Текст книги "Урут бобуллубут айымньылар"

МИХАИЛ КОРНИЛОВ

ОЛОХ ДОЛГУНА

Аан дойдуга айыллан,

Орто дойдуга уол оҕо төрөөн

Һаха оҕото мутугунан

Быраҕан тиэрдэр мугур үйэтигэр

Олох үтүөтүн көрдөрбөккө,

Аал уот һылааһын биллэрбэккэ,

Оҕо дьолугар тиэрпэккэ,

Холоонноох доҕор тапталын биллэрбэккэ,

Кыһыл талах кымньыылаах

Кыһалҕалаах кыһыл омук.

Кырган хомуйан олорор

Комуньус омук.

Барата, һүтэрэ турар

Бассабыык омук.

Баттаан-үктээн,

Барчылаан туран,

Һаха бөҕөнү һамнарда,

Үтүө дьонун дьаһайда,

Төрөтөр оҕотун төннөрдө,

Үөскэтэр һүөһүтүн иҥнэрдэ.

Эрэйи эҥэриттэн туттаран,

Буруйу муннуттан мускуттаран,

Аҕыс иилээх-һаҕалаах

Аан ийэ дойдутуттан

Аймах дьонуттан

Араартаан аҕалан,

Кытыыта биллибэт Үрүҥ Байҕал

Кытыытыгар тиксэрэн,

Түһэн баран, күөрэйбэт,

Тимирэн баран, дагдайбат

Һалабыаскай манастыырга

Һаха бөҕөнү сааһылаата.

Үлэ бөҕөнү үлэлэтэн,

Атчыктыыр бөҕөнү көрдөрөн,

Үрүҥ Байҕал арыытыгар

Бэриэбинэҕэ бэтиннэртээн,

Кэриэл омук

Тыатын кэртэрэн,

Утары һаҥарбыты

Һааннан һалыннаран,

Өрө көрбүтү

Сэкиркэ хаайыытыгар хаайан,

Халыҥ тириитин хайытан.

Хара хаанын тоҕон,

Дьон, һаха барахсаны

Хараҕын уутун тоҕон,

Аан дойдуттан араартаан

Айыы күнүттэн һүтэртээтэ.

Һаха урааҥхай өһүн

Хоһооно баар:

Уол оҕо дьоллоох,

Таҥара илиитэ тордуохтаах.

Һаха омук дьолугар,

Кэлии ытчат ордон,

Биир эмэ дьоллоох

Киһи төрөөн,

Һаха баһын холбоон,

Һанаатын, өйүн түмэн,

Һаха батталын,

Үктэлин өйдөтөн,

Чыҥыс хаантан

Тымырын тыыран,

Түрк омуктан төрдүн түөрэн,

Төлкөтүн тэрийэн,

Былааһын тутан,

Өйүн-санаатын һитэн,

Кыһыл омугу кырган,

Балсабыыгы баратан,

Чэкииһи чэрчитэн,

Комуньууһу куурдан,

Дьолу-соргуну тэрийэн,

Төрөтөр оҕону төлкөлөөн,

Үөскэтэр һүөһүнү үөдүтэн,

Үтүө үйэни үөскэтэн,

Һахалыы һаҥа һатараатын,

Һаха омук һайыннын.

Уруй! Уруй! Уйгу.

Айхал! Айхал! Талба.

Гавриил Баишев-Алтан Сарын

УРУККУТУН ӨЙДҮӨБҮТ

Тыалырбыта, ардаабыта аҕыс-сэттэ хонно. Тыалга-ардахха түбэһэн айаннаан, бэркэ сылайан сындалыйан, санаарҕаан-санньылыйан испитим. Күн, киэһэ буолан, от-мас күлүгүрэн эрэрэ. Халлаан, онон-манан, сытыйбыт тураах оҕолорун туора-маары тамнааттаабыт курдук, өһөх хара былыттарынан кыдьымаҕыран баран, кыыһырбыт, кыйахаммыт курдук, арҕаа диэкиттэн тымныы чысхаан тыалынан тыалыран кыйыһыйан, киһи этин сааһынан ибили охсон киирэн, тымныынан үргүйэн, киһи сүрэҕин-быарын тоҥорбута. Үүнэн эрэр от-мас, куттаммыкка-куруйбукка дылы, кэри-куру буолан кэхтэн хаалтар, күлүүлэрэ-оонньуулара көтөр кынаттаахтар көҕүрээн, уостан түспүт, ырыа чыычаахтара ырыалара-тойуктара уурайбыт.

Төрөөбүт-үөскээбит үрэҕим эрэйдээҕи кытта өр буолан баран, кэлэн көрүстүм. Ото-маһа күлүгүрэн, киҥэ-наара кэхтэн турара, киэҥ сирдэргэ холуйдахха, киэбэ-киэлитэ тугун кэрэгэйэ эбитэй? Өнньүөһүн быыһыгар уу хоммутун анныттан, онон-манан дулҕаларын төбөлөрө чочуруһан олороллоро дойду ааттаах, талыы хочолоругар холуйдахха, ньуура тугун куһа±ана, мүрэтэ эбитэй?

Арҕаа халлаан улаҕата дьэбин уоһуйан, дьиппиэрэн, тымныы салгынынан аҥылыйан тыалыран дьигиһитэ турара, киһи киҥин-наарын алдьатар, өйүн-санаатын мунчаардар буоллаҕа үһү…

Былыр оҕо эрдэхпинэ үөскээбит, убайым олорбут, эһэм оҕонньор өтөҕүн ааһан иһэн көрбүтүм: дьиэлэрэ– уоттара кураанахтанан баран, санаарҕаабыкка дылы саай-күдүө тахсан, барыйан, күлүгүрэн тураллара көрүөххэ тугун хобдоҕой-куһаҕанай? Күрүөлэрэ-кыбыылара көтүллэн, күөрэ– лаҥкы тахсан баран, чугаһынааҕы отторо-мастара тулаайахтыйан, ынчыктаан дуу, ытаан дуу эрэр курдук таҥнары сукуһан, күлүгүрэн тураллара – киһи сүрэҕин-быарын эппэҥнэтэр, сирэйин-хараҕын ититэр буоллаҕа үһү…

Тыал тыалырар,

Тымныы салгын биллэр,

Эт-хаан эппэҥниир,

Сүрэх-быар ньүөлүйэр…

Төрөөбүт-үөскээбит алааһым тамаҕар чугаһаан иһэн, туорайдаан киирбит тука тумул үрдүгэр, ийэлээх аҕам уҥуохтарын саҥа чардааттаах кириэстэрэ сандааран, килбэҕийэн туралларын көрдүм. Онтон мэйиим-санаам эргийдэ, этим-хааным дьырылаата…

Тымныы салгын аҥылыйар,

Быһыттаҕас былыттар сүүрэллэр,

Этим-хааным дыддыргыыр,

Мэйиим-санаам эргийэр…

Алааһым тамаҕын ааһан иһэн көрбүтүм: урукку сылларга күн уотун күлүм сандаҕатыгар күлэн-оонньоон күлүмүрдүү тоһуйар күндү уулаах көлүйэ күөлүм күөх көлбөҕүнэн бүрүллэн, тымныы салгынынан аҕылыйан, тимир өҥүн көрдүгүнэн дьэбин уоһуйан көрүстэ. Этим сааһа аһылынна, сүрэҕим-быарым тымныйда… Халдьаайы сыыр үрдүгэр, ойуур саҕатыгар чаллах тииттэри хатырыктарын хастыы тардан ылбыттара, туос ала буолан кубарыһан тураллара, киһи сүрэҕэ-быара ыалдьыах тоҕо баҕас куһаҕанай!..

Төрөөбүт-үөскээбит өтөхпөр тиийэн кэллим. Туһунан кииннээх дьон, ітіхпµттэн сарбыйан, онон-манан туора-маары быыһаабыт быыстарын тоһоҕолоро чороһон тураллара харахпар хатыы буолан аалылынна. Балаҕаным иһиттэн бур-бур буруолуур ээ – дьөссө даҕаны итии хааннаах, сыккырыыр тыыннаах, эргэ элээмэтэ, урукку ордуга кэм да баар эбит!

Тэлгэһэм таһыгар, мин оҕо эрдэхпинэ, наҥнайан, санньылыйан, аҥаарыйан турбут арыы хатыҥнар тоһутталанан түспүттэрэ, тостубут хары уҥуоҕун курдук буолан, кубарыһан чочоруттан тураллара көрүөххэ тугун куһаҕанай?

Сылбах да сыстыбатах, хомурах да хоммотох сыһыыбар балбааҕы кутан бачыгыраппыттара, хара тордох харааран сыталлара. Туох да саҥа үүммүтэ-туругурбута диэн көстүбэт, хата, барыта хампарыйбыт, алдьаммыт-кээһэммит. Ону көрөн бараммын сүрэҕим-быарым ыарыйда, хааным-сииним хамнаата.

Атым тэлгэһэҕэ кэлэн тохтоото. Тымныы тыал тыалырда, сүрэҕим-быарым долгуйда, сирэйим хаана ил-ил кынна…

Кузьма Гаврилов

ОҔОЛООХ ЫАЛТАН ОННООҔОР УОТ ИЧЧИТЭ ҮӨРЭР

«Сыллыый, Дьөгүөр, бар, аҕаскын кытта ынаҕы уулатыһан кэл, бу киэһэ идэһибитин өлөрөн сыа сиэхпит», – диэтэ Хоной Мэхээс оҕотугар.

«Тоҕо уулатабыт, уулаппакка да эрэ өлөрбөппүт дуо?» – диэн Дьөгүөр ыйытта аҕатыттан. «Уулаттахха, хаана үгүс буолуо, ол барыс буолбат дуо?» – диэтэ аҕата: «Чэ, сүүр, аҕаһыҥ Ылдьаана ол баран эрэр, далга».

Дьөгүөр (уончалаах уол): «Куотума-а, куотума-а, эдьиий», – дии-дии сүүрэн ыһылла турда аҕаһын кэнниттэн. Ол ыккардыгар Хоной дьиэҕэ киирдэ.

«Доҕоор, бул эрэ туох эмэ иһиттэ, бу киэһэ идэһибитин өлөрүөҕү. Ынахха билигин ыыттым оҕолору… Ынах сүүһүн охсорго хайа сүгэ ордук буолла, тэрээх дуу, чулбуук дуу?.. Бука чулбуук ордук буолара дуу», – дии– дии уҥа орон анныгар сүгэлэрин көрдөөтө.

«Бука туох да сөптөөх иһит суох буолуо эбээт дьиэҕэ, арай тахсан ампаарга көрдөөн көрөрүм дуу», – диэтэ Уһун Даайа уот кытыытыгар этэрбэс ытыра олорон, хаҥас диэки иһит оронун көрө-көрө.

Ол ыккардыгар Хоной буруус ылан, быһаҕын буруустаан барда.

Даайа маллаах иһитин хомуйан баран, ампаарга таҕыста иһит көрдүү.

Уйаҕа оҕо ытаата: «Хотуой, Сүөкүлээ, тахса тарт, оҕо ытаата, ыла тарт, уйатыгар ииктии-саахтыы илигинэ», – диэтэ Хоной хотон аанын өҥөйөн туран тамыйах сааҕын ыраастыы сылдьар кыыска.

Кыыс тахсан, уйаҕа сытар уолу ылан, чохчотон ииктэттэ-саахтатта.

Даайа икки-үс чабычах итиэннэ биир саар ыаҕаһы киллэрдэ.

«Бу оботтой уһуктубут дуу?» – диэтэ Даайа.

«Уһуктуом суоҕа дуо? Соҕотоҕун эһиги эрэ идэһэ сиэххит дуо, мин да ынахтаахпын эбээт», – диэн оонньоото Сүөкүлэ, оҕотун илиитин чочоҥното-чочоҥното.

Ааныска Дьөгүөр икки күлсэ-күлсэ сырсан киирдилэр.

– Хайа, ынаххыт төһө уулаата? – диэн Хоной ыйытта оҕолоруттан.

– Дьэ мээнэ, бука бу киэһэ тотор хааммыт кэлэрэ буолуо, – диэтэ Дьөгүөр холумтаҥҥа иттэ туран.

– Хайа ынахпытын таһырдьа өлөрөбүт дуу, дьиэҕэ өлөрөбүт дуу? – диэн ыйытта Даайа эриттэн.

– Идэһэни баҕас эмиэ тугун таһырдьатай, дьиэҕэ да өлөрдөххө туох баарый, бу уол-кыыс тоҥон өлүөхтэрэ, – диэтэ Хоной. – Бар, тахсан убайдаах саҥаскын ыҥыран киир, киирэн көмөлөстүннэр, – диэтэ Дьөгүөргэ.

– Барбаппын, эһиги куота өлөрөн кэбиһиэххит. Ааныска бардын, – диэтэ Дьөгүөр.

– Бу уол бөппүрүөгэ диэн, ол тоҕо быыһаан өлөрөбүт? Бар, тахсан ыҥыр, – диэтэ Даайа.

– Чэ, мин барыым, киниэхэ сэмсэ биэрээйэҕитий, мэ оҕону көтөх эрэ, – диэтэ Сүөкүлэ оҕону Ааныскаҕа биэрэ туран.

– Идэһэбитин өлөрөн эрэбит, тахсан көмөлөһүөххүт үһү диэн эт, итиэннэ нэччэккэй солуурдарын кытта көрдөөн аҕал, сөптөөх хабарҕа быһар иһит суох, – диэтэ Даайа.

Утаакы буолбата. Хоной уола Дыҥ Сэмэн ойоҕунаан Хобороостуун солуурдаах киирэн кэллилэр.

– Ити хайалара ынаҕы аҕалан сэргэҕэ баайда, акка дылы? – диэн ыйытта Сэмэн.

– Биһиги, онуоха туох баарый? – диэн ыйытта Дьөгүөр хардары холумтаҥҥа ыттан туран, сыыҥын өрө сыҥсырыйа-сыҥсырыйа.

– Былыргылар буоллар айыыргыа этилэр, аны туох барыта айыыта суох дииллэр, – диэтэ мичээрдии– мичээрдии Сэмэн.

– Айыыта да суоҕун иһин, көрүөххэ да туора – ынах сэргэҕэ баайыллан турара, ити уон биэстээх оҕо ону билбэт буоллаҕа аныаха диэри. Эргэ барар сааһа буолла, итиэннэ туох да майгыны-быһыыны билбэт, – диэтэ Хоной Мэхээлэ, кыыһын диэки кынчарыйан кэбиһэ-кэбиһэ.

– Тугу алыс оҕолору сэмэлии тураҕын? Хата ынаҕы түргэнник киллэрэн өлөрүҥ, – диэтэ Хобороос.

– Доҕоор, Сэмэн, тахсан оҕолорго һай дэттэрэҥҥин киллэр эрэ, ити үтүө бэйэлээх сүөһүнү, – диэтэ Хоной.

Сэмэн тахсан ынаҕы киллэрдэ.

Оҕолор туспа ол-бу муннукка бардылар. Сэмэн тутан биэрдэ, Хоной кириэстэнэн баран, сүүскэ охсон түһэрдэ. Сэмэн солууру сулбу тардан ылан ынах моонньун анныгар укта, Мэхээлэ хабарҕатын быста. Оҕолор дьэ сырсан кэллилэр.

– Ынахха чугаһаамаҥ, көрбөккүт дуо ити тэбиэлэнэрин, быһа тэбэн кэбиһиэ, – диэн эттэ Хобороос.

– Былыр идэһэни үөстээн өлөрөр этилэр, ол аны хаалбыт, аны санаатахха, муҥнуур да эбиттэр, айыы оҕотун өлөрүөхтэ баатын, – диэтэ Даайа.

– Тутуулаах киһи сүүскэ охсордооҕор түргэнник өлөрөр буолара ынаҕы, – диэтэ Сэмэн.

– Ол үөстүүр диэн тугуй? – диэн ыйытта Дьөгүөр, сүөргүлээбит киһи быһыытынан.

– Бастаан ынаҕы атаҕыттан быалаан охтороллор, итиэннэ тумсун тууйан баран эбэтэр айаҕар кыайан орулаабат гына маһы симэн баран, иһин хайыталлар, итиэннэ түргэнник сиһин үөһүн быһа тардан кэбиһэллэр. Онно ынах бэрт түргэнник өлөр, – диэтэ Сэмэн.

– Аата ааспытын иһин, эмиэ тугун үчүгэйэй… Охтор даа, айаҕар мас ук даа, иһин хайыт даа, бу ама өлө уҥа илик сүөһүгэ сор буолбат дуо? – диэтэ Хобороос бэргэнин диэки буолан, эрин кынчарыйа-кынчарыйа.

Мэхээлэ өр дэлби тоҕон, ынаҕын хаанын барытын сүүртэ. Даайа хааҥҥа муус уган баран, дэлби ытыйда. Хаана тахсара аҕыйаабытын кэннэ, моонньун анныгар хомордоох уган баран, атахтарын иҥиирдэрин бысталаан баран, тириитин сүлэн бардылар. Ол ыккардыгар муус түннүктээх балаҕан иһэ хараҥатыйан барда. Оҕолор хардарыта уот тутан биэрэр буоллулар. Ынахтарын тас таманнарын сүлэн ылан, оҕолорго сэмсэ биэрдилэр. Оҕолор ол ылбыт таманнарын, атын даҕаны эт-сыа бытархайдарын: «Бу сэмсэбит», – дии-дии тус-туһунан ытыстарыгар баар чоҥхой оҕотугар мунньан истилэр. Өр гымматылар, ынахтарын сүлэн бүтэрэн, иһин оруу охсон биэрдилэр дьахталларга. Дьахталлар, кыргыттарга көмөлөһүннэрэн, истэрин ыраастаабытынан бардылар. Эр дьон эттэрин ампаарга таһааран кэбистилэр. Ол ыккардыгар дьахталлар эмиэ бүтэрдилэр истэрин ырытыытын: Даайа иһиттэн барытыттан талан буһарда. Хобороос оһоҕоско хаан кутан күөскэ эмиэ буһарда. Оҕолор сэмсэлэрин үтэһэҕэ тиһэн баран таһааран ампаарга ууран кэбистилэр, таҥараҕа сиэхпит, дэһэ-дэһэ. Күөс ситэ буһа илигинэ быары таһааран бысталаан, чоҕочуга суулаан баран, үтэһэҕэ дэлби тистэ Хоной Мэхээлэ.

– Күөс буста, таһаар эрэ, – диэтэ Мэхээлэ ойоҕор.

– Ыл, доҕор, эн даҕаны көмөлөс, тугу гына таах олороҕун? – диэтэ Дыҥ Сэмэн ойоҕор.

– Хобороос, ыл хааны булкуйан биэр эрэ, аны сыстан хаалаарай, – диэн эттэ Даайа бадьатыгар.

Хобороос күөскэ хааны булуу туран эттэ: «Ылыҥ эрэ, быыкаайык үтэһэтэ оҥорон аҕалыҥ эрэ, быһыыта хааммыт сөбүлэһэн барбыт».

– Мэ, буспут буоллаҕына таһааран сойутан кэбис, – диэтэ Мэхээлэ ойоҕор эрдэттэн бэлэмнээн олорор үтэһэтин биэрэ-биэрэ.

Даайа этин хобордооххо хоторон таһааран, остуолга уурда, итиэннэ салгыы миини хоторо барда. Мэхээлэ эти ылан түҥэтэлээтэ. Оҕолор тыыста урут остуолга кэлэн олорон эрэ бысталаан бардылар.

– Уокка бэссибэккэ тоҕо аһы тыытаҕыт? Тыытымаҥ, киэр барыҥ, – диэн оҕолору остуолтан холдьоҕуталаата.

Оҕолор остуолтан арахсыбатылар, кымыстаһалларын тохтоттулар, бэйэ-бэйэлэрин буруйдаһа-буруйдаһа. Хоной этин түҥэтэн баран тэриэлкэҕэ үс сиргэ үс уоп сыалаах эти уурда.

– Мэ, доҕоор, маны илдьэн уоту аһат эрэ, – диэтэ Хоной, эттээх тэриэлкэни Сэмэҥҥэ биэрэн баран.

Уокка ас биэрэллэрин кытта оҕолор аһаабытынан бардылар. Үтэһэ оҥостон баран ордук саҥарса-саҥарса чоҕочуларын саллан сиэтилэр, аһаан бүтэн баран.

– Оҕолоох ыалтан оннооҕор уот иччитэ үөрэр дииллэр ээ, ити оҕолор сыа саллан уоту сардьыгынатан-сырдьыгынатан эрдэхтэрин көрбөккүт дуо! Ити аайы уот иччитэ үөрбэтэ буолуо дуу? – диэтэ Сэмэн.

– Арааһа, биһиги биэрбит аспытынааҕар уот иччитэ итиннэ ордук үөрэрэ буолуо, – диэтэ Хоной Мэхээлэ.

– Оҕолоох диэн ити туххары үчүгэй, оннооҕор уот иччитэ үөрэр, оттон биһиги эрэйдээхтэргэ муҥ саатар сүүтүк таҥаһа буолар суох, – диэтэ Хобороос ытамньыйа-ытамньыйа, оһох төрдүгэр түҥнэритэ-таҥнарыта анньыалаһа-анньыалаһа саллан сыа сии олорор оҕолор диэкки көрөн олорон.

– Оҕолор, сүгүн олорон аһааҥ, охсуспакка, – диэтэ ийэлэрэ Даайа.

– Охсуһаллар дуо, оонньууллар дии… Ону эмиэ тугу буойдуҥ, сороххо охсуһааччы да суох. Чэ, бу Таҥара киһиттэн итэҕэс гына айбыта кытаанах суол, – диэтэ Хобороос, өрө тыына-тыына.

Саха саҥата. – 1912. – № 4. – С. 1—5

Иван Слепцов-Иван Арбита

* * *

Барыар түүн усталлар

Баһа суох ырыалар,

Сүрэхпэр мусталлар

Тыына суох ыралар.

Кырыктаах Бириэмэ

Кулгаахпар кыланна:

«Эдэриҥ эйиэнэ

Өлөргө кыранна!..»

Оччоҕо бэйэбин

Мин саҥа билэбин,

Олорбут үйэбин

Хайыһан көрөбүн;

Кэрэгэй кэскилбин

Киил маска кэрдэбин,

Баар эрэ кэс тылбын

Барытын күүрдэбин.

Миньньигэс ыранан

Бэйэбин албыннаан,

Үөрүүлээх ырыанан

Сүрэҕим айманна.

Дьэ кэлиҥ, дьэ кэлиҥ

Илбистэр, кыргыстар,

Тимириҥ, тимириҥ

О, дьоллоох алгыстар!

Сир муҥнаах төрүөҕэ,

Эн хааныҥ сүүрэрин

Хараҕым көрүөҕэ,

Мичээрдиэ сүрэҕим.

Бириэмэ бааһырбат:

Ким өлүө, ким төрүө…

Өлүҥ да, баҕардар —

Оннооҕор мин өлүөм!

* * *

Ыгыллан түрдэстэр

Саньньыардаах тыыным

Сарбыллар, түҥнэстэр

Дьылҕатын кырыыбын.

Тыалынан ытыллар

Санаабын хаайдылар

Сымыйа тыллар

Өлүүлээх дьайдара.

Хаанынан сыбаммыт

Хараҥа халлаан!

Үтүөтэ бараммыт

Ырыаҕын ыллаа.

Киэҥ куйаар тыалыттан

Күрэммит таммах,

Сир тымныы тыыныттан

Арай ол куттаммат.

Күн дьиэтин анныттан

Көстүбэт бэлиэнэн

Санаабын маньньытта

Биллибэт биэрэк.

Муҥнаах сир ампаҕын

Булкуйан, муҥурдаан,

Ол аптаах таммаҕы

Арай мин булуум даа!

Биллибэт биэрэкпэр

Оччоҕо тиийиэҕим,

Тымныйбыт сүрэхпэр

Кутаа уот киириэҕэ.

* * *

Тоҕус сор дугуйдаах

Түҥнэстэр төлкөбөр

Ким баарый буруйдаах,

Мин дьолбун ким көмөр?

Үөрүүттэн үөрбэппин…

Сордоох суол оҕото

Мин сору көрбүппэр

Буруйдаах соҕотох.

Соҕотох мин бэйэм

Арыйбыт ап тылым,

Аан дойдум – сир ийэм,

Айылҕам, тапталым.

Дириҥ уу, хара тыа,

Сааскы күөх сибэкки,

Кыһыҥҥы тымныы тыал —

Мин дьолбун сиэбиккит.

Көмүллэр тойукпун

Чыычаахтар ыллыыллар,

Терновай венокпун

Тыыннаахпар ыйыыллар.

1.1.1941

* * *

Мин эйэҕэс бэйэбинэн

Дьон дуусатын туппатаҕым,

Өлбөт ааттаах үлэбинэн

Үрдүк чиэскэ турбатаҕым.

Сири-дойдуну кэрийэн

Көмүс баайы байбатаҕым,

Таптал уоттаах имэҥинэн

Тыынар тылбын айбатаҕым.

Өрөгөйдөммүт дьолунан

Үрдээн-чэпчээн үөрбэтэҕим,

Өргөстөммүт дьорҕойуунан

Өстөөхтөрбүн үөхпэтэҕим.

Эйэлээх доҕор иннигэр

Истиҥ тылбын эппэтэҕим,

Эрэйдээх сирим иэнигэр

Эбиллээри кэлбэтэҕим.

21.2.1941

Муҥурданыы (1)

Арыгы түүлүгэр оҕустаран

Албын

аймалҕаҥҥа саймаарабын,

Атаҕым анныгар оҕуттулар

Айбыт өрөгөйдөөх санааларым.

Санныбыттан таҥнары саньньыһан

Үүннүлэр үлүгэрдээх кынаттар,

Көппүт күн үөрүүлэрин сайыһан

Ханыыластым кыһалҕаны кытта.

Баҕарыы быралгы быданыгар

Ол да буоллар мэлдьи дьулуһабын,

Олохпут тэпсэҥниир бытааныгар

Мин халлаан сүүрэр уот сулуһабын.

Соҕотох ол инниттэн буолаарай

Үктэнэр миэстэбин булбатаҕым,

Үс харыйа быыһыгар мунааран

Илин-арҕаа дьүүлүн билбэтэҕим?

Ол да буоллар мин санаам астынан

Бастыҥ тылларбынан уруйдуубун

Ооньньуур дьэргэлгэннэр быыстарынан

Күлүгүрэн көстөр аан дойдубун.

Ол да буоллар ыар кырыыстарынан

Мунчааран туран мэлдьи кырыыбын

Хараҥа туманнар быыстарынан

Күндээрэн көппүт сырдык сырыыбын.

Ол сырыым хара дьайдаах түмүгэр

Мин бүппэт хабалаҕа хаптардым,

Муҥура суох биир улуу түрмэҕэ —

Бу дуусам түрмэтигэр хаайтардым…

7.11.1940

Муҥурданыы (2)

Харыс-чиэппэр хамнаамна

Хааным ооньньуу сүһүрдэ.

Санаам көтөр халлаана —

Уунан кэмниир дьиэм үрдэ.

Тымныы тыыммын сылытар

Күнүм —көмүлүөк уота,

Туойар кыырай былытым —

Хатан табаах буруота.

Күлүүстэммит мас халҕан…

Очуос хайам – остуолум,

Тыына сылдьар айылҕам —

Түөрт эккин муҥур дуола.

Ол да буоллар миэхэҕэ

Араас баай-тот барҕарбыт.

Ону чуумпу киэһэҕэ

Дьаһыкпыттан арҕардым.

Кыһыл көмүс манна баар —

Дэҥҥэ көстөр истиҥ тыл.

Ити тылтан эдэр саас

Итии мүөтүн испитим.

Күндү таастар бу бааллар —

Нарын санаа чөмчүүгэ…

Бытыылкалар, бакааллар

Миэхэ доҕор көрдүүллэр…

Манна, манна, манна баар

Бары дойду сонуна…

Уонна мииҥин муҥурдааҥ

Бу биир кыра хоһунан!

9.11.1939

Иван Арбита ытылларга уурулларыгар төрүөт буолбут хоһооннор

Дириҥ олох туһунан чычаас ырыа

Үлэлиир, дьоллонор, охсуһар, кыргыһар

Дарбааннаах-дирбиэннээх, долгуннаах олоҕум,

Күөгэйэр күн сирин күндээрэр сырдыгар

Күн бүгүн көстүбүт оччугуй оҕоҕун,

Тымныыттан, итииттэн тыыннарбын харыстаан,

Баһаамнык маанылаан, киэбирдэн, киэргэтэн,

Сибэкки симэхтээн, сиэдэрэй таҥастаан,

Биһиктээн-биэбэйдээн ииппитиҥ суох этэ.

Омуннаах-төлөннөөх олорор олоҕум,

Оҕокком сылайыа, хоргуйуо диэбэккэ,

Уһун-киэҥ уорҕалаах айаным суолларын

Оломун таһааран бэлэмнээн биэрбэккэ —

Тимирбит санаабын көбүтэн эрэҕин!

Баҕарбыт баҕабын барҕардан эрэҕин!

Эпчимнээх күүстэрбин элэтэн эрэҕин!

Эгэлгэ тылларбын этитэн эрэҕин!

Иккилээх сааспыттан эрэйи биллэрэн,

Эрийэн-мускуйан эн миигин ииппитиҥ,

Итиини-тымныыны истэрбэр иҥэрэн

Ийэ сир иэнигэр буолунай ыыппытыҥ…

Муҥурданыы (3)

Буурҕа… Хаос… Баһаар… Набат…—

Могила… Чуҥкунуур чуумпу…

Баар эбээт, баар эбээт —арай ад…

Ким кэллэ?.. Туох буоллум?.. Тыый, бу —

Сплин, хандра, галлюцинация…

Сүрэххэ курскай аномалия…

Өй-санаа бу туохтан мунаахсыйар,

Үтүө тыл күрэнэр, малыйар?..

Олох диэн, үөрүү диэн – сымыйа,

Барыта – призрак… призрак…

Эн суолгун, сыалгын ким ыйар? —

Олох эрэнимэ! – диир сүрэх.

Мировой хомолто кыланыыта…

Ким кэллэ? – таҥара, сатана…

Мин дьолум таҥнары кыраныыта,

Кинилэр санаалара сатанар…

Бириэмэ нуульга тэҥнэһиитэ…

Хоруоба суох өлөр дьэргэлгэннэр…

Түҥнэри хойуостар сир иитэ

Хара сибэккини тэлгэннэ…

Туохтан сир-халлаан равновесиета

Бу сүттэ, бу сүттэ, туохтан?

Күммүтүн ким ылла, ким ылла, ким сиэтэ?

О, тымныы да, тымныы да уоттар!..

Чувства бүттэ, малыйда…

Мин тугу туойуомуй, оҕолоор?..

Анныбар аан дойду барыта

Буолла биир кутуйах ороҕо…

Онон тугу туойуомуй билигин?

Туойарга тойуктар суохтар…

Күн бүгүн өлбүппүн билинним…

О, тымныы да, тымныы да уоттар!..

1941

Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллоон

ТОРҔО БУРУО

Кто, служа великим целям,

Жизнь свою всецело отдает

На борьбу за брата-человека,

Только тот себя переживет…

Н. Некрасов

Биһиги туран атаакаҕа сүүрэн барбыппытын мин бэркэ өйдүүбүн. Мин, ураатыы-ураатыы, түҥ-таҥ түһэн биир туох эрэ хаспах сир үрдүнэн ыстанан ааспытым. «Ыстыыктаһар дьэ кэллэ быһыылаах», – дии сананан, бинтиэпкэбин төлө ыһыктыбат гына кытаанахтык эрэ тутар баҕалаах этим. Хараҕым кырыытынан көрдөхпүнэ, командирым, илиитин өрө ууммутунан, миигин кытта сэргэ, субу сүүрэн курбайан иһэрэ. «О, көнө да уҥуохтаах киһи буоллаҕыҥ!» – дии санаан истэхпинэ, иннибит диэкиттэн эмискэ куһаҕан хаһыы иһиллибитэ. Онуоха көрбүтүм: үүнэн турар бурдук отуттан ыры-ыгдаҕар сарыннаах, самнаҕар каскалаах бэрийбит күтүр, туох эрэ килбэгири өрө тутан баран, субу бэттэх сүүрэн дарайан иһэрэ. Кини кэннэ адаарыҥнас дьон быһыылаахтара.

«Эчи күтүр улаханын, доҕор!» – диэн санаа миэхэ элэс гынан ааста. Бу икки ардыгар арай буулдьа тыаһа чыбыгырас буола түстэ. «Автоматтыыллар», – диэх курдук санаатым да, чохчос гына олоро биэрпин бэйэм да билимнэ хааллым. Тимис гынным, туох да көстүбэт буола түстэ, харахпар соҕотохто үрдүк диэн бэйэлээх оруос умнаһа эрэ өрө үүнэн кэллэ. «Аны дьоммуттан хаалыам» диэн өй көтөн түстэ. Ол икки ардыгар били күтүрү өйдөөтүм, «ханан эрэ иһэр» дии санаат, тура биэрдим. Били сатанаҥ субу кубарыйан иһэр эбит. Көрөөт: «Пөрүөт!» – диэн, хаһыытаатым быһыылаах да, соҕотохто, уун-утары чохчороҥнуу-чохчороҥнуу ыстанан тиийдим. Биирдэ өйдөөтөхпүнэ, анараа күтүр хонноҕун анна аһыллан, даллайан баран, бурдугу быыһынан субу сүүрэн кээлтэ. «Уруттаабыт киһи! Дагдайыҥ көстөр эбит ээ», – дии санаан эрэр этим да, арай ыстыыгым биирдэ тимис гынан хаалла, туох эрэ тыаһа «пирк» гынна, киһим, үөһүн тартаран баран, тиэрэ чинэрийдэ. Онуоха мин, соһуйбут курдук, ыстыыкпын төттөрү тардан ылбытым, уруккутун курдук килбэс гыммата, кытар гына түстэ. «Аны бу баҕайы хаана киһиэхэ таммалыа», – диэх курдук санаан, саабын таҥнары тутан иһэн, дьоммун өйдөөн, хайыһан көөртүм – дьэ, доҕоор, биир кэм будумах бөҕө буолбут, хаһыы-ыһыы, тыас-уус сүрдэммит, бэлиэр ыас будулҕан буолан хаалбыт. Ким эрэ илиитэ адаарыс гынан ааста, саа луоһа күөрэс гынна. Онтон мин иннибэр оруос быыһыттан, соҕотохто, субу курдук, арай биир күтүр эмиэ бэрийэн иһэр эбит. «О, абам эбит, пөрүөт!» – дии санаатым, иккитэ-үстэ утары хардыылаатым. Онтон, тоһуйардыы оҥостон, куолубунан, чохчос гына олоро биэрдим. Ол икки ардыгар кэннибэр туох эрэ кэлэн «пус» гына түһэргэ дылы гыммыта да, арай халлааным соҕотохто иҥнэстэн барда уонна туох эрэ күкээркэй кэлэн сирэйбэр саба түһэн эрэрэ… «Тугуй бу?» – диэх курдук, санаан эрэрим баара. Онтон кэлин ханна да баарпын билбэппин…

* * *

Түүл курдук. Мин дойдубуттан мутукча тыллыыта, от-мас көҕөрүүтэ турбутум. Күнүс холкуоспар сир хорутан баран, алааһым саҕатыгар уу тахсыбытыгар, мончуук анньынан, дурда оҥостон, ол түүн куска хоммутум. Кус киэһэ көтүүтүгэр икки моонньоҕон кэлэн түспүттэрин ытан ылан: «Хор, быйылгы көтөртөн амсайар киһи буоллум. Аны биир иккини дэҥнэппит киһи, биирдэрин Маайалаахха, биирдэрин Ааныка эмээхсин эрэйдээххэ биэриэх этэ, оҕото баарыгар кус бөҕөнү сиэхтиирэ», – дии саныы-саныы, табахтыы олорбутум. Ол олордохпуна, халдьаайы аннын диэки киһи атаҕын тыаһа татырҕаабыта. Эргиллэн көрбүтүм: биир киһи бөөкөйөн иһэр этэ, кэннигэр оҕону батыһыннарбыт. «Хайалара буоллаҕай?» – диэх курдук санаан эрдэхпинэ, кус кынатын тыаһа сырылаан кэлэн уҥуор от саҕатыгар түһэн кээстэ. Мин хап-сабар ытан саайбытым. Мөхсө түспүтэ. Киирэн ылаары турбутум, били киһим аҕам оҕонньор эбит, бырааппын Ньукулай уолу батыһыннарбыт. Мин куспун көтүтүмээри, кинилэр сиргэ хаптайан сытар эбиттэр. Киирэн куспун ылан таҕыстым. Аҕам бэттэх кэллэ.

– Хайа, таптыҥ дуу?

– Ээ, табан.

– Аҕал эрэ.

Ылла. Дурдаҕа киирэн олордубут.

– Куҥнаах эбит.

– Тоҕо кэллигит?

– Бэйэбит… Бэбиэскэ кэллэ… Сарсыарда аармыйаҕа барар үһүгүн…

Саабын сотон иһэн, ситэ соппотум. Олорбохтуу түстүм, чуумпурбар эриллэ сылдьар саам самааскатын эргиппэхтээтим…

– Чэ, эһиги бара туруҥ, мин билигин тахсыам.

Аҕам аах бардылар. Мин, туох да буолбатаҕын курдук, дурдаҕа олорор киһи быһыытынан, саабын кыбынан олорбохтуу түстүм. Хайдах эрэ итэҕэйимиэхпин баҕарабын. Ол да буоллар, толору биир мүнүүтэ буолбатым быһыылаах, тулуйбатым, иттэннэри түһэн сыттым. Дурдам маһыттан саҥардыы тыллан эрэр мутукчаны ылан, «быдан бырастыы!» дии санаан, сыллаатым… Көрбүтүм, халлаан оройугар онон-манан сулустар омоонноро сымнаҕас-сымнаҕастык чипчилиҥнииллэр. Иһиллээбитим, куула тыаҕа чоччугунуордар, чыычаахтар саҥарсаллар уонна көҕөн кыыбыргыыр. Мантан атын тыас-уус туох да суох. Уу чуумпу… «Тоҕо сымнаҕаһай, сөрүүнэй, салгына ырааһай!.. Маннык чуумпуга, үчүгэйгэ, күөх саас ортото – сэрии!.. Аны бу мин үөскээбит алааһым сааскы салгынынан хаһан кэлэн тыыныамый, хаһан манна бу курдук кустуомуй…» – дии саныырбын кытта, хараҕым уута саба биэрдэ… Ол сыттахпына, икки кус кэлэн тыастара адьас дурдам анныгар түспүттэрэ. Чубугураһар этилэр. Чыккымайдар дии санаабытым. Мин туран кинилэри көөртүм. Икки чыккымай кэккэлэһэ устан от саҕатыгар кэлбиттэрэ. Мин ыппатаҕым: «Эрэйдээхтэр, сылдьыҥ», – диэбитим, туран кэлбитим. Саабын ылан, мончууктарбын эспэккэ эрэ, кустарбын тутан аргыый дурдабыттан тахсан барбытым. Барбытым доҕорбор, Маайа кыыстаахха, бырастыылаһа, быдаҥҥа, ыраахха… Барбытым Ийэ дойдубун көмүскээн, уотунан-хаанынан күөртээн киирбит фашистскай хара дьайдары сир ньууруттан суох гынар ытык иэспин толоро, абабын-сатабын ситиһэ…

* * *

«– Бу туох күөҕэй? Халлаан дуу, түннүк күөҕэ дуу, тугуй? Бэйи, мин ханна баарбыный, дьиэбэр дуу, ханна сытабын дуу, дурдам иһэ дуу? Түһүү сытабын дуу?.. Кырдьык, түһүүбүн ээ, бадаҕа… Уһуктубут киһи! Хамсаабыт киһи… тыый, кыайан хамсаабаппын. О, баттаттым дии, быһыыта… һуу! Суох, эмиэ уһуктаҕаска дылыбын, – сімілµіт тыаһын истэбин. Сытабын быһыылаах. Ээ, оннук эбит, иттэннэри түһэн сытар эбиппин, бу халлаан күөҕэ эбит. Ээ, бу били, арба, мин сүүрэн испит оруоһум дии. Ол эбит. Оттон хайдах мин манна сытан хаалбыппыный? Бэйи, туруум… Хайа, тоҕо турбаппын?.. Тыый да, кыайан хамсаабаппын буолбат дуо? Сиһим сиргэ сыстан хаалбыт. Бэйи, оттон саатар илиим хамсыыра буолаарай? Уҥа илиим баар дуу, суох дуу, – тоҕо баара-суоҕа биллибэтий?.. О, илиитэ суох буолбут муҥум дуо? Оттон хаҥаһым… тарбахтара хамсыыр эбиттэр. Бу туох инчэҕэй баарый? Хайдах бу буолак ортотугар чалбах баар буолтай?.. Тыый даа, хаан! Илиим бүтүннүү хаан, сиэхтиин хаан! Бөлүөхпүт. Ким хаанай бачча үгүс? Соҕотох мин хааным дуо?.. Көхсүм эмиэ инчэҕэй! Бүтүннүү хаан ортотугар сытабын дии, быһыыта. О, туохпар эрэ бааһырбыт өлүүм буолла? Атахтарым эмиэ биир кэм симилиэс курдуктар. Оттон уҥа илиим ханнаный бу?.. Ээ, бу түөһүм үрдүгэр сытар дии. Тымныы дии. Бэйи, хамсатан көрүүм. Айа! Тыый да, хачыгырыыр буолбат дуо?!.. О, өлүүм эбит, миэстэм орпотох быһыылаах… Дьонум ханналара буолла? Туран көрбүт киһи! Аны билиэн түбэһиэм! Туох эмэ сэптээх киһи! О, өлбөтөх киһи! Абаккабын!..».

Түллэх гынан, ойоҕоһугар эргийдэ, онтон кыланан, айаккалаан баран, эмиэ хамсаабат буолан хаалла…

* * *

Унаар күөх Украина хонуутугар, бурдук ортотугар охтон түһэн, саһархай хааннаах саха оҕото хара хараҕын сабан, хамсаабат буолан сыппыта. Чугаһыгар кини өлөрбүт ороспуойа – фашист ньиэмэс өлөн тыылла сытара. Ол анараа өттүгэр икки киһи үрүт үрдүлэригэр кириэстии түһэн сыталлара. Ол анараа өттүгэр биир, баһа суох, аҥаардас көҥдөй көҕүс, кини аттыгар аллараа быһаҕаһа суох – аҥаардас икки илиилээх, сарыннаах бас, «абырааҥ!» – диэн хаһыытаабыттыы, аҥаар илиитин өрө быраҕан сытара… Ол анараа өттүгэр, оол курдук тутар талах лабаатыгар, лабаатын таҥнары баттаан, туох эрэ ыарахан кыһыл сэмнэх ыйанан турара. Били үүнүүлээх, өрө аспыт оруос бурдук лоһуор куолаһын бэлиэр биир да суох гына буулдьа сыыйбыт этэ, угун тырыта көппүтэ, туу сүрэҕин сэриитин курдук, уһуктанан тураллара. Кинини ортотунан тааІка хайа тыыран, киһини сынаары, эрийэ-буруйа сүүрбүтэ, биэрэк буорун уу көҥү аспытын курдук, лөглөрүттэн, өрүтэ сыҕаллан сыталлара. Ол тааІка бидилгэх суолун батыһа көрдөххө, даҥ хатырыгын курдук, туохтар эрэ онон-манан хаптаһан сыталлара. Өйдөөн көрдөххө, ол тааІка сыІмыт дьоно этилэр…

Күн кытара киирэн эрэр быһыылааҕа. Сир ньуура бүтүннүү хаан халҕаһа буолан харталаспыт, дьөлөккөй баас буолан тоҕута барбыт, онон-манан кыһыл чалбахтар көстөллөр. Халлаан дьаабыта биллибэт, бүтүннүү өрт буруотун курдук, ыыс будулҕан… Тыынар тыыннаах да быстыбыкка, барыта бу дойдуттан салыйбыкка дылы. Арай ол арҕас үрдүгэр, суол кытыытыгар, алдьаммыт тэлиэгэ аттыгар, соҕотох хара кулун, кутуругун тойтоҥното-тойтоҥното, кистии турар. Буолак саҕатыгар үүммүт икки үрүҥ сибэккиттэн биирдэстэрин төбөтө быстан, төрдүгэр түһэн сытар. Биирдэстэригэр хаан умньанан ааспыта кыһыл мэҥ буолан хаалбыт. Бу айылаах кэбилэммит сир ийэ өссө да, уу испит сылгы курдук, дьигиһийэ, титирии турар. Снаряд, буомба кэлэн түстэҕин аайытын, түгэҕиттэн ынчыктыырга дылы гынар, буор былыт халлааҥҥа күдээрийэн өрө көтөн тахсан баран, таас самыыр буолан таҥнары түһэр. Ол аайы сир ньирилии мөхсөр…

О, доҕоттоор, былыта суохха этиҥ этэн, окко-маска таҥнары дьааһыйар, түүнэ суохха күн сүтэн, хараҥа сабардыыр, ынчык диэлийэр, хаан чалбах буолбут, аат айаҕа аһыллыбыт, алдьархайдаах, амырыыннаах сах быһылаана биһиги Ийэ дойдубутугар бүгүн тирээн кэлбит эбит буолбат дуо? О, абатын! Алдьархайын!..

* * *

«– Түүл дуу, илэ дуу?.. Тугуй бу, солко курдук, чээл күөх? Улахан да солко былаах сиргэ тэлгэнэ сытар, доҕор! Но, оттон бу былаах устун хайаан тааІка сылдьара эбитэй? Дьүһүнэ тоҕо баҕас дьиктитэй: кыһыл, ара±ас, үрүҥ. Тыаһа суох, туох муода тааІкатай? – Пахай! Пахай!.. Иирээри гынным дуу. От салаатын одуулуу сытар эбиппин буолбат дуо? ТааІка диэбитим, хомурдуос эбит дии… Умса эргийэн хаалбыт эбиппин дии…

Тоҕо миигин ылбаттар?.. Оступпаайдаабыттара дуу?.. Бурдук быыһыгар сытарбын көрбөт бэйэлэрэ дуу? О, командирым, нуучча доҕорум ханна эрэ буоллуҥ? Куолубутунан, кэккэлэһэ киирпит буолбаат. Биитэр бэйэҥ эмиэ ханна эмэ манна мин курдук кэбилэнэ сытаҕын дуу? Саатар, хаһыытыыр, саатар, сыылан, бурдук таһыгар тахсар күүстээх киһи. Субу курдук, саманна өлөн хааларым кэллэҕэ дуо? Олох олорон бүттэҕим дуо? Хара дьайдар, фашистар, сиэтигит дуо? Суох, ыттар, ол да буоллар кыайбатыгыт – мин эһигини үгүскүтүн өлөрбүтүм, оттон эһиги, наай гыннар миигин биир бэйэбин сиэххит… О, абам эбит!.. Сыылбыт киһи!.. Суох, чэ кыах суох…

Харахпар дойдум кэлэр. Дойдум! Аҕам эрэйдээх ханна эрэ буоллуҥ? Билэҕин дуо, мин бу сордоно сытарбын?.. Өйдүүгүн дуо, күһүн, оппут үлэтин бүтэрэн баран, оҕус мэҥэстэн киэһэ дьиэбитигэр барарбытын? Өйдүүгүн дуо, оһохпут иннигэр, уоппут кытыытыгар саламааппыт буһарын кэтэһэн олорорбутун? Холкуоспут ыһыаҕар сылдьарбытын, кымыс иһэрбитин? Мин кылыйсан бастыҥ бирииһи ыларым дии, онуоха эн үөрэриҥ… Аҕаа, аҕам сыыһа, дьиэҕэр бааргын дуо? Дьукааҕыҥ кимий? Быраатым, Ньукулай, төһө улаатта? Маайа баар дуо, миигин ыйытар дуо? «Сурук кэллэ дуо?» – диир дуо? Доҕорум, командирым, мин ааппыттан сүрэхпин бүтэйдии сэрэйэн, суруйбута ээ. Ону ылбыккыт дуо, тиэрпиттэрэ дуо? Мин доҕорум мин сүрэхпин билэр этэ. Кини биһикки бэйэ-бэйэбитин билсэр– бит – иккиэн бииргэ хомойорбут, иккиэн бииргэ үөрэрбит… Хардарыта өрүсүһэр буоларбыт. Өстөөх окуопатыгар иккиэн утуу-субуу тиийэн кырынааттыыр этибит. Мин хаһан да кини тылын төттөрү эппитим суоҕа. Ол иһин кини миигин таптыыра, харыстыыра. Кини бирикээһин мин син биир Сталин бирикээһин курдук саныырым. Кини миигин ханнык да кытаанахтарга ыыттар, – Ийэ дойдум иһин! – дии санаан баран, бара турарым. О, доҕорум, эппиэттээх соруктаах эрэспиэскэттэн этэҥҥэ эргийэн кэллэхпинэ, үөрдэххин даа: кууһан ылан ууруур буоларыҥ. Ол доҕорум, ханнаҕыный? Кини эмиэ охтубута буолуо, ол иһин миигин булбат… Табаарыс лейтенант! Табаарыс лейтенант! Баам обратыысса муосуна?.. Эн сахалыы биир эрэ тылы билэҕин – «Мин таптыыр» – диэни. Ону эйиэхэ мин үөрэппитим. Оттон мин нууччалыы үгүһү билэбин. Ону эн миэхэ үөрэппитиҥ: «Ураа», «Пөрүөт!», «Са победа!», «Са Родина!» – диэннэри. Онтон да атын үгүһү. «Пөрүөт!»– диэн кыайыы биһиэнэ, иннигинэн, чаҕыйыма диэн. «Са Родина!» диэн, – көҥүл иһин, дьол иһин, коммунизм иһин диэн… О, дьонум, дьонум!.. О, аҕам! Эһиэхэ билигин кыһын, хаар дуу, сайын, күөх дуу? Эһиги билигин дьиэҕит иһигэр бааргыт буолуо. О, билигин баҕас мин алааһым саҕатыгар, отуум ааныгар сытар буоллаҕым дуу. Маайа, өйдүүгүн дуо, ыраахтан көрсө-көрсө мичээрдэһэрбитин? Миэхэ үчүгэй да этиҥ, миигин аһынар да этиҥ… Таптыырыҥ эбитэ буолуо..! Кэлбэккин ээ билигин. Кэл эрэ миэхэ билигин, доҕоруом, Маайа, өрүһүй… Кэлиэҥ, кэлиэҥ, эн, Маайам. Кэл эрэ, сиэстэрэ кыыс! Онуоха тиийбэт хара сорум дуо… Бу Украина сирэ – син биир мин алааһым саҕата. Манна син биир мин хаан урууларым, табаарыстарым, доҕотторум бааргыт буолуо. Кэлиҥ да, доҕотторуом, кэлиҥ, мин муҥнанным буолбаат!..».