Текст книги "Урут бобуллубут айымньылар"

* * *

Кини сымыһаҕын быһа ытыран баран, ынчыктыы-ынчыктыы, икки атаҕын, аҥаар илиитин соһон сыылбыта. Сүүс миэтэрэ сиргэ уҥа-уҥа түүннээх күн сыылан, сарсыарда күн тахсыыта сонуок саҕатын булбута. Ону, тугу да билбэт буолбут киһини, биһиги санитардарбыт булан бэрэбээскилиир пууҥҥа илпиттэрэ. Онтон полевой госпитальга атаарбыттара. Кини госпитальга кэлэн эрэ баран, өйдөммүтэ. Кини төгүрүк сирэйин, номоҕон көссүө дьүһүнүн, уота умуллан эрэр хара хараҕын көрөн баран, күн харахтаах нуучча кыыһа-сиэстэрэ, бу саха уолун дойдута ырааҕын, соҕотоҕун санаан, сүрэҕэ ыалдьыбыта. Киэһэ аттыгар кэлэн олорон баран:

– Крепись, крепись, надо себя в руки брать, – диэбитэ кыыс, киниэхэ күүс угаары.

Биирдэрэ көрөн эрэ кээспитэ. Сыппахтыы түһэн баран, уоһун ибир гыннаран, билбэт бэйэтэ нууччалыы аргыый:

– Домой хоочус, – диэхтээбитэ, хараҕын уута сыттыгар субурус гына түспүтэ.– Дом дуумай, колхоз дуумай… сиэрсэ балыыт… Миэхэ дебискэ баар… Очес стаарай…– Онтон, ынчыктыы-ынчыктыы, им-дьим сыппахтыы түспүтэ. Балай да гынан баран, хааһын кыратык түрдэс гыннарбыта уонна хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа: «Бэрэкилэтэй, бассыыс!» – диэбитэ. Ол кэннэ налыс гына түспүтэ, халтаһата аргыый сабыллан барбыта… Манан кини букатыннаах утуйуутун утуйбута, бу кэннэ хара хараҕын аспатаҕа, хара баттаҕа маҥан сыттыкка хамсаабатаҕа…

Ким эрэ өрө тыыммыта. Антах диэки ынчык иһиллибитэ. Аттыгар олорбут сиэстэрэ кыыс тулуйбатаҕа, хараҕын уута саба биэрэн, тахсан баарта.

Маны доҕоро, командира Орлов оол курдук палаата уҥуортан көрө сыппыта. Кини мантан сүрэҕэ ытырбахтаабыта, улаҕа диэки төттөрү эргийбитэ… Кини бэйэтэ араас госпиталлар устун ол кэнниттэн аҕыс ый устатыгар сыппыта. Тохсус ыйыгар Орлов дьэ тахсыбыта. Кини доҕорун, кинини бэйэтин атын байыастар, атын лейтенаннар солбуйбуттара. Кинилэр роталара аны наступлениеҕа киирэн, арҕаа диэки дьулуурдаахтык баран испитэ. Оттон Орлов, сэрии дьыалатыгар аны туһата суох буолан, дойдутугар төннөн, Москваҕа тиийбитэ. Москваттан кини, көрдөһөн, чысхааннаах, аргыардаах Саха сиригэр, Саха Республикатыгар, ааспыта. Кини манна нуучча улуу норуотуттан кыра омукка көмөлөһөр аналлаах, үтүө соруктаах кээлтэ. Кинини манна улуу коммунист партията ыыппыта. Орлов, сэриилэспит күчүмэҕэй күннэрин саныыр буолан, саха уола доҕорун умнубат этэ. Кини доҕорун аҕатын, кини дьиэтин, алааһын көрүөн баҕара санаабыта. Сураһан-сураһан, биирдэ ол алааска тиийбитэ, ытык сэрии кыттыылааҕа, үгүс бойобуой уордьаннаах, ылбаҕай сүрэхтээх, бу тоҥ нуучча командир. Ол тиийэн кини доҕорун аҕата ханна баарын сураабыта. Онуоха:

– Оҕонньор суох, – диэн эппиэт иһиллибитэ.

– Ханнаный?

– Кини өлбүтэ, – диэбиттэрэ.

Оол курдук тумулга биир саҥа остоолбо көстөн турара.

– Хайдах өллө? – диэн командир эбэн ыйыппыта.

– Сэрииттэн… Кытаанахтан… – диэбиттэрэ баар дьон.

Командир доҕоро төрөөбүт балаҕана ханна баарын ыйыппыта. Онуоха колхоз бөһүөлэгин уһугар турар кыра балаҕаны ыйан биэртэрэ. Бу балаҕантан бур-бур буруо тахса турара.

– Ким олороруй итиннэ? – диэн командир сураабыта.

– Эн доҕоруҥ быраата, Николай, – диэбиттэрэ дьон.

Кииртэ доҕорун төрөөбүт балаҕаныгар. Манна Николай диэн үүт-үкчү убайын курдук дьүһүннээх-бодолоох туран эрэр уолан киһи баара. Баара Маайа. Бааллара пионердар, оскуола оҕолоро, кырдьаҕастар. Уҥа муннукка Ленин мэтириэтэ ыйанан турара. Кини анныгар араамалаах, таастаах хаартыска баара. Бу кини доҕорун хаартыската этэ. Доҕорун бу мас араамалаах, «Слава» уордьаннаах хаартыскатын командир долгуйа көрбүтэ. Кини бэргэһэтин устубута.

Онтон бу нуучча киһи оһох диэки эргиллэн көрбүтэ. Уот кыратык умайа турар этэ. «Оһоххутун үчүгэйдик оттон биэриэххитин. Тоҕо имик-самык уматаҕыт? Сылаас, сырдык, бэһиэлэй буолуо этэ», – диэн баран, кини икки илиитинэн хардаҕастары харбаан аҕалан оһоххо өрөһөлүү оттон биэрбитэ. Уот күүһүрэн, буруо хойдон, халлаан диэки туруору тахсан, унаара түспүтэ.

Ол буруону көрөн туран, дьон санаабыттара: «Унаардын уһун үйэлэргэ! Чэйиҥ оҕолоор, ыччаттаар, кытаатан хардаҕаста быраҕан иһиҥ бу уокка! Бу уот буруота атын буруолары кытта силбэһэн, күөх халлаан аннынан, сис тыалары үрдүнэн унаара ыйаннын, тунаара уһуннун!».

Оннук Советскай Ийэ дойду, улуу нуучча омук сокуона!

Туругурдун ол сокуон! Тулуннулар ону мэһэйдээччилэр, сэрии уотун күөртээччи, хааны тоҕооччу, бары хара дьайдар!

1943 с.

Сергей Васильев

АТ ЫРЫАТА

Торҕо чуун курдук субуллар

Долгун хара кутуруктаах,

Атаҕын ньилбэгинэн охсуллар

Ардайдаах нэлим хара сиэллээх.

Туруору уҥуохтаах,

Дьондоҕор быһыылаах

Дуул сылгы

Тоһоҕо бүтэйгэ

Токуччу бааллан туран,

Муҥур туйаҕынан

Муус чигдини табыйан көрө-көрө,

Тииһит аһыытынан

Титирик сиэрдийэни кирэн ыла-ыла,

Киҥкир-киҥкир иҥэрсийэн

Кэпсиир эбит, доҕоттоор:

– Тоҕо

Өрөгөйдөөх өрөгөр өттүкпэр

Өрбөҕү ыйаатыгыт?

Тоҕо

Саргылаах самыым таһаатыгар

Сарымтыбыт куулу баайдыгыт?

Тоҕо

Эриэн суҥ сөрүөлээх

Этиргэн ботобун элитэҥҥит

Эттээх көхсүм үрдүгэр

Эргэ сону тэлгээтигит?

Тоҕо

Хаарыан хатан сыҥаахпар

Хатыс быаны хатардыгыт?

Тоҕо

Дороххой тирбэҕэнэн туомтааҥҥыт

Тоһоҕоҕо туруору баайдыгыт?

Тоҕо

Дьаҥхалаах дьайыҥнааҥҥыт

Таһырдьа чигдигэ титирэттигит?

Истиҥ эрэ,

Иччилэрим эрэ буолларгыт!

Сыа көлө

Сындалыйан турабын,

Эт сүөһү

Элэйэн эрэбин!

Суҥхарҕаабатах бэйэм

Суҥхарҕаары гынным,

Көрдөспөтөх бэйэм

Көрдөһөөрү оҥоһуннум…

Ат буолбутум тухары

Араҕас түнэ таҥастаах

Аймах-хаан удьуордаргытын

Арҕаһым үрдүгэр олордон

Айан суолун арыйбыт

Аахсардаах этим!

Үрүҥ тыыҥҥытын толуйаары

Үрдүк хара тыаны

Үрдүнэн сүүрбүт

Өҥөлөөх буоларым!

Сылайбыт атаххытын сынньатаары

Сыыры, хайаны дабайан

Сыарҕаны соспут

Сыаналаах этим!

Саатар ону сыаналааҥ,

Саха урааҥхай иччилэриэм,

Көмүскэстээх санаалаах

Күнүм дьоноо!

Көмүс далай уутунан

Көхсүбүн астаран,

Күөх сибэкки отунан

Күүс ылларан,

Ох курдук

Умнуургут эбитэ буоллар,

Кийиит курдук

Киэргэтэргит эбитэ буоллар:

Билигин даҕаны

Тардыстар талаһаҕыт,

Миинэр

Миҥэҕит буолуом этэ!

Көлөһүммүн куурдан,

Күөммүн өндөтөн

Күннүк сиртэн

Көбө-саба

Көтөн көрүөх баҕалаахпын!

Сэбэрэбин сэргэхситэн,

Сиэлбин туруоран

Сири саҕатынан

Сиксийэ-сахсыйа

Сиэлэн көрүөх санаалаахпын!

Чочуйан көрүҥ эрэ,

Дьонум эрэ буолларгыт!

Хайа мин бу да буолларбын

Халыҥ хаппар куҥнаннахпына,

Оҕонньор-эмээхсин аймаҕы

Уу дьоруонан

Урууларга илдьээйэмий!

Ыччат-билэ аймаҕы

Ыраас дьоруонан

Ыһыахтарга таһаайамый!

Бу да буолларбын

Буутум этэ туоллаҕына,

Хомуут кэтэммин

Хоммут таһаҕастаргытын

Хоҥнору дьүккүйээйэмий!

Ыҥыыр сүгэммин

Ыар ындыыларгытын

Ыатаран бараайамый!

Субу да буолларбын

Суон саалланнахпына,

Алдан таас хайаларын

Арҕастарын быыһынан

Харса-дьабыл туйаҕым,

Хатарыылаах анньыы тыаһын курдук,

Хабырҕаан бараарай!

Үрдүк хара тыалар

Өҥкөөттөөх сылбахтарын үрдүнэн

Үс ардайдаах нэлим хара сиэлим

Өрө охсуллан

Өрүкүйэн ааһаарай!

Аны саатар биирдэ

Айыы оҕотун

Ат курдук тутаргыт буоллар,

Бүтэй Бүлүү эбэ хотун

Бүөр хара тумулугар

Бүгүлэхтии оонньуох этим!

Кэтит Киллэм эбэ хотун

Киэҥ сыһыытыгар

Кистээн дьырылатыах этим!

Үөрүүбэр,

Өрөгөр

Өргөс хара кулгаахтарбын

Үөлгү-сүөргү чөрбөҥнөтөн,

Төгүрүк,

Түөрт түөрэҥ көмүс туйахтарбын

Түргэн түргэнник дьоруолатан,

Өлүөхүмэнэн

өксөйөн,

Элгээйинэн

эргийэн,

Хоронон

курдаан,

Амма хотуну

атыллыах этим,

Өймөкөөн эбэни

Өҥөйүөх этим!

Истиҥ эрэ,

Иччилэрим эрэ буолларгыт,

Иҥэрсийэр саҥам эгэлгэтин:

Ат буолбутум тухары

Атаххытын сынньатартан

Аккаастаабыт

Айыым суоҕа!

Муоһабын туттарбытым тухары

Муунта таһаҕаскытын

Булгуппут

Буруйум суоҕа!

Толкуйдааҥ эрэ,

Доҕотторум эрэ буолларгыт!

Мин даҕаны

Сөллөр сүһүөхтээх

Сүөһү оҕотобун,

Сылайар сындааһыннаах

Сылгы уолабын.

Алыс атаҕастаамаҥ.

Айыы сүөһүтүн!

Үгүстүк үлбүрүйүмэҥ

Үтүө доҕоргутун!

Сыа бэйэбин

Сындалыппатаххытына,

Сыыйар сыарҕам тыаһын

Сыһыы уҥуортан

Сырдырҕатыах этим!

Эт бэйэбин

Эймэһиппэтэххитинэ,

Эрчимнээх сиэлиибинэн

Элгээн саҕатынан

Элэҥниэх этим!

Тирэхтээх сүһүөхпүн

Тэмтэриппэтэххитинэ,

Тэбэр хара туйахпынан

Тиэргэҥҥит ортотунан

Дибдигириэх этим!

Күүтэбин

Көмүс-күндү көрүүнү,

Эрэйэбин

Ичигэс-сылаас илиини!

Айхаллыыбын

Аналлаах сыарҕаны!

Эҕэрдэлиибин

Эрчимнээх сиэлиини!» – дии-дии,

Айыы сылгыта

Ампааргыт кэннигэр,

Ачаах бүтэй ааныгар

Аймаһыйа турар эбээт!

1943 с.

Иван Гоголев-Кындыл

Туймаада сассыардата

Оруоллара:

1. Тыгын.

2. Аан Дархан – кини эмээхсинэ.

3. Чаллаайы.

4. Бөдьөкө. _} – Тыгын уолаттара

5. Таас Уллуҥах.

6. Кылбаттыыр Муоһа.

7. Тыаһааны. ^{} – Тыгын кыргыттара.}

8. Бөҕүл Бөҕө – Тыаһааны кэргэнэ. Тыгын күтүөтэ.

9. Анньыһар Боотур – Тыгын кэргэн хара киһитэ.

10. Мохсоҕол – эмиэ кэргэн хара уола.

11. Туллук – Тоҥус кыыһа. Тыгын кэргэн хара кыыһа.

12. Кыыс Саҥыйах – Тыгын уруута уолчаан.

13. Таалай удаҕан.

14. Бэрт Хара.

15. Лөгөй – Бороҕон ааттааҕа.

16. Төрөнөй – Кини уола.

17. Мартыын _{} – Нуучча дьоно.}

18. Антон

19. Улахан быһах– Нуучча этэрээтин атамаана.

20. Хаҥаластар, бороҕоттор. Ыччат.

21. ХОР – (Норуот санаата).

Кэмэ – 1620—1630 сыллар, кыргыс үйэтэ.

МАҤНАЙГЫ ООННЬУУТАI ХАРТЫЫНА

Саас. Чучур Мыраан үрдэ. Анньыһар Боотур Таас Уллуҥаҕы кыргыс үөрэҕэр үөрэтэн батыйанан түһүөлүүр. Уол аһаран биэрэр.

Анньыһар Боотур.

Һуккай!

Таас Уллуҥах.

Кутаалыма!

Анньыһар Боотур.

Һаай эбээт!

Таас Уллуҥах.

Кутаалыма!

(Тыгын, Чаллаайы, Бөдьөкө, Бөҕүл Бөҕө мырааны дабайан тахсаллар, ох саалаахтар, батыйалаахтар.)

Тыгын.

(Анньыһар Боотурга)

Хайа, нохоо, бу үнүгэстэн

Боотураат киһи тахсыыһы дуо?

Анньыһар Боотур.

Тойонуом, хотой оҕото хотой буолар диэн

Мээнэҕэ эппэттэр быһыылаах.

Тыгын.

Дьылҕа тойон дьүүлэ мындыр. (Уолун чинчилии одуулаһар.)

Ээ, үөдэн, билигин да нуулдьаҕай,

Илбис иҥэриэххэ, куйах кэтэрдиэххэ эрдэ.

Чаллаайы.

Аҕаа, бу таптыыр мэҥэ тааскар олор.

(Тыгын мөҥүрүөн тааска олорор.)

Тыгын.

Мин ыар-нүһэр кутум-сүрүм

Бу Чучур Мыраан дьулайын үөһэ

Былыргыттан ордук тохтуур.

Бөҕүл Бөҕө.

Сүдү сүдүнү таптыыр куолута.

(Тыгын тугу эрэ дириҥи санаан сөҥөн олорбохтуур.)

ХОР.

Аарыма Тыгыан, саадаххын сүгэн

Чучур Мырааҥҥа күнүс ыттаҕын,

Тоҕо дириҥник үөһэ тыынаҕын?

Туох сөҥ санааттан сүүһүҥ мыччыстар?

Тыгын.

(Оргууй туран чарапчыланан кыйаары одуулаһар.)

Тукаларыам, анаарыҥ эрэ,

Тойон ама киһи дархаһыйан олорор

Харалаах аас тэллэҕин курдук

Анныбытыгар аҥаарыйан-муҥаарыйан сытар

Атааннаах Туймаада эбэ хотун.

(Бары Туймааданы одуулаһаллар).

Таас Уллуҥах.

Оо, улуу Туймаада!

ХОР.

Улуу Туймаада, эн киэҥ урсуҥҥар

Кырдьаҕас хотой аргыый тэлээрэр,

Маннык толомон, толуу дойдуга

Үтүө дьон эрэ үөскүөх тустаахтар.

Тыгын.

Бу улуу дойдуга Омо±ой баай

Саха төрдө буолбута,

Кини илбис кыыһа элбэхтик энэлийбит

Хоро сириттэн күрээн кэлбитэ.

Кэскилэ кэхтиэ суоҕун быатыгар

Ол кырыктаах кыраман куйаар түгэҕиттэн

Самныбат саргылаах Эллэй боотур

Бырах оноҕостуу сылайан кэлэн

Эмиэ бу эбэни булбута.

Кини чэчир анньан, сэргэ туруоран

Аан-маҥнай аар ыһыаҕы ыспыта,

Көйүргэ кымыстаах толуу чороону

Күн диэки күөрэччи уунан туран

Амырыын Айыылары алҕаабыта,

Сүдү Айыыларга сүгүрүйбүтэ,

Онуоха одун халлаан улаҕатыттан

Үрүҥ былыт өрүкүйэ көтөн кэлэн

Ортотунан дьөлө барбыта,

Ол онтон үүт кэрэ ат

Түөһүн тылыгар диэри быкпыта,

Моойдоох баһын хоҥхулдьута-хоҥулдьута

Дьырылыччы кистээбитэ.

Бөдьөкө.

Өбүгэлэр үһүйээннэрэ эҥсилгэннээх!

Тыгын.

Дьэ ол сахтан иитэр сүөһүбүт

Элиэнэ ис-тас хочолорун муҥунан

Сааскы халаанныы таһымнаабыта,

Бэйэбит үөскээн-тэнийэн барбыппыт,

Аҕа уустарыгар арахсан

Үрэллэн-ыһыллан хаалбыппыт,

Хаҥыл атыырын бөрөҕө сиэппит

Үөр сылгы курдук этибит,

Ону көрөн олохтоох омуктар

Дьорҕойон турбуттара…

Таас Уллуҥах.

Бар дьонун биир чиҥ сутурук кэриэтэ

Сомоҕолуу суулуур өйдөөх суо хаан киһи

Суох муҥа буоллаҕа оччолорго.

Тыгын.

Модун муоһун баараҕай тииккэ

Ыаһыы турар сүүлбүт тайахтыы

Үллэн көстөр бу Чучур Мырааҥҥа

Мин биирдэ сүүрбэччэлээх сааспар

Сөҥ дьааһын санаалары саныы-саныы

Сыламныы сыппытым. Эмискэ

Мин үрдүбэр моонньугар мойбордоох

Кырдьаҕас суор кыыл кылана-кылана

Биир сиргэ сапсына турбута.

Чаллаайы.

Дьиктитин баҕаһын!

Тыгын.

Мин ийэтин эмиэн баҕарбыт

Эмньик кулуннуу ойон турбутум,

Сулудуйан-суланан барбытым:

«Уулуу киирэр кыыл табаны манаан

Сиэмэх бэдэрдии кирийэн сытар

Туймаадаттан тарҕанан үөскээбит сахалар

Суодал хайа сирэйиттэн сууллан түспүт

Халыҥ хаар сэмнэҕинии онно-манна

Уулан, симэлийэн эрэбит.

Кинилэри сүдү өрүс сүнньэ буолан

Үмүрү тардар үтүө киһини

Үөскэтэ оҕус!» – диэн үөгүлээбитим.

Суор кыыл үөһүн таттаран

Күлэр курдук дьүһүлэммитэ,

Кыырт мохсоҕол кыһыл сымыытын саҕа

Өһөх хааны ыһыктан кэбиспитин

Айахпар түһэрэн ылбытым.

Анньыһар Боотур.

Мүччү хабыах бэйэлээх буолуо дуо!

Тыгын.

Мин сып-сылаас өһөх хааны

Куобах быарыныы ыйыстан кэбиспитим,

Куртаҕым кутаа уотунан саласпыта,

Алтан олгуйдуу оргуйан барыах курдуга,

Этим эстибит айалыы лиҥкинээбитэ,

Баттаҕым бары сүүмэҕэ

Сылгыга сыыһа үктэппит эриэн үөннүү

Адаарыччы туран хаалбыта,

Чучур Мыраан чынайар чыпчаалыттан

Өлүөнэ эбэм өрө дэбилийэ сытар үөһүн

Таҥнары одуулаан, өҥөйөн туран

Үс төгүл өксөкүлүү үөгүлээбитим,

Ол үөгүүм сатата

Суоруспут суо мырааннар кэтэхтэригэр

Сүүһүн ортотугар туоһахталаах

Суор хара атыыр оҕус буолан

Түллэ-түллэ лүҥкүнэччи айаатаабыта,

Ол күнтэн ыла миэхэ

Илбис иҥпитэ.

Чаллаайы.

Тугун баҕас иччилээҕэй!

Тыгын.

Ол күнтэн өйдөөбүтүм

Урааҥхай саха улугурбут олоҕун

Добун холорук буолан түгэҕиттэн дьалкыта

Улуу тойон уола буолан

Уордаах халлаантан түспүппүн.

Бөҕүл Бөҕө.

Хааннаах эһэ тириитин саҕа

Умса түспэт түөрэхтээх

Тойонум нүһэр Тыгын,

Эн үөһэттэн чымаан дьылҕалааххын

Мин бигэтик эрэнэбин.

Ол иһин даҕаны

Соллоҥ чупчуруку батыйа угун

Бобо тутар буолуохпуттан эйигин

Хара бэкирдээн күлүк буолан

Үөдэс-саадас батыһабын.

Анньыһар Боотур.

Тыгын Дархан, эн үөһэттэн үөттэриилээххин

Итэҕэйбэт ким баар буолуой?

Эн төлөрүйбэт түмэн дьүүлгүн

Толорботох айыым суоҕа,

Эйигин кытта элбэхтик

Хааннаах саламаны ыйастым,

Ындыыһыт ат уйуктаах сиһин тоһутар

Ыар дьыбарыкы тыыннанан хааллым.

Тыгын.

Аарыгырар Туймаада буоругар

Айгыраабат аар мас буолан лиҥкинээбит

Эрдээх Эллэй боотур удьуордара биһиги

Тойон Дархан ууһа аатырабыт,

Онон үтүмэн үйэлэргэ

Үс саха үҥэр таҥаралара буолуохтаахпыт,

Бу уларыйбат одун оҥоһууну

Умнума эн, Чаллаайы бөҕө!

Чаллаайы.

Ону умнуом кэриэтэ ааппын умнуом.

Тыгын.

Умнума эн, Бөдьөкө бөҕө!

Бөдьөкө.

Умуннахпына мин мэйиим тыыннаахпар

Күөх ириҥэ буолан устан бараннын!

Тыгын.

Умнума эн, Таас Уллуҥах!

Таас Уллуҥах.

Умуннахпына сыгынньах истээх

Чаччыгыныар оҕотугар кубулуйуум.

Тыгын.

Үргүбүт бүүчээннии үрэллэ сырсар

Үрүйэлэр үөгүлэһэ мунньустаннар

Сир ийэ кэтит сиксигин сайгыыр

Сүүнэ өрүс буолаллар эбээт,

Син ити кэриэтэ быданан сылдьар сахалар

Биир сомоҕо буолан хаалларбыт

Соргубут түһүлгэтэ кэҥиэ этэ,

Уйгубут чүөмпэтэ дириҥиэ этэ…

ХОР.

Оо, Тыгын боотур, сүдү санааны

Сүрэххэр иитэн сылдьар эбиккин,

Тиийиэ дуо онно эн мындыр өйүҥ?

Кэс тылларгын кэһиэҥ суоҕа дуо?

Тыгын.

Хара быарым сылааһынан угуттаан,

Сүллүүлээх сүрэҕим хаанынан эмсэхтээн

Иитийэхтээбит бу санаабын ситиһэр туһугар

Туохтан да толлуом суоҕа!

Андаҕайабын!

(Туймаадаҕа сүгүрүйэр.)

Бары.

(Батыйаларын өрүтэ ууммахтыыллар.)

Соргуо! Соргу!

Тыгын.

Утарыласпыты уотун умуруоруохпут диэн,

Күүһүлэспити күлүн күүгүнэччи көтүтүөхпүт диэн

Эһиги эмиэ мин баараҕай күлүкпэр

Сүгүрүйэн андаҕайыҥ, нохолоор.

Бары.

Андаҕайабыт, тойон аҕабыт!

(Тыгыҥҥа биир-биир сүгүрүйэллэр.)

Тыгын.

Дьэ санаам чэпчээтэ, көхсүм кэҥээтэ…

Ол эрээри санаам туолуо ыраах…

Үгүһү өйдөөбөт үөдэттэр

Сиэҥиттэн көҥөөбүт бөрөлүү миэхэ

Араҕас аһыыларын килэтэллэр,

Бороҕон ааттааҕа саһыл албын Лөгөй

Хабарҕабар түһээри сиэгэн курдук

Сиһин токурутан күүтэн олорор.

Анньыһар Боотур.

Бороҕоҥҥо Бэрт Хара диэн

Буулаҕа боотур киһи үөскээтэ.

Бөҕүл Бөҕө.

Ол бөҕөһү бэдэр мэйии Лөгөй

Сыалаах-арыылаах тылынан аҕаан

Муус төбөлөөх булгунньах курдук

Суон дурда оҥосторо буолуо.

Тыгын.

Бэрт Хара! Дьулааннаах Бэрт Хара!..

Чаллаайы.

Былырыын сайын Тойон Мүрүттэн

Холлоҕос саҥа тымтайын сүгэн

Акыҥнаан истэҕинэ ойутан тиийэн

Атым күөнүнэн көхсүгэ астарбытым,

«Һук!» диэт харытын таһынан

Иккиэммитин илгэн кэбиспитэ…

Бөдьөкө.

Ол оннук боотур кэтит сабарай

Көхсүнэн күнү бүөлээн

Тыыннаах сылдьарын тухары

Биһиги кыһыл чох үрдүгэр

Утуйар тэҥэ сананыахпыт.

Таас Уллуҥах.

Үтүө киһи үөскээбит сураҕын

Үөрэ истэбин эбээт.

Тыгын.

Сотору бу Туймаада эбэбэр

Улуу тунах ыһыаҕын ыһыаҕым,

«Быһый, бөҕө уолаттарын илдьэ

Оонньуу-көрүлүү кэллин», – диэн

Лөгөй тойоҥҥо илдьиттиэм.

Мин суон сурахпын сууйаары

Бэрт былдьаһа кэлэрэ биллэр,

Бороҕоттор мин хатан кымыспыттан,

Сытыы сыабыттан уҥуохтара ууллан

Кытаанахтык утуйуохтара…

Анньыһар Боотур.

Дьэ оччоҕо туттан хаалыахпыт.

Таас Уллуҥах.

Мин утуйа сытар дьоннору уоран өлөрөн

Ааппын алдьатыам суоҕа.

Чаллаайы.

Эн тылыҥ барыта тиэрэ,

Эн санааҥ барыта түктэри.

Бөдьөкө.

Хайдах да тохпут иһин

Хаан мэлдьи биир өҥнөөх, акаарыа.

Тыгын.

Ньуолбар өй, уодаһын – боотур киһини

Киртиппэт, хата киэргэтэр уонна абырыыр.

Бөҕүл Бөҕө.

Бай, тойон кыыл тэлээрэ сылдьар!

Тыгын.

Мээнэҕэ мин бэйэлээх үрдүбүнэн

Анаан-минээн элиэтээбэтэҕэ буолуо,

Баҕар, мин уолаттарбыттан биирдэрэ эмэ

Мин хатан туйахпын хатарыа,

Ону биттэннэҕэ ытык көтөр.

(Чаллаайы уонна Бөдьөкө өттүк баттаналлар.)

Таас Уллуҥах.

Тойон убайдарым туттуннахтара баҕас

Тугун сүрэй! Сонньуйуохпун баҕардым.

Чаллаайы.

Нохоо, эн сыыҥтаах оҕо оонньуур

Талах оноҕоһо буола±ын,

Оттон мин лөкөй тайах

Үллэр бүөрүгэр дьигиһийэ сааллар

Хорондоллоох тимир ырбабын.

Миигин күлүмэ.

Бөдьөкө.

Тааҕалаах кулун хаҥыл соноҕостон

Быһа хадьырыллар. Сэрэн.

Тыгын.

Нохоо, дархан убайдаргын өһүргэтимэ,

Кинилэртэн үтүөҕэ үөрэн.

Таас Уллуҥах.

Ол убайдарым аҕыйах көлөөх балыксыты

Өлөрбүттэрин улахаҥҥа ууран

Арбаналларыттан үөрэниэм дуо?

Бөкөө оҕонньор туутуттан тохтубут

Чохутун, баҕатын тото сиэн баран

Аҥала тураах кинилэр курдук

Бултаатым диэн киһиргиир дииллэр.

Чаллаайы.

Быдьар тыллаах бадараан чөкчөҥөтө!

Бөдьөкө.

Кулуҥҥа чарапчыламмыт тарбыйах абааһыта!

(Таас Уллуҥах икки кулгааҕар түһэллэр, уол кинилэри түҥнэритэ илгитэлээн кэбиһэр.)

Тыгын.

(Күлэр.)

Хор, оҕом иҥиирэ балачча кытааппыт,

Чахчы, миигин удьуордаабыт.

Чаллаайы.

(Таас Уллуҥахха)

Эйигин эт киһи буолбатах,

Муос уол дииллэр дьоннор,

Бука, батыйа хоппото буолуо.

Бөдьөкө.

Холоон көрүөххэ!

(Таас Уллуҥахха батыйанан түһүөлүүллэр да, уол аһарар.)

Таас Уллуҥах.

Миигиттэн эһиги батыйаҕыт дьулайар,

Эһигиттэн мин батыйам хайыыр эбит?

Тыгын.

Түксү! Мэниктээн бүтүҥ!

Илбис иҥпит сэптэрин

Иҥсэлэрин таах көбүтүмэҥ.

Анньыһар Боотур.

Онто суох холустук оонньоомоҥ.

Бөҕүл Бөҕө.

Оһолоох батыйа уунар идэлээх.

Тыгын.

Нохолоор, көрүҥ эрэ маны.

(Кэһэҕиттэн биир оноҕоһу ылан булгу тутар.)

Соҕотох оноҕос эрэйдээх булгуруйара итинник дөбөҥ.

(Аны оноҕоһун барытын ылан холбуу тутан тосту тута сатыыр. Кыайбат.)

Бэл оноҕос оноҕоско холбостоҕуна

Тостубат.

Анньыһар Боотур.

Үрүҥ көмүс үүннээх тыллар.

Бөҕүл Бөҕө.

Ыччаттара, итини ырыҥалыы санааҥ.

(Аллараттан Мохсоҕол кымыстаах симиири сүгэн, Туллук оһуордаах матаҕаны көтөҕөн тахсаллар. Туллук матаҕаттан чорооннору хостуур, симиир тула кэккэлэтэ уурар.)

Тыгын.

Халлаан ньуура харахтаахтаргыт ханналарый?

Мохсоҕол.

Дабайан иһэллэр.

Тыгын.

Дьикти дьон мунан-тэнэн кэлэн

Биһигини түбүлээтилэр.

Таас Уллуҥах.

Баҕар, соруйан муммуттара буолаарай?..

Чаллаайы.

Дьахтар курдук сымнаҕастар.

Бөдьөкө.

Батыйанан бэл сатаан

Кэрдэри, анньары сатаабат быһыылаахтар.

Бөҕүл Бөҕө.

Мин үтүө боотур буолуохтарын сөп диэн

Кинилэри чинчилии, уорбалыы көрөбүн.

Анньыһар Боотур.

Адьарайдар көрүҥнэрэ эрэ толуу,

Күүс-уох хантан кэллэҕэй.

Тыгын.

Хайаан да уорааннаах уһун санаалаах,

Ыар тыыннаах улуу омук

Быралыйан сылдьар оҕолоро быһыылаах.

Таас Уллуҥах.

Аҕаа, ол иһин да кинилэри көрдөххүнэ,

Эн илииҥ титирэстиир эбит дии.

Тыгын.

Мэниккэр тэптэрэн мээнэ чобугураама,

Мин киһи аарыма куппун-сүрбүн

Кинилэр эрэйдээхтэргэ баттатыам дуо?

Таас Уллуҥах.

Кинилэр эйиэхэ чороонноох кымыһы

Кутан биэрэллэригэр соруйаар,

Ымыр да гыммакка истэххинэ

Алҕас айахтаппытым иһин таһыйаар,

Оттон чороону дьалкытан ыллаххына…

Тыгын.

Үөдэн, миигин үөрэтиэххин эрдэ.

Чаллаайы.

Маҥай аллаах, оннооҕор тойон аҕатыгар

Бас-көс буола сатыыр.

Бөдьөкө.

Бэл билигин итинник, борбуйун кыаннаҕына…

(Көхсүн этитэр.)

Тыгын.

Уол күлүгэ аҕатын күлүгүнээҕэр

Төһөҕө да намыһах буолуохтаах,

Чорбоҥнуу сатыыра сэттээх.

(Мартыын уонна Онтуон кымыстааах симиирдэри көтөҕөн тахсаллар.)

Тыгын.

(Кинилэр сирэйдэрин уорбалыы одуулаһар.)

Бэйи эрэ, бу тоҕо хааҥҥыт хамсыыр?

Мартыын.

Бу Чучур Мыраантан улуу Туймааданы

Өҥөйөн көрөөт таҥара даҕаны

Долгуйан хаана хамсыа.

Тыгын.

Эһэ тардыбыт биэтигэр ымсыыран

Солоҥдо эмиэ сырбаҥалыыр. Сэрэниҥ.

Эһэ сиэҥин туохха да тыыттарбат.

Онтуон.

Бу Чучур Мыраантан кый ыраах сир көстөр,

Мин ырааҕы одуулуурбун таптыыбын.

Тыгын.

Ыраата бараары ырааҕы одуулуур буоллаххыт,

Мин ох саам ырааҕы тэбэр…

Мартыын.

Тыгын тойон, үс сыл устата

Эн аал уотуҥ төлөнүгэр сыранныбыт,

Эһиги тылгытын-өскүтүн биллибит,

Бу баай тайҕаны, бу добун дойдуну

Дьолбутугар таба хаампыппыт.

Арааһа, арахсыбаппыт буолуо…

Таас Уллуҥах.

Абааһы алдьатаары гыннаҕына арахсыбат.

Тыгын.

Эһигини ытык омук оҕолоро буолуо диэн

Үчүгэйдик тутабын. Ону өйдүөх кэриҥнээххит.

Чэ, кымыһы кутуталааҥ.

(Туллук чорооҥҥо кымыһы кутуталыыр. Мартыын Тыгыҥҥа кымыстаах чороону биэрэр, Тыгын уҥуоҕа хамсаан дьалкытар.)

Таас Уллуҥах.

Эппэтэҕим дуо, аҕаа…

(Саҥата суох кымыһы иһэллэр.)

Тыгын.

(Нууччаларга)

Эһиги дьүгэлийиҥ. Хотуҥҥа көмөлөһүҥ.

(Мартыын уонна Онтуон бараллар.)

Тыгын.

Ыһыах кэмигэр ытык ыалдьыттарбытын

Саатата таарыйа икки тоҥ харыйаны

Кэрдэн кэбиһээриҥ, нохолоор.

Анньыһар Боотур.

(Батыйатын имэрийэр.)

Сэгэрим тамаҕа куурбута ыраатта.

Тыгын.

Хотуой, Туллук, тоҕо кубарыйдыҥ?

Чаллаайы.

(Туллугу суһуоҕуттан ылан хантаччы тардар, хабарҕатыгар батыйаны тириир.)

Эн тоҥус кыыһа, ээххин эт,

Ити дьоннору аһынар быһыылааххын.

Мохсоҕол.

(Чаллаайы атаҕар сөһүргэстиир.)

Тойонуом, тулаайах кулут кыыс

Куттас сүрэҕин эбии хайытыма,

Эһиги бэйэлээхтэри көрө-көрө толлон-саллан

Кубарыйара кэмнээх буолуо дуо…

Тыгын.

Толлумуна, мөлтөх кыыс оҕотооҕор буолуох

Сытыы бии сынтарыйар хаан чаҕаан сэбэрэлээх

Дьулаан дьон инибит.

Чаллаайы.

Кырдьык да оннук…

(Кыыһы киэр анньар.) <…>[4]4
  Иккис хартыынатыгар ыһыах көстөр. Айымньы атын барыйааннарыгар атылыытын иһин, киллэрбэтибит.


[Закрыть]

Быыс.

ҮҺҮС ХАРТЫЫНА

Соҕуруу ытык хайа үрдэ. Ытык харыйа төрдүгэр Бэрт Хара уонна Хаачылаан олороллор. Сассыарда.

Хаачылаан.

Боотур киһи ыҥыырыттан туллан түспүт

Өлбөөдүйбүт үрүҥ көмүс иҥэһэлии

Сыһыыттан булуллан, атыҥырас Айыыһыттаах

Атын дойдуга эйигинниин барсан эрдэҕим…

Муҥ саатар кимҥин билбэппин…

Бэрт Хара.

Уот сиэбит куруҥун ортотугар

Суоруйан турар хара муҥурааты

Көрөөччүҥ дуо?

Хаачылаан.

Хоруолаах муҥураат хаһан да

Күөх киистэнэн айгырыы симэммэт,

Хаһан да киниэхэ чыычаахтар түһэн

Чуопчаара туойбаттар, киниэхэ арай

Киргил ытыыр, хараҥа түүн

Бодуламмыт мутугар хаххан бабыгырыыр.

Бэрт Хара.

Ол хара муҥураат мин буолабын.

Хаачылаан.

Этим тарта…

Бэрт Хара.

Миигиттэн бары эттэрэ тардар…

Ытыыр, ынчыктыыр, ыллыыр

Уйан сүрэхтээх буолуо диэбэттэр.

Хаачылаан.

Оо, муҥнаах!..

Бэрт Хара.

Хаачылаан!..

Хаачылаан.

Оо, кэбис… (Антах сыҕарыйар.)

Бэрт Хара.

Оо, абаккам! Тоҕо маннык

Томороон сэбэрэлээх буолбутум буолуой!

Бу кэриэтэ хотон кэтэҕириин түннүгүн анныгар

Өрөһөлөнө сытар кур балбаах буолан

Сытыган тэллэйинэн саба үүммүтүм буоллар ньии!..

Хаачылаан.

Доҕоор, уоскуй.

Бэрт Хара.

Доҕоор даа?

Хаачылаан.

Дьылҕа тойон миигин эйиэхэ анаабыт буоллаҕа…

Хайыамый… Эн тоҥ күөҥҥүн

Сылаас түөспүнэн ириэрэ сатыам.

Бэрт Хара.

Мин кимтэн да маннык нарын,

Сайаҕас тыллары истэ иликпин.

Хаачылаан.

Син сатаан уустуктаан-ураннаан

Саҥарар эбиккин.

Бэрт Хара.

Оннооҕор суор араастаан кыланар.

(Хаачылаан Бэрт Хараны иэдэһиттэн убураан ылар, ойон туран куотар, ытык харыйаны тула сырсаллар, Бэрт Хара тутан ылан ыга кууспахтыыр.)

Бэрт Хара.

Дьол диэн маннык буоллаҕа.

Хаачылаан.

Киэр хайыс! Хараҕыҥ уота бэрт!

Бэрт Хара.

Эн миигин хаһан да таптыаҥ суох…

Чугаһаатахпына дьик гынаргын көрө-көрө,

Мин сүрэҕим дьыбар сассыардааҥҥы

Күөл мууһунуу лыҥкыныы-лыҥкыныы

Хайыта ыстаныа.

Хаачылаан.

Тылыҥ-өһүҥ ыара, чымаана бэрт.

Бэрт Хара.

Эрэй миигин итинник тыллаах оҥорбута…

Уоммар диэри босхоҥ буолан

Кулун тэллэххэ либиир сыппытым,

Ийэм, тулаайах эмээхсин,

Сыарҕаҕа соһо сылдьан

Кыһын куйуурдуура, сайын хара сыырга

Кыайан соһон таһаарбакка,

Күкээрбит баттаҕын үргэнэ-үргэнэ ытыыра…

Түүн ийэм утуйа сыттаҕына,

Тиэргэҥҥэ быарбынан сыылан тахсан

Халлааҥҥа илиибин өрө ууна-ууна,

«Үтүөрдэ охсуҥ!», – диэммин

Суостаах, үрдүк Айыылартан көрдөһөрүм,

Туустаах буору тииспинэн кычыгыраччы

Кирэ-кирэ, «Атахтаа» диэммин

Сир ийэттэн ааттаһарым,

Көһүччү тоҥмутум кэннэ,

Сассыарда ийэм ытыы-ытыы

Балаҕаныгар соһон киллэрээхтиирэ.

Хаачылаан.

Хайдах хаамар буолбуккунуй?

Бэрт Хара.

Биир сассыарда ийэм ымыйалаах хааны

Иннибэр олордон биэрбитэ,

Ону иһээт аҕыйах хоноот атахтаммытым.

Хаачылаан.

Бу дьолу!

Бэрт Хара.

Мин биирдэ атыллаат дохсун үөрүүбүттэн

Мэйиим туймаарыйан ылбыта,

Сүрэҕим хайдыах курдуга…

Ийэм эрэйдээх салҕалас буолбута,

Аал уотугар арыы куппута.

(Таас Уллуҥах үөмэн кэлэн, Бэрт Хара үрдүгэр түһэр, балачча хачымахтаһан баран Бэрт Хара илгэр.)

Хаачылаан.

Бу уол мэнигилээн өлө сыста.

Бэрт Хара.

Соһуйан, күүскэ хамсанан

Туоххун эмэ өлөрбүтүм буолаарай?

Таас Уллуҥах.

Бүтүҥҥэ дылыбын.

Хаачылаан.

Муос уол хампарыйыа суоҕа.

Таас Уллуҥах.

Мин бу Ытык харыйа төрдүгэр

Күн аайы куйааска сытан сөрүүккүүбүн,

Кини нүһэр, ньирилэс суугунун истэ-истэ

Элбэҕи даҕаны эргитэ саныыбын,

Ол санааларым түөһүм иһигэр баппакка

Күүстээхтик уһуутуубун,

Оччоҕо айахпыттан халыҥ туман буолан

Өрөкүйэ устан тахсаннар кинилэр

Туймааданы саба бүрүйүөх курдуктар.

Бэрт Хара.

Ол туох чымаан санаатыгар ыллардыҥ?

Таас Уллуҥах.

Көрөр ыарыы буолан ыалдьыбыттар

Кини муус дьэҥкир хараҕын

Кимиэхэ да көрдөрбөттөр.

Хаачылаан.

Иним Таас Уллуҥах, кэлин сахалар

Муҥур баһылыктара буолуоҥ.

Таас Уллуҥах.

Бэрт Хара, өтөр миэхэ

Куйах кэтэрдиэхтэрэ, илбис иҥэриэхтэрэ,

Өтөр айдааннаах аартыгы арыйыам,

Эн миэхэ охсор батас буолуоҥ дуо?

Бэрт Хара.

Мин күн дьонун күндү хааннарын тоҕор

Хараҥа санаам суох.

Таас Уллуҥах.

Үтүө киһи биир тыллаах.

Хаачылаан.

Бэрт Хара, мин эйиэхэ баран

Эн тууҥ балыга буһарын манаан

Кылап-халап көрүөм сааһым тухары,

Эн тымтайыҥ аттыгар сиһим ыалдьыар диэри

Төҥкөйөн олорон чохуну, баҕаны

Ичигэстиэм буолуо күн аайы,

Туһаххын кэрийэн куобаҕа суох

Кэллэххинэ хомойон ытыам,

Хоргуйумаары эйигин кытта

Бэс сутукатын суллаһан муҥнаныам.

Бэрт Хара.

Мин сүрэҕим бил балыгы ууран биликтээбит

Туос сандалылыы киртийэ илик…

Көнөтүнэн сылдьан аччыктаабыт да астык.

Барыах.

Хаачылаан.

Төрөөбүт улуу Туймаадам,

Мин ахтыбыт санаам өтөр-өтөр

Маҥан биэ буолан кистии-кистии

Күн кытара киириитэ

Эйигин эргийэ сүүрэр буолуо.

(Бэрт Харалыын бараллар.)

Таас Уллуҥах.

(Ытык харыйаны тула хаамар.)

Ытык хайа мөтөҕөр түөһүгэр

Халлаан боотурун хатан батыйатыныы

Батары сааллан турар ытык харыйам!

Эйиэхэ эҥсиллэр Элиэнэм иччилэрэ

Күлүкүчүйэ көтөн айаннаан иһэн

Тохтоон, сынньанан ааһаллар дииллэр,

Эн нуоҕайгар Аан дойду иччитэ хотун

Киис саҥыйаҕын нэлэккэйдээн

Күн оттото сыламныыр дииллэр…

Эн миигин самныбат саргылаа даа,

Тойон аҕам кырыйда-мөлтөөтө,

Кини илбистээх тоҥ аартыгын

Салҕаатахпына мин эрэ салҕыам.

(Ытык харыйаҕа тайанан тугу эрэ санаан турар. Лөгөй киирэр, уолун мааны сонун хаҥас илиитигэр нэлбирдии бырахпыт.)

Лөгөй.

Оҕом, Таас Уллуҥах, ааттаах киһи

Ааттаах харыйа анныгар бүгэр эбиккин.

Таас Уллуҥах.

Тоҕо кэллиҥ?

Лөгөй.

Эн үүннээх-тэһииннээх тылгын истэн

Хайдах боотур тахсыбыккын билээри.

Таас Уллуҥах.

Мин боотур буола иликпин.

Лөгөй.

Өйгүнэн-мэйиигинэн, күүскүнэн-уоххунан

Билигин даҕаны аҕаҕын сабырытаҕын.

Таас Уллуҥах.

Сымыйа!

Лөгөй.

Кырдьаҕас киһи сымыйалаабат.

Таас Уллуҥах.

Ким билэр…

Лөгөй.

Бэйэбинээҕэр ордук киһи тахсыа диэн

Аҕаҥ эйигин абааһы көрөр,

Сэттээхтик мө±өр, ынырыктык саанар,

Ону истэн туораттан куйахам күүрэр,

Эйигин аһынан сүрэҕим ыалдьар.

Тыгын сааммытын мэлдьи толорор…

Тукаам, эрдэтинэ күрүү оҕус,

Мин уоспунан Айыыһытыҥ саҥарар.

Таас Уллуҥах.

Ханна барыамый?

Лөгөй.

Миигинниин барыс, мин эйигин

Төрөппүт уолум тэҥэ таптыам.

Таас Уллуҥах.

Хайыах баҕайыбыный?..

Лөгөй.

Муҥутах дьахтарга дылы саараҥнаама,

Эн курдук эр бэрдигэр айыы сирэ аһаҕас.

Таас Уллуҥах.

Эн уолуҥ мин оннубар хайыах этэй?

Лөгөй.

Мин уолум аҕатын таҥнарыа суоҕа,

Акаары буолбатах.

Таас Уллуҥах.

Ол аата, эн миигин акаары дии санаан

Ыт оҕотун курдук кырбас этинэн көөчүктээн

Батыһыннаран бараары оҥостубуккун дии?

Лөгөй.

Кэбис, тугуҥ тылай?

Таас Уллуҥах.

Эн үрүҥ баттаҕыҥ үрүҥ тыыҥҥын

Өрүһүйдэ бу сырыыга. Киэр бар!

Лөгөй.

Оҕобун үтэн-анньан көрөн эппитим,

Чахчы, үтүө киһи үөскээбит эбиккин.

Ытыктыырым бэлиэтигэр

Бу уолум сонун бэлэхтиибин.

Таас Уллуҥах.

Санныбар таҥастаахпын.

Лөгөй.

Төттөрү этэн миигин хомотума,

Кырдьаҕас киһи бэлэҕэ алгыһы кытта,

Дьолу-соргуну кытта сылдьар.

(Сонун быраҕан биэрэр, тиэтэйэ-саарайа тэскилиир.)

Таас Уллуҥах.

(Сону ылан көрөр.)

Бөрө тириитэ… Көргө, кэтэн көрүөххэ.

(Кэтэр. Күөх окко тиэрэ сытар. Ыллыыр.)

Уол оҕо барахсан

Амырыын мөккүөргэ,

Алгыска, кырыыска

Ананан айыллар.

(Аан Далбар уонна Таалай удаҕан киирэллэр.)

Аан Далбар.

Тукаам, бу Төрөнөй сонун тоҕо кэттиҥ?

Таас Уллуҥах.

Ийэккээм, кими да өлөрбөтүм, талаабатым,

Лөгөй оҕонньор бэлэхтээн ааста.

Аан Далбар.

Күтүр тоҕо үөһэ тэһиннэҕэй…

(Уолун аттыгар олорор.)

Таас Уллуҥах.

Ийэм муҥнаах. Кэһиигин тугу аҕаллыҥ?

Аан Далбар.

(Тууйаһы биэрэр.)

Бу симиин сүөгэйи аҕаллым.

Иһэн кэбис.

Таас Уллуҥах.

(Сүөгэйи иһэр.)

Ийэм кэһиитэ минньигэһиин!

Аан Далбар.

(Уолун төбөтүн имэрийэр.)

Тукаам, ийэ хараҕа кыраҕы,

Уолун сүрэҕин өтөрү көрөр:

Күүстээх санааҕын төлөрүт,

Илбиһи иҥэттэримэ.

Таас Уллуҥах.

Тоҕо?

Аан Далбар.

Сырдык санааҥ өһөҕүнэн сууммут

Батас курдук баланыйан хаалыа,

Атыыр оҕус кыайан тардыбат

Айыытын-харатын модун моойгор

Бурҕалдьы гынан кэтиэҥ,

Ол ону уйуоҥ суоҕа.

Таалай удаҕан.

Илбис иҥпит киһитэ

Абааһы булбут өтөҕүн тэҥэ.

Аан Далбар.

Киниттэн бар дьон тэйэр.

Таалай удаҕан.

Нохоо, мин харахпын тонолуччу одуулаа.

Таас Уллуҥах.

Оо, хараҕыҥ ынырыгыан! (Утуйан хаалар.)

Таалай удаҕан.

Нохоо, Таас Уллуҥах, бу мин

Ытык харыйа иччитэ

Эйигин өҥөйөн турабын.

Эн аҕаҕын уордаах Тыгыны

Хаһыытыыр Хара Суорун тойон

Бар дьонун дьарыйар батас буоллун диэн

Орто дойдуга түһэрбитэ,

Ону кини олус наһаалаата,

Хааннаах Тыгын баламат айыытын-буруйун

Боруостатаары мин эйигин

Үтүөҕэ үһүйдэҕим буоллун!

Хадьардаһар хадаар санааҕын халбарыттым,

Өһүөннэһэр өһөс өйгүн өһүллүм,

Уҥа илиигэр улар саҕа

Уруйу туттардым,

Хаҥас ытыскар хара саарба саҕа

Эҕэрдэни иҥэрдим,

Сүргүн-куккун сардаҥанан сайҕаан,

Үллэр үүт көлүйэҕэ сөтүөлэтэн

Алгыстаах тыллаах, араҥаччылаах тыыннаах

Айыы намыһын ойууна оҥордум.

Буолуммат буоллаххына, нохоо,

Дьардьамаҥ уҥуоҕа килэйиэр диэри

Күөх ириҥэнэн устан

Тыыннаахтыы сытыйан, ууллан тохтуоҥ,

Төлөрүйбэт төлкөІ итинник,

Уларыйбат оҥоһууҥ оннук.

Аан Далбар.

Оо, оҕобун сааннаҕыҥ

Суостааҕыҥ-суодаллааҕыҥ ньии!

Таалай удаҕан.

Оҕоҥ утуйбута дөбөҥө бэрт,

Чэпчэки тыыннаах хотоку эбит.

Аан Далбар.

Сааһым тухары иэдээн бөҕөнү көрөн