн: хааһах, күүл, бэрэмэдэй диэн буолар. Ону эн атыннык өйдүөбүккүн. Сүүрбэ биэс хааһах оннугар сүүрбэ биэс буут тары ыыппыккын. (Күлэр.)

Xарыйа Ыстапаан (куһаҕан буолар, кэтэҕин тарбанар). Э-э, абааһы билэр, эһиги ыйааххытын. Сорох, үөрэҕэ суох буолан, кыайан да быһаарбат. Тоҕо үчүгэйдик, киһи өйүгэр түһэр гына суруйбатахтарай?

Ботуччу (хаайыытыгар сытан эрэ, айаҕын ата-ата күлэрэ иһиллэр). Ээ, ол иһин да буолуох буоллаҕа. Эрэйдээх, киһиргиигин да, сурук чааһын тугу да билбэт эбиккин. Ол иһин сэрэйбит сэрэх. (Күлэр.)

Болномуочунай. Ити хайтах буолбут киһи күлэр?

Xарыйа Ыстапаан (аргыый аҕай). Ээ, ити иирбит киһини хаайан сытыарабын.

Xоноһо. Тоҕо баҕас муодатай? Киһи эҥин арааһы истэр ээ.

Мааппа. Ол иһин да, буолуох буоллаҕа…

Xарыйа Ыстапаан. Ээ, эн эрэйдээх, саҥата да суох олороохтоо. (Сааппыт киһи быһыытынан, умса түһэн олорор.)

Ботуччу (турар тыаһа иһиллэр). Үтүө тойонум, табаарыс устурууктар! Мин эйиэхэ этэр тыллаах этим, онон эн миигин бу хаайыыттан, баһаалыста, таҕааттар эрэ. Миигин, туох да буруйа суох киһини, хаайан сытыараллар. Онон, үтүө тойонум, мин тылбын иһиттэргин үчүгэй буолуо этэ.

Болномуочунай (Хоноһоҕо). Ыл эрэ, доҕор, ити киһини манна таҕаар. Тугу-тугу саҥарар?.. (Харыйа Ыстапаан дьон сырайын одулуур. Хоноһо Ботуччуну хаайыыттан таҕаарар.)

УОН БЭҺИС КӨСТҮҮТЭ

Харыйа Ыстапаан, Мааппа, Мэкчиргэ, Кэргэн эмээхсин, Болномуочунай, Дьаамнаах, Ботуччу.

Ботуччу (тоҥхолдьуйар). Дорообо, устурууктар тойон!

Болномуочунай. Доҕор, бу эн ыалдьыбытыҥ төһө өр буолла?

Ботуччу. Суох, табаарыс, мин бэт доруобай киһибин. Сааһым тухары ыаддьар диэни билэ иликпин.

Болномуочунай. Ноо, ол хайтах? Оттон бу табаарыс эйигин иирбит киһи диэбитэ дии.

Ботуччу (тоҥхолдьуйар). Суох, табаарыс, ити Харыйа Ыстапаан миигин баттаан этэр. Кини нэһилиэк өрөпкүөмэ буолтун тухары, миигин сымыйанан нэһилиэк баайаҕын дии-дии, хас түһүү кэллэр эрэ, үксүн миэхэ түһэрэн ылар. Инньэ гынан, ыал аатыттан аһарда. Түөт хонуктааҕыта Кураабаттан байыанай ыйаах киирдэ диэн, сүүрбэ биэс буут тары нэһилиэккэ түһэрэн баран, уон буутун миэхэ түһэрэн, күүһүнэн тутан ылбыта. Ол гэннэ, бу Ньукулай Бочугурааһап диэн (Хоноһону ыйар) киһи сымыйанан хобулаабытын кырдьыктанан, миигин сүөһүтүн кистэннэ диэн ааттаан, үс хонуктааҕыта туттаран ылан, ити дьиэтин хаайыытыгар быраҕан сытыарар, туох да буруйа суох киһини. Ити гэннэ өрөпкүөмүнэн сырайданан, дьиэтин үлэтин наар нэһилиэк дьонугар үлэлэтэр. Соҕотох бүгүн биир быстар дьадаҥы, Мэкчиргэ диэн ааттаах киһини, от тиэттэрэ ыытта. Ону мин барытын эйиэхэ тыллыыбын, үтүө дьаһалы оҥороргор көрдөһөбүн. Туома, Сэбиэскэй былаас буруйа суох киһини буруйдаа, киһи үбүн-аһын мээлэ тутан ыл диэбэтэ буолуо дии саныыбын. Онон мин эйигиттэн көрдөһөбүн: ити мин эппит тылбар боротокуол оҥорорго. (Тоҥхолдьуйар.)

Болномуочунай. Туох муодаҕа түбэстим, доҕор! Эн, табаарыс насөрөпкүөм, бу киһи эппитин туһунан туох хоруйу биэрэҕин? Эн миэхэ сымыйанан эппиккин дии, иирбит киһини хаайан сытыарабын диэн. Мин көрдөхпүнэ-иһиттэхпинэ, бу киһи ханан даҕаны иирбит киэбэ биллибэт. Кини этэрэ кырдьык буоллаҕына, эн сыыһа быһыыланар эбиккин…

Xарыйа Ыстапаан (ыксаабыт киһи быһыытынан). Табаарыс, мин… мин этэбин…

Быыс түһэр.

* * *

Ээ, Сахаада! Эрэйдээх Сахаада!

Уһуктан тураҥҥын, оруҥҥун булунуй!

Аҕа дойдуо! Аһыныылаах дойдуо!

Айгыстан тураҥҥын, аналгын көрүнүй!

Тоҥтон толлубат,

Дьонумсах саҥнаах,

Дьорҕоот санаалаах

Туҥуй тулаайах уолаттаргын,

Кэмтэн кэхтибэт,

Эйэҕэс хааннаах,

Ийэмсэх иҥнээх,

Элэккэй эҥин кыргыттаргын

Кимиэхэҕэ эн сэлээнниигин?!

(дэгэтэ)

Күрүөҕэр-билэҕэр

Көйгөлөөн иитэр

Күнүҥ оҕолоро

Ордук көмүскэс буолаайаллар

Күндү көччөхтөргүнээҕэр.

Амныа дьонноргор

Аччата саныыр

Айыыҥ сиэннэрэ

Хата, аһыныык буолаайаллар

Мааны бараахтаргынааҕар.

(дэгэтэ)

Улахан биистэр

Оҥоһуу тылларын

Уҕалдьылыырыҥ

Ордук наһаа ночооттоох буолаарай? —

Онтуккун олус умнума!

Аҕас омуктар

Аан албастарын

Араас өйдөрүн

Алгыырыҥ абалаах буолаарай? —

Ааҥҥын алыс наһаа арыйыма.

(дэгэтэ)

Улуу үрэхтэр

Ойоҕосторугар

Оҕо дьонноруҥ

Тоҕо умса-төннө түстүлэр?

Туохтан дьонуҥ-сэргэҥ долгуйда?

Оол кэтэх тыалар

Кирбиилэригэр

Кэрэ дьонноруҥ

Ким иннигэр кэлэйдилэр?

Киһиҥ-сүөһүҥ тоҕо дьигиргээтэ?

(дэгэтэ)

Кэлэр кэмнэргэ

Киртитэн испит

Кэрэ дьонноргун

Кэрэхсиир күнүҥ кэлиэҕэ да, —

Кинилэр кэмчитийэн биэриэхтэрэ…

Атын дьылларга

Амныалыы саныыр

Айыыҥ аймаҕыттан

Хастара хааларын ааҕан көрөөр, —

Оччоҕо, баҕар, хойут буолуоҕа?!..

Өлүөнэ сарсыардата. – 1990. – Ахсынньы. – № 4

Иван Кулаковскай– Оонньуулаах Уйбаан

СУТ ЫРЫАТА

(Иллэрээ, 1910 сыллааҕы сут туһунан ырыата)

Дьэ-буо!

Сир Сибиир киинэ,

Орто дойду уулуссата буолан

оҥоһуллубута,

От үрэх ортолоох

Улуу өрүс хотун

Илин уҥуоргутугар

Аан дойду аартыга буолан арыллыбыт

Амма, Таатта аргыстаах

Аҕыс үөстээх,

Алтан нэкийэлээх

Аллан арыыта Сибиир ааттаахха,

Үрдүк дьылтан

Өһүлүннүбүт диэн үөрдүбүт,

Дьаҥха муҥ дьылтан

Таҕыстахпыт диэн

Санаабыт көммүтэ,

Самаан сайын

Салайынна диэн,

Таҥара баайа

Тарҕаныаҕа диэн санаабыппыт.

Эрэйдээх дьылбыт буоллаҕына

Иккиһин кэлэн иэдэттэ,

Элбэх киһи иитимньитин

Эһээри гынна,

Субу-субу сут кэлэн

Ночооппут улаатта,

Хос-хос курааннаан

Хоромньубут кэҥээтэ.

Ыраас Дьылҕа тойон

Ынаҕа-сылгыта ааттаах аһыҥа үөн

Аан дойдубутун аддьатта.

Дабды самыырбыт

Татыа буолан,

Силбик самыырбыт

Сэл буолан

Сиэмэбит тиллибэтэ,

Дэлби хатан хаалла.

Өлбүгэлээх сирбит

Үүнүмнэ өлөрдө.

Сатаан салбырҕастаммат

Сайын кэлэн дьадатта.

Ийэ буорбут

Илбиргэстэммэт иэскэ киллэртээтэ,

Туран сайыммыт туһатыттан

Тоҕус ыйдаах

Суо-модун дьылга тоһуйарбытын

Тугу да булбатыбыт.

Аһыылаах сүөһүбүтүн

Аһылык гынабыт,

Олохтоох сүөһүбүтүн

Улуу өрүскэ

Ордугунан уостаатыбыт.

Хаҕыс дьыл хадыйбытыттан

Халлырыт киһилээх

Хатын куоракка киирэн

Хаарыаннаах сүөһүбүтүн

Хаартылаан, аргылаан кээстибит.

Улуу дьыл олуйбутуттан

Олохпутуттан уларыйдыбыт,

Уобалас куоракка

Оонньоон-күлэн ороскуотурдубут.

Итэҕэстээх иэскэ киирэр

Имитиилээх дьыл кэллэ,

Быстаҕы бырыһыаҥҥа былдьаттарар

Быһылааннаах дьыл кэллэ,

Туорахайы добуруоҥаҕа туттарар

Дохсун дьыл кэллэ,

Хааччымматах хамнаска барар

Хаҕыс дьыла кэллэ,

Баардаах

Байар дьыла кэллэ,

Үптээх үөрэр

Үрдүк дьыла үтүрүйдэ,

Хаччылаах

Хаҥыыр дьыла кэллэ.

Аҕыс ыйдаах

Аба дыбыр дьыл

Аан бастаан

Аттанан кэлиитигэр,

Алынньы ый ол

Ахсыс эрийиитигэр

Тус арҕаа диэкиттэн,

Хаардаах-муустаах

Хайа хаспаҕыттан

Хара күлүк оҕус

Хамнаан кэлбитэ.

Муустаах муора

Муннугуттан-улаҕатыттан

Буор хара оҕус

Туран кэлбитэ.

Урукку кырдьаҕастар

Олуурдаах улуу дьыл оҕуһа диэн

Этэллэр эбит.

Ону мин көрдөхпүнэ

Улахан тымныынан уһууталаабыта,

Ыыс туман тыыннаах,

Чэҥ муус саҥыйахтаах,

Болуо муус муруннаах,

Хайыырбыт ойбон харахтаах,

Кыаһаан муус кыламаннаах,

Уһунтан уһун

Ураа лаҥкы муостаах,

Күнү бүөлүүр

Күтүр улахан көҕүстээх,

Күр муус өрөҕөлөөх,

Аймыр муус арҕастаах,

Көмнөх хаар көлөһүннээх,

Хоссун тымныы хоҥнохтоох,

Быстах тымныы быттыктаах,

Хобдох кураан кутуруктаах,

Аас майах аргыстаах,

Иҥсэ-обот эркиннээх,

Обот-соллоҥ ойоҕостоох

Буолар эбит ол күтүр өстөөҕүм.

Аан дойдуга кэлэн

Айаҕын атан туран

Аҕылаабытыгар

Чаан туман

Тахсан кэлбит,

Самаан күн

Чааһынан намтаабыта.

Ыарыы-сүтүү ырдыылаах,

Дьаҥ-дьаһах таһаҕастаах,

Өлүү-сүтүү көтөллөөх

Буолар эбит өлүү сүөһүтэ.

Тиийиммэт ыал

Сэттэ былас оту булбуттарын

Хайа үйэҕэ

Кирдиргэччи кэбийэн биир да суох гыммыт.

Дьадаҥы ыал

Аҕыс былас оту астаммыттарын

Хайы үйэҕэ

Хардырҕаччы ыстаан бараан кээспит.

Дулҕа сиэлин кырган

Тоҕус былас оту булбуттарын бу

Күтүрүм хайа үйэҕэ

Күллүргэччи ыстаан бүтэрэн кээспит.

Кылгастык эттэххэ,

Кыһалҕа гиэнин

Кытаанаҕын тэрийбит.

СУТ ЫРЫАТА
(II вариант)

Аҕыс үөстээх

Аллан үрэх

Аҥаар салаата

Ааттанан арахсыбыт

Саргылаах Таатта хотуну

Дьайыҥнаһан арыллыбыт

Алгыстаах алаастарбытын

Аас-айах аргыстаах

Аһыҥа үөн түһэн

Алгыстаах олохпутун алдьатан,

Ааттаах өттүбүт

Аҕыс атанай ыйбыт

Айгыстан кэлбитин

Аһараайамый диэн

Аллан-Амма үрэх

Баһыгар тахсыбыттар.

Онтон улуу үрэхпитигэр

Обот-соллоҥ ойоҕостоох

Үөн түһэн

Ороскуоппут улаатан,

Оҕустаах өттүбүт

Улуу үрэх

Баһыгар таҕыстылар.

Онтон олохтоох өттүбүт

Тоҕус торҕон ый

Доргуйан кэлбитин

Туораайабыт диэн,

Дьоллоох сүөһүбүтүн

Тоҥ эт оҥорон,

Дьоллоох Дьоккуускай куоракка

Киирэргэ тэринэн,

Сур бөрө кыыл

Сототун уҥуоҕун

Туруору туппут курдук

Дьуолкалаах суол-хаан

Ийэни тобуллум,

Онтон атын-атын

Аартыкка тигистим,

Онтон курупааскы кыыл

Өрө көтөн тиийэр

Үрдүк мырааннаах,

Иэҕии көмүс иирэлээх,

Тардыы көмүс талахтаах,

Адаар мас эркиннээх,

Чаллах мас саҕалаах,

Хара кумах хочолоох,

Икки ытык хайа ытарҕалаах,

Үс үөстээх

Өлүөнэлиир өрүс хотун

Үс үөһүн туорааммын,

Тэгил ыччат дьонноох

Дьэрэкээннээх хочоҕо

Тигистим да,

Сиэдэрэйдик тутуннум,

Чэпчикитик быһыыланным да,

Тоҥ эппин торгуйдуур

Толкуй киирдэ да,

Торуосалаах остуолу

Туруордум да —

Тоҕус торҕон ый

Долгуйан кэлбитин

Туораабат гына

Ночоотуран хааллым, доҕоттоор!

Онтон аһыылаах сүөһүбүн

Ас оҥорон киллэрэммин

Атыылаан баран,

Арыгылаан кэбиһэн,

Аҕыс атынай ый

Айгыстан кэлбитин

Аһарбат гына

Араскыатыран хааллым, атастаар!

Онтон харыстаах сүөһүбүн

Хаамтаран киллэрэн

Хаччыга атыылаан баран,

Хаартылаан кэбиһэн,

Хааман хааллым.

Онтон хаччылаахха хамнаска бардым,

Үптээххэ үлэһит буоллум,

Илээт аххан эҥэрдэнним,

Балыыҥканы эрэ батыстым,

Ночооттоох аххан суолу тобуллум,

Ороскуоттаах аххан оҕо буоллум.

Ийэбит үйэтигэр кэлбэтэх

Иэдээннээх дьыл кэлэн

Эстибэт иэскэ киирдим,

Быстыбат бырыһыаҥҥа былдьаттым,

Халтарыйбат хантараахха хаптардым,

Доҕоттоор!!!