Текст книги "Урут бобуллубут айымньылар"

Илья Попов

Чагар[2]2
  Чагар – невольник. Автор


[Закрыть]

Однажды, едучи с братом в г. Вилюйск, ночевали мы у одного одейскаго князя (старосты). В юрте князя царили сырость, туман и холод: юрта, по-видимому, снаружи была не толсто и не плотно обмазана коровьим навозом, да и мороз был сильный. Хозяина не было дома. Обогревшись чаем, мы легли спать.

Вздремнувши немного, я разбудился. Огонь в камельке продолжал слабо освещать внутренность юрты, а перед камельком на шестке стоял, греясь, совершенно голый парень, лет 16—17-ти. Руки, ноги, ребра и все туловище его были тощи, как у больного человека, но зато живот был чрезмеру большой, оттопыренный. Подбрасывая щепки, парень поддерживал огонь в камельке и продолжал стоять. Несомненно, у него не было ни постели, ни одежды теплой. В лучшем случае он мог иметь только шубку и штаны в лохмотьях из тельячей кожи: он был чагар.

Только перед самым утром я снова вздремнул, но, разбудившись, уже не видел бодрствовавшего всю ночь чагара, который в данное время без сомнения исполнял полезные для хозяев работы.

Чагарами бывают большей частью глухонемые, слепые, эпилептики и сироты. У последних хозяева нередко состоят опекунами, принявшими их со значительным имуществом. Отсюда легко понять в каком скверном положении находится у якутов опека, в частности, и общественная благотворительность в общем. Правда, якуты жертвуют много, но жертвуют всегда в сторону: мы знаем много фактов, как зажиточные якуты, жертвуя крупные суммы на Афонские монастыри, на издание газет и многое другое, каждое лето властно зазывали бедных сородичей на «помощь», то есть на дневную даровую работу во время страды, а вечером отпускали их домой голодными. Работая даром тому, другому, пятому, десятому, а, главное, возвращаясь домой голодными, бедняки в конце концов по неволе попадают в «кабалу», представляющую последнюю ступень к чагарству. Характерно отметить, если в каком-нибудь наслеге много тойонов, заставляющих на себя работать, там остальные родичи совсем бедны.

К довершению беды, даже собираемые у нас в церквах в пользу слепых, немых и эпилептиков тарелочные сборы денег все отсылаются в Россию, а оттуда уже для наших несчастных ни гроша не высылается, да и никто не хлопочет за них, несчастных, во избежание столкновения с теми, кто влиятелен (тойон) и пользуется их даровым трудом, то есть нельзя по крайней мере, пойти к известному тойону, эксплуатирующему труд глухонемых и других, и сказать, что он должен платить им за труд, – прогонит с глаз вон.

Имущества малолетних хотя и подлежат к распродаже с торгов для отсылки вырученных денег в банк, но большей частью продаются почему-то через несколько лет, то есть после того, как те или иные ловкие люди или родственники успеют многое присвоить себе.

Чагары на еду неприхотливы: пососут изглоданные кости, полижут тарелки и миски после ужина хозяев, похлебают жидкую кашу из тара с сосновой корой и живут себе всегда впроголодь. Изредка они получают и мясную порцию, количеством «биир ыстыы» (один прикусок), получают не иначе как на кончике хозяйского ножа, так что ни тарелки, ни ножа не требуется для ужина чагаров: взял кусочек, положил в рот, разжевал немного, проглотил и еде конец.

Впрочем, вечный голод чагаров иногда оканчивается ужасами: бывали случаи, как чагары или кончали жизнь свою самоубийством или поддерживали ее, питаясь коровьим последом и прочими мерзостями… Между тем чагары работают с раннего утра до позднего вечера, не покладая рук, нет такой пакостной работы в домашнем обиходе, какой ни исполняли бы чагары, перенося от требовательных хозяев бесконечные «трепки». Как люди загнанные, чагары своих хозяев-тиранов любят, проклиная.

Друг-читатель, имей жалость к чагарам и малым сиротам, за это Господь Бог косвенно воздаст тебе!..[3]3
  Из чагаров выработалось немало воров и бродяг. – Автор


[Закрыть]

Последняя из четырнадцати

Я служил уже в другом приходе, куда переведен не по своей воле и где наряду с чужим горем, переживал и собственное горе.

В один из морозных ноябрьских дней пригласили меня отпевать дочь старика Кюреяха. Приехал. После обычных взаимных приветствий и просьбы сесть, старик начал рассказывать нам (со мною был учитель вместо отсутствующего псаломщика), что у него с его старухой было 14 детей, из коих в живых оставалась только одна дочь, которую в прошлом году выдали замуж и которая вот нынче от родов скончалась. Хороню последнюю из 14 детей, а сам все-таки жив!.. Остался себе на муку…

После свершения чина отпевания в юрте, меня попросили идти на могилу умершей. Могила от юрты находилась довольно далеко, поэтому гроб с покойницей поставили на дровни и везли на быке. Старики, отец и мать покойницы, поплелись за гробом с непокрытыми головами.

Могила была вырыта на бугорке среди дремучего леса. Из-под снега выглядывали кресты старых могил и вырисовывались надгробные памятники-срубы.

По совершению литии, я предложил старикам проститься с покойницей. Старик первым подошел, опустился на колени, поцеловал покойницу-дочь в губы и лоб и сказал: «Милое мое дитя, побудь хорошенько, я скоро сам приду!..»

А потом встав, сказал старухе: «Иди простись, да только смотри, не урони слезы на дитя свое!» Старуха беспомощно опустилась коленями на землю, припала к лицу покойницы долгим поцелуем. У нее вместо слов только губы судорожно шевелились…

Затуманенный навернувшимися слезами и заслоненный инеем ресниц, взор свой я отвел от покойницы на леса, покрытые хлопьями снега, и на некоторое мгновенье забылся, несмотря на то, что стоял с открытой головой, а держащие кадило пальцы начали коченеть. Остывшая природа, молодая покойница в гробу, погнутые от тяжести насевшего снега ветви и согбенные от горя старики – как много общего было между ними!.. Мысленно я спрашивал себя – не здесь ли предел скорби человеческой, но, увы, человеческая скорбь беспредельна!..

Брат, жизнь человека и так преисполнена беспредельными скорбями, не губи брата, пожалей его хоть столько, сколько жалеешь зеленую траву, утерянную пуговицу, измятую папиросу. Живи и другим дай жить. Только таким образом ты исполнишь Закон Господень.

В долине скорби. – Якутск, 1914. —36 с.

Анемподист Софронов-Алампа

САХА ЫРЫАТА

Алампа тыллара, А. Скрябин мелодията

Тыгын кырдьаҕас саҕаттан

Тымыр сыдьаан тылламмыт,

Тырыттыбат ньыгыл дьылҕалаах

Тыйыс саха аатыран

Тыыллан-үөскээн иһиэҕиҥ!

Хос ырыата:

Саргы-дьаалы улааттын,

Сахалыы саҥа сатараатын,

Саха омук сайыннын!

Уруй, уруй, уйгу,

Айхал, айхал, талба!

Үгүс элбэх үйэлэргэ

Үөрдүһэн-ханыылаһан үөскээбит

Үрүҥ Дьөһөгөй өллөйдөөх,

Өрөгөй талаан үктэллээх

Өбүгэ саха буолабыт.

Хос ырыата.

Халыҥ үгүс дьылларга

Ханыылаһан-хассан үөскээбит

Хаалбат, сүппэт хааннардаах,

Хасса буурай ханыылаах

Халыҥ саха буолабыт.

Хос ырыата.

Самнан түспэт саргыга

Салаллан-тэриллэн үөскээбит

Сайаҕас-дьэҥкэ санаалаах,

Саргы бөҕө дьайыҥнаах

Саха урааҥхай буолабыт.

Хос ырыата.

Урусхан уохтаах күннэргэ

Умуллан-самнан биэрбэтэх

Уруй-туску оҥоһуулаах,

Одун-буурай уруйдаах

Урааҥхай саха буолабыт.

Хос ырыата.

Үлүгэр алдьархай кэлиитигэр

Үүнэр-үрдүүр үгэстээх,

Үллэр-күөрэйэр өрөгөйдөөх,

Үөмэн тиийбэт үрүттээх

Үтүө саха буолабыт.

Хос ырыата.

Дүрбүөн-дарбаан күннэргэ

Түһэ-охтон биэрбэтэх,

Төлкө-түөрэх дьүөрэлээх,

Төрүт саха төрүөхтэрэ

Төбүрүөн түмсэн турабыт.

1919 с.

ЫТЫК ХАЙАЛАР КЭПСЭТИИЛЭРЭ
(омун)

I

Ичээн дьон этиилэрин,

Көрбүөччү дьон көрүүлэрин,

Билгэһит дьон билиилэрин,

Кэрэхсэппэтэрбин даҕаны,

Кэпсээри киэлибэр киллэринним,

Ыарахан тылларын

Ылыннарбатарбын даҕаны

Ырыабар ыпсараары ылынным,

Хоһулуоххут даа буоллар,

Хоһооммор холбоору хоһулайдым,

Сириллиэм дэ иһин

Сэһэммэр сэлбээри сэлэнним.

Бэлэми көрөн баран билгэлиир,

Оҥоһуллубуту одуулаан баран омнуолуур,

Саҥаламмыты көрөн баран

Сатамматаҕын сабаҕалыыр,

Төрүттэммити көрөн баран

Түҥнэритин төлкөлүүр,

Түргэн буолар куолута.

Киһиэхэ эрэ даҕаны

Кэнники сиилиир кэбирэх,

Хойут хоһулуур хобул.

Ону

Оройдуур гынан баран,

Оҕо эрдэхпиттэн

Ойнуур хааннаах,

Оҕо сүрэхтээх буоламмын

Одуулуу көрбүппүн

Ойуулуур үгэстээхпин.

Чэ, онон,

Туһатын толкуйдаабакка

Туойаары чугаһаатым,

Абыралын араҥалаабакка

Алҕаары айгыһынным,

Ааҕааччы атастарыам, аралдьыйбакка

Ааһа көрөн иһиҥ,

Сэргэҕэлээччи сэгэрдэр,

Сирбиккит даа иһин

Сирийэ көрөн иһиҥ!

II

Үс үөстээх

Үлүскэннээх сүүрүктээх

Өлүөнэ өрүһү

Үктэллэнэн үөскээбит,

Сайсары таһаатын

Саба сабыытааабыт,

Тоҥ ньуучча тоҕуоруйар

Дьокуускай куоратым

Хоту-соҕуруу өттүгэр

Хоруоллаан үүммүт

Ходьоҕор хайалар бааллар.

Кинилэри,

Ыраах үйэтээҕи ыччат

Ытык хайалар диэн

Ыпсаран ааттаабыт эбит.

Ону мин

Хоһуйарга хобул,

Этэргэ чэпчэки,

Ырыаҕа ыпсаҕай буоллун диэн

Атын ааттары

Анаары гынным,

Ааҕар атастарым,

Абарар буолаайаҕыт…

Онон,

Соҕуруу өттүн

Тойон хайа диэн суруйдум,

Хоту өттүн

Хотун хайа диэн хоһуйдум.

Мантан антах

Баҕалаах кэпсээммэр бардым,

Ылыммыт ырыабар ыксалаатым,

Соруммут суолбун суруйдум…

Дьыл ыпсыытыгар,

Ый быыһыгар,

Хонук хоронуутугар,

Биир билиигэ

Хотуҥҥу хотун хайа

Хоҥнонноон-хоҥнонноон

Ходьос гынна,

Иҥнэннээн-иҥнэннээн

Иэгэс гынна,

Халыҥ хаар хаалтыһын

Хастыы анньынна,

Хара тыа баттаҕын

Хаҥкылдьытан баран

Ойо ыстанан уостанна,

Хабыры ыстанан харахтанна,

Халлааҥҥа тиийиэх курдук

Хатыҥ дьахтар буолан

Хаҥкыс гына түһэн баран,

Соҕуруу диэки хайаны

Супту одуулаата,

Субу курдук диэн суланна:

«Тойон хайа,

Тойон убаай!

Туох буолан

Тумнары туоттардыҥ?

Аан-дайды иччитэ

Алҕаан айарыгар

Аан дайдыҥ таһаатыгар

Арҕаа аҕа ууһун аҕалан,

Албын санаалааҕы адаҕытан,

Айыы аймаҕын

Атаҕастатаар диэтэ этэ дуо?

Киэҥ сирдэртэн

Кэбэл кэмэлдьилээхтэри киллэрэн,

Кэрэ дайдыгын киттиттэрэн

Кэскилин кэбириттэрээр диэтэ этэ дуо?

Улуу дойду

Уоруйах санаалаахтарын ордуулаан

Ордук ууннаран

Ороскуотта оҥоттороор диэтэ этэ дуо?

Хата,

Атын дайды атамааннара

Аан дайдыгын атыллыылларыгар

Алдьахайдаах санааларын

Аччылаан аһарыах буолбатаҕыҥ дуо?

Ыраах дайды ынырыктаахтара

Ыарахан санааланан

Ыыргар киирэллэригэр

Ыраастаан ыыталыах буолбатаҕыҥ дуо?

Улуу дойдуҥ уруйун

Улаҕа сирдэртэн

Умсарар оҥоһуулаахтары

Ууратыах буолбатаҕыҥ дуо?

Халыҥ дайды

Хардааччы хааннаахтарыттан

Хаарыан дьоҥҥун

Харыстыах буолбатаҕыҥ дуо?

Ол гынан баран,

Быйаҥнаах сиргин

Былаҕайга былдьаттыҥ,

Дэлэгэйгэ диэлиттиҥ,

Уоруйаҕы уктуҥ,

Ороскуоту оҥортордуҥ,

Кэлэн иһэр кэскили киттиттиҥ,

Үүнэн иһэр өрөгөйү өһөртөрдүҥ,

Салаллан иһэр саргыны самыннардыҥ,

Соргулаах дойдубут

Ньуура суһуктуйда,

Кэриэс сирбит

Кэскилэ кэҕиннэ,

Аан-дайды

Айхала алдьанна,

Улуу дойду

Уруйа уларыйда.

Аатыгыарын, оҕолоор,

Алаччы көрөн туран

Айыыҥ дайдытын

Айматтаҕын абатын,

Субу тураҥҥын

Сотууру оҥорторбутуҥ

Сорун ньии», – диэн баран

Хатан хараҕыттан

Хара былыт курдук

Хараҕын уута халыс гынна.

Онуоха,

Тойон хайа

Туллаҥныырга дылы гынна.

Суорба таастары

Суулларыта аспыт курдук

Сурулаччы суугунаата,

Халҕаһа тыаһын курдук

Хабырыттан хачыгыратта,

Сүллэр этиҥ курдук

Сүүнэ үлүгэрдик лүһүгүрээтэ,

Сир ньиргийиэр дылы

Сиҥнэҥнээн дьириһийдэ,

Хаба оттотунан

Хабырыта ыстанан

Хаһылыччы көрбүт харахтанна,

Уһулу ыстанан

Уос оҥоһулунна,

Хатыҥ чараҥ курдук

Хаар маҥан бытыктаннна,

Хаардаах тыа курдук

Халыҥ хаастаах

Баара эрэ бас,

Илиитэ һуох сирэй,

Моонньо һуох

Модун улахан ньуур

Мордьос гына түстэ.

Хатан хараҕын

Хатын хайа диэкки

Хайыһыннаран баран

Алыс улахан айаҕа

Аһыллаҥнаабытынан барда,

Хара тааһынан

Хадырҕаччы хахсайда,

Этиҥ тыаһын курдук

Этэн иҥсэлийдэ:

«Хотун эдьиэй!

Көрөр хараҕыҥ сабыллыбыта,

Истэр кулгааҕыҥ бүөлэммитэ

Тоҕо һүрэй!

Арҕаа өттүбэр айыллыбыт

Ат-Дабаан диэн

Аҕалаахпын билбэккин дуо?

Ол аҕам

Кубулҕакка куудьуттаран,

Албыҥҥа аралдьыйан,

Антах сирэй буолан

Араас аймаҕы атаҕытаары,

Туспа дьону тоҕуорутаары,

Хоодуоттары кытта холбоһон,

Бэттэри кытта билсэн,

Миигин

Хоҥнубат гына холуокалаабыта,

Саҥарбат гына саппыта,

Көрбөт гына бүөлээбитэ,

Сырдьыбат гына сыыптаабыта

Иккис сыла буолла дии.

Онтон ыла

Тоҥ сиргэ

Тобулу дьуоҕаран,

Таас курдук

Таҥнары дьаакырданан,

Туруу-дьаҕыл дойдубар

Дуол туһата һуох

Тоҥон турабын дии.

Хаһан

Хараҥа буруйум халбарыйан

Харахпын аһабын,

Төһөҕө

Модун буруйум боруостанан

Босхо буолабын.

Оттон эн,

Ийэ дайды илгэтин тэнитиэх,

Үйэ тохору

Үтүө ыччаты үөскэтиэх,

Хаарыан сахалары халыҥатыах,

Өрөгөйдөрүн үрдэтиэх,

Саргыларын салайыах буолбатаҕыҥ дуо?

Ол гынан баран

Аан дайды аймаммыт айыытын

Аҥардастыы миэхэ анньаҕын,

Соҕурууттан содуомнаабыттарын

Соҕотохтуу миэхэ сууллараҕын,

Хааттара сыттахпына

Халыҥ айыыгын халбарытаҕын,

Бопторо сыттахпына

Модун буруйу буулатаҕын.

Бэйэм даҕаны,

Санаа бөҕөҕө сарбыттаран,

Кудурҕан бөҕөҕө кудьуттаран,

Эрэй бөҕөҕө иҥнэн сытабын.

Онто һуох

Аан дайды дьоно

Аймаммытын аһынан,

Ат-Дабаан аҕабыттан

Арааран абыраа диэн

Ааттаһан көрбүппэр

Адьас аккаастаабыта.

Ол иһин абаран,

Үс дьүһүн кубулуйан,

Үс төгүл үөспүн таттаран

Өрө уһуутаабыппар,

Үрдүк халлаан өрөһөтүгэр

Үс хос бастаах

Өлөн өксөкү буолан

Өрө көтөн тахсан,

Үс дойду үтүөлэригэр

Үҥсэ сылдьыбыта.

Аллараа дойдуга

Таҥнары хааҕыргаабытым,

Алын өттүбүтүгэр

Айдааран олорор

Атыыр аймах ааттаахтарыгар

Аҕыс хос бастаах

Адаҕа моҕой буолан

Араҕаччылата сылдьыбыта.

Олортон,

Туох даа толук туһаайбата,

Ханнык даа харыһык хайыспата.

Ол эрээри

Мин бэйэлээх мэгийбитим

Мээлэ хаалыа һуоҕа этэ ээ…

Онтон ордук

Халыҥ хаайыыга сытан

Хайтах харыстаһыамый,

Хатын эдьиэй?..

Хата эн

Хаҥас кырыыҥ диэки ханнык

Хатан туйах тыаһа хабыргыыр?

Туох дорҕоон куолас дуораһыйар?

Кимнээҕи кэннигэр кистээтиҥ?

Ханныктары хаҥас өттүгэр халхалаатыҥ?

Тоҕо эрэ

Кырыа илбиниэм кыһыйар,

Тоҕо эрэ

Айан битэ тардыалыыр буоллаҕа үһү.

Кистээбэккэ кэпсиэ эрэ

Кэриэс эдьиэй !..» – диэн баран,

Хаҥас хараҕынан

Хатын хайа

Хаҥас кырыытын диэки

Хатыылаахтык көрдө.

Онуоха

Хатын хайа

Илин халлаан эҥийэтин

Халыҥ былыт курдук

Халхалыы хаамта,

Салаҥ үлүгэрдик

Сарбайа улаатан баран

Саҥара турда:

«Улуу күтүр!

Уоҕалдьылыы сытаргын

Одуулаан көрбөттөр ээ!

Аан дайды иччитэ

Аан-маҥнай аччылыырыгар,

Ат-Дабааны

Аҕа буол дииригэр,

Алҕастаах да буоллаҕына,

Аҕыс айыы төрдө

Айыытын араҥалаан,

Амырыын дьүүлү аныа диэбэтэҕэ дуо?»

Ону бэйэҥ

Аныгы олох

Албыныгар аралдьыйан,

Аан дайдыгын араҕаччылаабакка

Аҥайан сыттаххына,

Ат-Дабаан обургу

Албыныгар алкыйдаҕа дии.

Тоҕо сонно

Үс Дьөһөгөй төрдүгэр үҥсүбэтэҥий,

Аҕыс айыы аймаҕар араҕаччылаппатаҥый,

Саҥата һуох сарбыллыбытыҥый?

Сиэрэ һуох сиэппит,

Барбахха баттарбыт

Баҕайы эбиккин дии.

Ол гынан баран

Аныга дылы миигин

Онон-манан уорбалыы,

Эҥини-дьүһүнү сибикилии сытаҕын дуо?

Үлүгэр буолбутуттан өмүрэн

Үрүҥ айыыга тахсан

Үҥсэ сылдьыбыппар,

Аан дайды аатыттан

Араҕаччылыы тахсарыҥ

Адьас сытаммат,

Аан дайды атаҕастабылын

Араҕаччылыырга анаммыт,

Толук буоларга туругурбут

Тойон хайа баара дии.

Кини тоҕо

Туруу дойдутун дьолун тохтордо,

Аан дайдытын айхалын алдьаттарда,

Үтүө сирин өһөртөрдө диэн

Үүрэн ыыппыттара.

Онтон

Алдьахай буолбутуттан абаланан

Аан дайды иччититтэн

Ааттаһа сылдьыбыппар, аһынан

Аан дайдыны аччылыыр

Айыы дьаргыл кымньыытын

Аҥар салаатын арааран,

Аан дайдыны аччылаа диэн

Анаан атаарбыта аҕай…

Хата эн

Үрдүк арҕаһыҥ үрдүнэн

Үҥүү-батас үөмэхтэһэр,

Саа-саадах сарбаҥныыр.

Эмиэ туох

Атыыр айдаанын

Аан дайдыга адаҕытаары гынныҥ,

Кэрэ сиргэр

Киллэрээри кэккэлэттиҥ?..

…………………………………………

…………………………………………

…………………………………………

Ат-Дабаан албынын

Айыы аҕаҕар амалыйан

Алдьахайдаах адаҕаҕын

Арааттара охсон

Аан дайдыгын

Алдахайтан абырыы тат,

Сүҥкэ сүллүгэскин сүөрдэрэн,

Хатан хаайыыгын халбарыттаран

Хаарыан дьоҥҥун

Харгыстан харыстыы тат,

Сэмэ-суҥха ситтэ,

Сэт-сэлээн туолла,

Кэм-кэрдии кэллэ.

Саха омукка

Самныбат бөҕө саргыны салайар,

Үрэллибэт диэн үйэни үөскэтэр,

Кэтит кэскили кэтирэтэр

Кэм-кэрдии кэллэ,

Аан дайды айхалланнын,

Улуу дойду уруйданнын.

Уурайарым уолдьаста», – диэн баран

Турар сиринэн дьуоҕарда,

Сир иһигэр симэлийдэ,

Туман буолан көттө,

Мас-маска наардаста,

Хайа хайанан хаалла.

Онуоха

Тойон хайа

Көхсүн тыаһа

Күтүр этиҥ көрдүк күрдьүгүнээтэ,

Хараҕын уота

Хатааһын чолбонун курдук сатыылаата,

Ол гэннэ,

«Аата абаккам эбит,

Айыы аҕабыттан ааттаһан,

Ат-Дабаан албынын

Арааттара охсоммун,

Айыым дьонун абырыыһыкпын,

Үрүҥ Айыыбар үҥсэммин,

Өһүлтэрэ охсон,

Өлөрү өрүһүйүүһүкпүн,

Үөрүү-көтүү буоллун», – диэн баран,

Үрдүк халлаан өрөһөтүгэр

Өрө көппүтэ үһү…

Дьэ,

Итинтэн антах эгэлгэтин

Ичээн киһим эппэтэҕэ,

Көрбүөччүм көрбөтөҕө,

Билгэһитим билбэтэҕэ.

Кэнники кэминэн

Кэскиллэрин кэпсиэбэтэхтэрэ.

Онон

Бүтэрбэккэ бүгүстээтим,

Быһаарбакка быстым,

Кэпсээбэккэ кэмчиэркэйдим,

Саҥам салаата сайдыбата,

Тылым дьылҕата тыллыбата,

Хоһоонум хонноҕо холлойбото,

Ааҕааччы атастарым,

Алҕас диэн арыһыйымаҥ.

Билбити мэлдьэһэр,

Санаабыты саһыарар,

Истибити эппэт,

Идэлээх үйэ эргийбитэ

Илэ-чахчы эбит, оҕолоор…

1921 с. А.

ОҔО УТУТАР ЫРЫА
(дьиҥ сахалыы куолаһынан ылланар)

Уой, куукаам,

Үрүҥ күнүм анныгар,

Үктэл буорум үрдүгэр

Үс дойду үлүскэннээх

Үөл-дьүөл олоҕун

Өйдүү-билэ иликкинэ

Хос ырыата:

Утуй, уоскуй даа, ооккоом,

Сыт-сынньан даа, сыллыйыам,

Бээй-бээй, биэбэйиэм!

Уой, куукаам,

Кириэстээх манньыат курдук

Килбиэннээх бэйэҕин

Киэҥ сир кистэлэҥ

Кирдээх олоҕо

Киртитэ илигинэ

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Аанньал таҥара курдук

Аламаҕай санааҕын

Аан дайды аймааһыннаах

Албын араас олоҕо

Аралдьыта илигинэ

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Ымыы чыычаах курдук

Ыраас ылбаҕай бэйэҕин

Ыар олох ыйааҕа

Ыга кууһан ылан

Ынчыктата илигинэ

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Күөх от көрдүк

Күөгэлдьигэс бэйэҕин

Күн сирин олоҕо

Күөйэ көтөн ылан

Күлүгүрдэ илигинэ

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Аҕаҥ айыы һаннаах

Айылгылаах һааһыгар,

Амырыыннаах олох

Адырҕайыгар атыллан,

Аан дайдытыттан арахсыбыта.

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Күн сирин көрдөрбүтүҥ,

Күөгэйэр күөхтээх күнүгэр,

Күчүмэҕэй күн олоҕун

Күөмчүтүн кытта көссөн,

Күөх бииттэн көмүллүбүтэ

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Өрөгөйдөөх сааһын үгэнигэр

Өһөмньүлээх олоххо өстөнөн,

Өһөхтөөх үйэҕэ түбэһэн,

Өрө турар өйдөнөн,

Өргөс бииттэн өлбүтэ.

Хос ырыата.

Уой, куукаам,

Олох обургу омуннаах

Ородоһун долгунун кытта

Охсуһабын диэн,

Оҕо сааһын оройугар,

Оһолтон охтубута.

Хос ырыата.

Бу буору булларбытыҥ

Буомчу олох мускуурунан

Буруйдааҕынан булуллан,

Муҥ бөҕөҕө булкуллан,

Буулдьаттан бокуонньуктаабыта.

Хос ырыата.

Эн эристиин,

Ньуолдьаҕай бэйэҥ туругуран,

Ньиирэй бэйэҥ ситэн

Үөл талах курдук үүннэххинэ,

Үс дойду үрдүнээҕи

Үктэбили өйдүүр буолаар.

Хос ырыата.

Айыы һаннааҕыам,

Атаххар тураҥҥын

Аан дайды адырҕайын

Адыылыыр буоллаххына,

Аҕаҥ айыы-һаннааҕы

Ахта һаныыр буолаар.

Хос ырыата.

1921 с.

Петр Оросин-Хайыкы

ҮРЭХ БАҺЫН ОЛОҔУТТАН
(Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи олохтон ылыллыбыт кэпсээн)

Аҕыйах аҕай сыллааҕыта үрэх баһыгар тахха сылдьам– мын былыр бииргэ үөскээбит-үөрэммит, бииргэ көрүлээбит-нарылаабыт доҕорбун Ньукуус Добуунабы көрсө түһэ биир киэһэ быһа уруккубутун даҕаны, аныгы даа быһыыбытын, олохпутун ахтыһан, кэпсэтэ хоннубут.

«Одун Хаан оҥоһуута улахан, Чыҥыс Хаан ыйааҕа ыксары» диэн саха өс номоҕо оҥосторугар дылы олох ол-бу буолан эрийэн-буруйан тахсара, кырдьык, эҥин-эҥиннээх, туспа-туспалаах эбит?.. Доҕорум Ньукуус кэпсээниттэн истибитим: былырыыҥҥы сылга Дьэбдьиэтэ өлөн хаалбыт. Өлбүтүн уонна бэйэтэ да сылдьар быһыытын сонньуйа-сонньуйа бу курдук кэпсээтэ:

– Бу биһи дойдубут үрэх баһа сир буолан туох да кэлиитэ-барыыта суох. Сырыы-айдаан мэлигир, онон бэт түҥкэх, бүтэй дойду. Атын сирдэргэ, дойдуларга хайдах быһыы-майгы, олох-дьаһах буолан эрэрин сылтан сыл толору букатын билбэккин-истибэккин. Хаһан эмэ дойдуттан (Дьокуускай чугаһынааҕы улуустар) эргиэнньит эҥин дьон кэллэхтэринэ, оччоҕо Дьокуускай дьонун сураҕын, олоҕун истэ түһэҕин… Онтон ураты хонугар, түҥ хааһахха хаайтарбыт көрдүк, билбитиҥ дьиэҥ түөт истиэнэтэ, ону кытта таһыдьдьа таҕыстаххына – хаар маҥхайар, дьиэҕэ киирдэххинэ – уот кытарар.

Үрэх баһын дьоно, төрүөбүттэрим да буолтарын иһин, кырдьыгы ама кистэниэ дуо, син дойдуларын, олохторун быһыытынан, бэт түҥкэтэх бүтэй, сорохторо алыс туруору баламат санаалаахтар. «Туппутум торуоска, кэппитим сэлээппэ, эппитим сокуон!» – диэн бараннар, талбыттарын саҥаран, сирбиттэрин быраҕан да бардахтарына, тугу да гыммаккын. Кыраларын-дьадаҥыларын диэккитэ саастарын тохору үрүҥ харахтарын үөһэ көрбөтөх сордоохтор, эйигин кытта кэпсэтэн-ипсэтэн иһиэхтээҕэр: эн өрө көрдөххүнэ таҥнары көрөр, таҥнары көрдөххүнэ өрө көрөр, оннук куттамсах, хоргус дьон. Саастарын тохору саха-нуучча тойото такайан-такайан оннук гына кэбилээбиттэр. Аһыыр аһыҥ чааһа – үптээх, сэрэхтээх киһи буоллаххына, бурдугу ханныктык эмэ булан амсайаҕын, эт баар буолар, оттон үбэ, сэрэҕэ суох буоллаххына, кыһыны быһа аҥаардас көтөх этинэн кыстыыгын, сааскы өттүгэр онтуҥ да быстан хаалыа. Киһи дьадаҥыта аһыыра адьас быстар, аҥаардас хара уунан олороллор, үгүстэрэ кумалааҥҥа барар… Хоргуйар кытаанаҕа, хор, онно баар буолар…

Ити гэннэ ити эһиги истэргитигэр: «Бу үрэх баһа баар үбүнэн-аһынан бастар сир, бастар арыы», – диэн. Кырдьык, түүлээх, үп кэм кэмигэр үгүс буолар. Ол гынан баран, киһитэ эрэ бары оҕордук үптээх буоллахтара диэтэҕиҥ дуу… Оннук буолбат, үп киирэр, үбү оҕуруктаан ылар киһи бэт ахсааннаах. Хата үрэх баһын дьонун үгүс аҥаара буор дьадаҥы. Биир, икки киһи илиитигэр илимҥэ иҥнибит балык курдук мөхсөллөр.

Үөрэх буоллаҕына адьас мэлигир. Үөрэхтээх киһи диэн бэт дэҥ кэриэтэ. Эгэ, эмит – луохтуур, биэссэр ааттаах кэлиэ дуо? Букатын суох. Итиэннэ, үрэх баһын дьоно, бэйэлэрэ даҕаны үөрэхтээҕи төрүт сөбүлээбэт идэлээхтэр… Сири, таҥараны үөрэхтээх билбэт диэн, бэккэ абааһы көрөллөр. Ол, ити гынан баран, буолуон да буолар – үөрэх үчүгэйин хаһан билбит дьон баалларай…

Дьэ, сити курдук быһыылаах, майгылаах дойдуга Дьэбдьиэбинээн, бургунас ынах муоһун курдук бэйэ-бэйэбитин өйөһөн, олохсуйан испиппит. Күүспүт төһө тиийэринэн, өйбүт кыайарынан хараҥа норуот сырдаатар ханнык диэн үлэлээбиппит… Оскуола да аспыппыт, үөрэх үтүөтүн дьоҥҥо тылбытынан да кэпсээн тэлгэтэр этибит. Бииргэ олорбуппут усталаах туоратыгар – үөрүү баар буоллаҕына бииргэ үөрэн, кутурҕан кэллэҕинэ бииргэ курутуйар буоларбыт. Бэйэ-бэйэбитигэр өйөһөммүт, үрэх баһын хаайыыга тэҥнээх олоҕун бэйэбит эйэбитинэн көннөрөн, тупсаран син дьоҥҥо-норуокка туһалаах курдук сананарбыт… Оҕордук олорон эмискэччи баҕайы – ууга дуу, уокка дуу түспүт тэҥэ буоллум… Былырыыҥҥы сылга Дьэбдьиэм оҕолонобун диэн өлөн хаалта, – диэн баран, киһим сирэйэ-хараҕа уларыйан өрүтэ тыыммахтыы олордо.

Олорор балаҕаммыт оһохтоох уота ити кэпсээн кырдьык диэххэ айылаах кытта санаарҕаабыт курдук, күлүмнүү-күлүмнүү боруоран умуллан барда. Санаам хайдах эрэ мунчаарда, хараҥаны абааһы көрдүм. Туран үөт-тирэҕи ыламмын, уоту көннөрдүм уонна кэлэн киһим аттыгар олордум. Тохтуу түһэн баран ыйыттым: «Дьахтар төрүүбүн диэн өлөрө оһол кэриэтэ буолар… Кырдьык, дьэ Дьэбдьиэҥ хомолтолоохтук барбыт… Кини өлбүтүгэр туох эмэ санааҕар тутардааххын дуо?»

– Эн этэриҥ кырдьык. Төрүүр дьахтар өлөрө – оһол да кэриэтэ буоллаҕа… Дьэбдьиэ бэт үчүгэйдик быыһанан баран, биир суола уталыйбыта. Ону биэссэргэ барыахпытын биэссэр суох… Доҕорум буоллаҕына ыксаабыта-эрэйдэммитэ сүрдээх. Онон кини тылын быһа гынымына: сол уталыйа сыттаҕына мэнэрик аҕалан мэнэриппитим… Мэнэриги аҕалыа да суох баар этэ да, ыксаабычча, «аҕал да аҕал» диэн аҕалтарбыта. Мэнэрик ыһыытын-хаһыытын саха киһи бэйэҥ да билэн эрдэҕиҥ… Туох да сүрдээх күүскэ мэнэрийэн субу-субу бохсуруйан үрдүгэр тиийэн часкыйталаабыта. Ол хас хаһыытаатаҕын аайы Дьэбдьиэ сүрдээхтик соһуйар этэ. Алыс соһуйан, онон ордук уруттаатаҕа буолуо – санаабар тутарым ити… Ону да бу билигин кэнники саныыбын, итиитигэр хотон да дьүүллээбэт этим…

«Үрэх баһыгар, кыраай сирдэргэ саатар биирдии биэссэр суоҕа өлүүтэ, үлүгэрэ ити буоллаҕа. Хор, биэссэр баара буоллар, арааһа, өлбөт дьахтар өлбүт ээ», – дии санаан бараммын, бостуой Ньукууһум ордук курутуйуо, бэйэтэ да син итини билэн олороро буолуо диэммин, атыны аралдьыта саҥаран кэбистим.

Кэпсэтиибитин ууратан, ороммутун оҥостон утуйуохпут иннинэ таһырдьа таҕыстыбыт. Ый бу дойдуга туох да эрэй-буруй, өлүү-сүтүү, санаа-оноо суох диэн мэлдьэспит курдук ып-ырааһынан мэндээриччи көрөн турара. Көйөрөн-толбоннонон көстөр халлаан уссун бачымах көрдүк баламат элбэх улахан, оччугуй кылапачыгас сулуһунан бааҕыначчы туолбут. Тула өттүбүн эргитэ көрдөхпүнэ: күкүр таас хайалар күлүктэрэ күкээриһэн, суорба таас хайалар адаарыһан, ыйдаҥаҕа ынырыктыйан көстөллөр.

– Дьэ, доҕор, эһиги дойдугут, кырдьык, киһи тыына-быара хааттарыах, сүрэ-кута тохтуо суох сирэ… Ол эрээри, икки да атахтаах өйө күүстээх, хотуулаах. Олох уларыйан үөрэх-той кэҥээн истэҕин аайы үрэх да бастара үчүгэйгэ тиийэн, киһи тэҥэ буолуохтара буоллаҕа, – диэтим.

– Ээ, оннук ини… Билигин эрэ ыйдаҥа мантан таххыа диэн кыайан түстээминэ олоробун… – диэтэ киһим, табаҕын сооп-сооп оборо-оборо.

Уһатан кэҥэтэн кэпсэтэ барбатыбыт, иккиэн бэйэ-бэйэбит санаабытыгар иэдэйэн, саҥата суох сыгынньахтанан, ороммутугар сыттыбыт: сытан баран хайдах эрэ тэһийбэтим, олоро түһэн сыттыкпын оҥорбута буола-буола:

– Өлбүтү кытта, төһө да аһыйбыт иһин, бииргэ өлбүт диэн суох, өлбүт өлбүтүнэн, тыыннаах киһи туһа киниттэн букатын туспа, онон дьэ эн мантан антах тугу гынар санаалааххыный? – диэн ыйыттым.

– Оннугун оннук даа, ким билэр доҕоор, уруккум курдук тугу да гыныах санаам кэлбэт ээ, – диэн баран, сүрдээх ыараханнык уһуутаан, үөһэ тыынна.

Мин этэрбин итэҕэйэр эрэ, итэҕэйбэт эрэ дии саныы-саныыбын эттим: «Саха өһүн хоһооно баар «Уол оҕо саадаҕын үстэ курданан баран киһи буолар» диэн, ол кэриэтэ эн даҕаны, эрэйиҥ, санааҥ төһө да улахан буолтарын иһин, ама киһи аатыттан аастым диэҥҥин олох быһыытыттан-майгытыттан туоруоҥ дуо, кэбис, инньэ диэмэ, хата үлэлээбитиҥ курдук үлэлээн ис».

Киһим тугу да саҥарбата… Сотору соҕус утуйан мунна тыаһаата – кырдьык утуйбута эрэ, кэпсэтиэн санаата буолумуна сымыйанан утуйбута буолта дуу: ону билбэтим.

Утуйбакка ороммор эргичиҥнии сыттым. Уот умуллан, дьиэ иһэ ытыс таһынар хараҥа буолла. Хараҥаҕа утуйбакка сыттахха, санаа үгүс буолар. Ол быһыытынан кэпсэппиппитин баһыттан атаҕар дылы одуулуу саныы сыттым.

Маннык сир уһуга дойдуга, адьас былыргы хараҥа олохтоох дьоҥҥо биир-икки киһи, киһи эрэ тэҥэ өйдөөх-үөрэхтээх дьон, тугу кыайан имири-хомуру тутан, биллэр улахан үчүгэйи оҥоруохтарай? Тула өттүнээҕи кута көрдүк оборбохтуу олорор норуот хараҥатыгар быланан, эдэр эрдэхтээҥІи күүстээх эмньик санаа үнтүрүйэн, күннээҕи эрэ олох кыһалҕатыгар эриһэн олорбуттара буолуо эбээ… Оннук да буолбатаҕар, өлөр даҕаны манан суол буолбатах даа, мэнэриктэниэ дуо!..

Ханныгын да иһин, кытаанах суол. Ити тэҥин букатын үөрэҕэ суох маарыйалар, даарыйалар, мааппалар, олор, балар хат сылдьар эбэтэр төрүүр дуу сахтарыгар кэмнээх сыыһа-халты туттан, онтон сылтаан саастара сарбыллара, өлөллөрө-сүтэллэрэ төһө кэмнээх үгүс буолуоҕай? Аахтахха бэт элбэх, санаатахха санаа хараастар…

Ыйдаҥа түннүгүнэн киирэн, дьиэм иһин ирим-дьирим сырдатта… Мантах антах үрэх баһын да олоҕо итини үтүктэн иһиэ этэ дии санаатым…

Чолбон. – 1926. – № 1. – С. 16—19