Текст книги "Ազգային ջոջեր"

– Կաղաչեմ էֆենտի:

– Ատենապետությո՞ւն ընեմ:

– Կը խեղդվիմ, ձեռքս բռնե որ ելնեմ…

– Կը խոստանամ զքեզ խալսելու, – կը պատասխանե, և գրպանեն Մասիս լրագիրը հանելով կարդալու կզբաղի:

Իրեն սկզբունքով` այդ մարդը ծովեն հանած եղավ, որովհետև խոստացավ: Բայց մարդը խեղդվեր է, հոգ չէ: Յուսուֆյանի համար խալսած է:

Իբրև մատենագիր շատ ծառայած է ազգին, չհրատարակելով յուր երկասիրություններն… եթե Բերայի հրդեհին մեջ հրո ճարակ եղած չեն: Եթե յուր բոլոր ատենախոսություններն լույս տեսած ըլլային` անպատճառ հազար հատոր պիտի կազմեին, և հետևապաես, մեր կյանքն կարճ ըլլալով զանոնք ամբողջ կարդալու համար մեր թոռներուն պիտի պատվիրեինք շարունակել անոնց ընթերցումը, և եթե անոնք ալ չկարողանային լմնցնել` տարակույս չկա, որ անդիի աշխարհին մեջ ալ Յուսուֆյանի երկարաբանությունները կարդալով` պիտի պատժվեինք… Ճշմարտությունը չվիրավորելու համար կը հարկադրվինք խոստովանիլ թե` որքան ալ հրատարակված չըլլան յուր ատենախոսություններն, անոնցմե մեծ մասը շատ ընդունելություն գտած է ժողովրդեն, որ փութացեր է անոնց յուրաքանչյուրին մեյ մեկ արձան կանգնելու:

Ողիմպիական խաղերու մեջ շատ հառաջ գացած է, կըսեն. մանավանդ ուիսթի մեջ: Բոլոր մեծ մարդերու ողիմպիական խաղերեն մեկն է աս, որուն մեջ ամենեն հաջողակը մրցանակ կառնե: Այդ խաղերուն մեջ տրված մրցանակները հայտնի են: Այս ասպարեզին մեջ բավական հրատարակություններ ունեցած է… սեղանի վրա, որոնք, չեն կարծեր, որ անմեղ զբոսանքի սահմանեն անցած ըլլան:

Յուսուֆյան` եթե մաս մաս քննվի` Քյոսե քեհյանին պես ձանձրացուցիչ կողմեր ունի. իսկ երբ ամբողջությունը քննադատենք` ամենքս կը միաբանինք ըսելու, թե չար սիրտ չունի. ազգին շահն յուր շահուն չզոհեր, և երեսփոխանական ժողովին մեջ ճնշման ներքև չիյնար… ուրիշ բան է, եթե վսեմափայլ Տատյան Հարություն պեյին մեկ կարծիքը հերքելու վրա է խնդիրը:

Յուր սկզբունքներն են.

Շատ խոսե, քիչ մտիկ ըրե.

Եթե քու չուզած մեկուն հետ տեսնվիլ չես ուզեր, բացե ի բաց մի մերժեր զինք, այլ այնպիսի ժամադրության տեղ մը ընտրե, ուր չկարենա գալ:

Երջանկությունը շատ անգամ պարգևաբաշխության հանդեսներուն մեջ կը գտնվի:

Խոստանալը կատարել է:

Յուսուֆյան էֆենտին կարճ հասակով, բարձր գաղափարով, վայելուչ երիտասարդ մ’է:

Ձմեռը այնչափ մեծ թիկնոց մը կը հագնի, որ մեջը կը կորսվի, այնպես որ զինքը տեսնողը չըսեր թէ` “որքան մեծ թիկնոց հագեր է”, այլ կըսե. “Եղբայր, կարծես թե սա թիկնոցին մեջ բան մը կա”: Յուր սովորական դեմքը կը հիշեցնե մեզ այն մարդուն դեմքը, որ երեսուն քայլ հեռավորությամբ թռչունի մը ուշադրությամբ նշան կառնե և երբ հրացանը կը պարպե` կը տեսնե, որ թռչունը տեղեն անգամ երերած չէ:

ԿԱՐԱՊԵՏ Ս. ՈՒԹՈՒՃՅԱՆ

Կարապետ ս. Ութուճյան, խմբագիր տնօրեն Մասիս պատմական լրագրո, ազգային երեսփոխան Ընդհանուր ժողովո, ծնած է Պալատ 1823թ. հոկտեմբերի 18-ին: Վիպագիրներեն ոմանք կը ջանան հաստատել, թե Ութուճյան ծնած ժամանակն այնպիսի հեգնական դեմք մը ուներ, որ կարծես դայակին ըսել կուզեր. ինչ մեծ գործ տեսար: Կան պատմագիրներ, որ, հակառակը պնդելով, կը զրուցեն թե Ութուճյան աշխարհ փոխադրված ժամանակն այնչափ խոժոռադեմ էր, որ դայակը վախենալով ինքզինքը սենյակեն դուրս նետեց և, գինիի մեջ քիչ մը մոխիր խառնելով խմելեն ետքը, դրացիներուն վազեց ազդարարել` թե առջի գիշերը տեսած մեկ երազն կատարված էր: Դայակը երազին մեջ տեսած էր, որպես թե մեկն սագի փետուրով ահագին քարեր կը նետեր յուր վրա: Երախան այս բաներեն բնավ տեղեկություն չուներ. յուր սովորությանը համեմատ տասը տարի ետքը իմացավ, սակայն այն ատեն ալ լրագիր չուներ, որ Ներքին Լուրերու մեջ հրատարակեր:

Կարապետն մորն արգանդեն բաժանվելուն պես զգաց` թե մարդս պարտավոր է նախ յուր փորը գոհացնել և ապա բաժանորդները: Ուստի մորը ծիծերեն կախվեցավ և այնչափ անհագաբար ծծել սկսավ, որ քանի մը ամիսեն մորը ծիծերը բոլորովին պարպեց, և ստիպվեցավ մնացած ամիսներն աղվեսի կաթով անցունել:

1831-ին ուսում և գիտություն առնելու համար Պալատի վարժարանը մտավ այն ձևով, որով կը մտնե այսօր մրգավաճառներու խանութը խնձոր առնելու համար: Դասատուներու հետ շատ անգամ կը վիճաբաներ: Ապուշ տղայի մը պես իրեն տրված ամեն դասն առնելով տուն չէր դառնար. շատ անգամ յուր դասատուին կըսեր.

–Այս տված դասը աղեկ չէ, ես աղեկ տեսակեն կուզեմ:

Դասատուն կը ջանար համոզել զինքը` թե տված դասը լավագույն է: Իսկ Ութուճյան դասատուին խոսքերուն բնավ կարևորություն չէր տար և կը պնդեր, որ դասն առաջին տեսակին ըլլա: Դասատուին կառաջարկեր միշտ այս խոսքը. ներսեն հանե, զոր յուր հայրը կը գործածեր, երբ մսավաճառեն միս առնելու երթար: Իրավունք ուներ Ութուճյան այս խոսքը կրկնելու, վասն զի այն ժամանակի դասատուներն հիմակվան մսավաճառներեն ավելի ճշմարտախոս չէին: Այս ընթացքով և փափաքով յուր բոլոր ընկերները գերազանցեց հայկաբանության և սատանայության մեջ: 1834-ին Պալատի վարժարանին հրաժեշտ տալով` Գանլը Քիլիսեի դպրոցը գնաց: Քանի մը տարի հոն աշակերտելով` կատարելապես ձեռք բերավ Հայկաբանությունն և Ճարտասանությունը: 1838-ին մտավ ճեմարան, ուր ճեմելեն զատ բան չսորվեցավ:

Հայրն` որ շատ հարուստ չէր, զավկին ճեմելը տեսնելով` գիրքերն առավ իրմե և արդուկ մը տվավ, որ անով հագուստներ հարդուկե: Այն ատեն ցավոք սրտի համոզվեցավ Կարապետ, որ աշխարհաբարն ուղղելեն առաջ վերարկուներ և վարտիքներ ուղղել պետք էր: Հնազանդեցավ հորը հրամանին և սկսավ խանութը երթալ: Շատ չանցավ, հոն ալ փայլեցուց յուր հանճարը. մեկ ժամվան մեջ քառասուն վերարկու կարդուկեր, թեպետ և շատ անգամ կը խանձեր զանոնք, բայց տրամաբանության ուժով հանցանքը կամ երկաթին վրա կը բեռնավորեր կամ կրակին վրա: Եվ այս եղանակով քանի համոզեր հաճախորդներն այնքան ավելի փափաք կուտար գիտություններու` զորս ուրիշները խաբելու համար ստեղծած կը կարծեր: Երբեմն Հայր Արսենի քերթվածները կարդալու կը զբաղեր և հաճախորդները ժամերով սպասել կուտար:

Պարապո ժամերուն մեջ բնավ չէր մոռանար աշխարհաբար գրություն մը գրաբարի դարձունելեն ետքը նորեն աշխարհաբարի վերածել: Օր մ’ալ տեսավ, որ թիկնոցին երեսը շատ հինցած էր, շրջեց զայն ու հագավ, և երբ հայրն պատճառն հարցուց` պատասխանեց, թե թիկնոցը գրաբարեն աշխարհաբարի դարձուց: Բնական է, որ կարդալու համար սրտին մեջ այնքան փափաք սնուցանող մեկը լաթեղեն ասպարեզն խիստ անձուկ գտնար. ուստի թողուց հորն արվեստն և դասախոսության սկսավ:

1845-ին ազգային վարժարաններու և քանի մը տուներու մեջ այցելու դասատու ընդունվեցավ:

Երեք տարի այս պաշտոնն ամեն հաջողականությամբ վարելով քիչ մը դրամ պատրաստելեն ետքը միտքը դրավ Բարիզ երթալ ու վաճառականության դպրոց մտնել:

1848-ին Պոլիսեն մեկնեցավ Բարիզ երթալու համար, ուր երկու տարի ու կես վաճառականության վարժարանին մեջ առևտրական գործերու վրա կատարյալ հմտություն առնելեն ետքը, 1851-ին Պոլիս դարձավ և հետևյալ օրն ուզեց վաճառատուն մը բանալ: Վաճառականության համար պետք եղած ամեն բաներն ուներ, միայն ստակ չուներ: Իր դեմ ելնող բոլոր բարեկամներուն կառաջարկեր, որ դրամագլուխ դնեն և իրեն հետ ընկերությամբ վաճառականություն ընեն, իսկ անոնք կը մերժեին անոր առաջարկությունն: Վհատություն եկավ վրան. և որովհետև վհատությունն մեր ազգին մեջ մարդս կամ գերեզման կը տանի կամ խմբագրության ասպարեզը կը նետե, այս վերջինին մեջ ձգվելու դժբախտությունն ունեցավ:

1851-ին Մասիս անունով լրագիրն հրատարակելու ձեռնարկեց: Այս լրագիրն բնավ նպատակ չուներ հասարակության լուրեր տալու, այլ պարզապես կը հրատարակվեր աշխարհաբար լեզուն կոկելու և գեղեցկացնելու համար: Եթե մինչև մոտ ատեններս լուրերն ամենեն ուշ կը հաղորդեր` պատճառն այն էր, որ զանոնք սահուն և կոկիկ աշխարհաբարի կը վերածեր և այնպես ի լույս կը հաներ: Եվ այն լուրերն, որոնց մեջ խորթ բառեր կը գտնվեին, բնավ չէին հրատարակվեր Մասիսի մեջ, որքան ալ օգտակար ըլլային յուր ընթերցողներուն. լավ է, կըսեր, որ ընթերցողներս վնասվին քան թե Մասիսի լեզուն: Զարմանալի չպիտի թվի անշուշտ, եթե հայտնեմ, որ երբեմն սկզբունք ալ կը զոհեր լեզվին: Չմոռնանք խոստովանիլ, թե Ութուճյան յուր քերականության մեջ ներդաշնակության առաջին տեղ տված ըլլալով` բավական բառեր հարստահարված է, շատ բառեր սպաննած է, բայց այս դարուս մեջ ո՞ր բարեկարգությունն առանց արյան կարելի եղած է, որ աշխարհաբարի բարեկարգության համար զոհողություններ չըլլան:

Ուրիշ խմբագիրներու պես շաբաթն անգամ մը չփոխեր յուր կարծիքները: Թերևս առարկվի, թե կարծիք ըսածը լաթի պես է, մեկը շատ լաթ ունենալու է, որ շաբաթն անգամ մը կարենա փոխել: Կարծիքներու մասին աղքատ չէ ինքը, մանավանդ թե զինքը աղքատ ամբաստանողներեն շատ ավելի հարուստ է, բայց զանոնք չփոխելը այն հիման վրա հաստատված է, թե մարդս այն ատեն փոխելու է կարծիքը, երբ կը հիննա և ալ չգործածվիր: Ամեն կարծիքներն իրարու ետևե գործածելը` ըստ մեզ, միտքը շռայլության վարժեցունել է, և ինքը շատ խոհեմությամբ կը վարվի յուր կարծիքներուն վրա հաստատ մնալով: Արժեթուղթերու գիներուն հետ ալ իր կարծիքներուն պես կը վարվեր Մասիսի մեջ, բնավ չէր փոխեր զանոնք: Երբ արժեթուղթերուն գիները երկու ֆրանկ բարձրանային, պետք է, կըսեին, Մասիսի մեջ արժեթուղթ դնել և Ղալաթիո հրապարակին վրա երկու ֆրանկ շահով ծախել:

Արդարության ջերմ և նախանձախնդիր պաշտպան է:Ոևէ խնդիր մը անաչառությամբ քննելու համար զայն կը պարզե, անոր մեջ ճշմարտութենե առաջ բաժանորդ կը փնտռե. վասն զի առանց բաժանորդի ճշմարտությունը չպաշտպանվիր: Երբ կը տեսնե, որ ճշմարտությունը խոհեմությամբ կը վարվի` անոր կուսակից կըլլա, իսկ երբ կը նշմարե, որ կը հանդգնի իրեն շահուն դիպչիլ` բոլոր ուժովը կը զինվի անոր դեմ. և իրավունք ալ ունի, քանի որ անձնապաշտպանությունը օրենքն ալ կներե:

Շատերն իրեն մոռացկոտ բնավորությունեն օգուտ քաղելով` երբեմն երբեմն հաջողած են յուր ազգօգուտ լրագրույն մեջ հակասական նամակներ հրատարակել տալ: Բայց քանի մը տարի առաջ Շահ-Հյուսեինի խնդրույն նկատմամբ Փունջի դեմ բացած դատեն խրատվեցավ և հիմա առջի գրածները չմոռնալու համար մատը դերձան կը կապե:

Եվ որովհետև այս դատն 1875-ին բոլոր փաստաբաններն և գրագետները հուզեց, հարկ կը համարինք անոր վրա համառոտ ծանոթություն մը տալ: Գրիգորիս եպիսկոպոս Ալյաթճյան, Երզնկայի առաջնորդ, յուր պաշտոնատեղին երթալեն անմիջապես ետքը հանրածանոթ չարագործ Շահ – Հյուսեինի դեմ նամակ մը գրե Մասիսին: Սույն նամակին հրատարակութենեն քանի մը ամիս ետքը նորին գերապատվությունը ի նպաստ Շահ – Հյուսեինի նամակ մ’ալ կը ղրկե Մասիսին, որ կը հրատարակե յուր էջերուն մեջ: Ժողովրդյան ատելի չարագործի մը Մասիսի մեջ փառաբանվիլը տեսնելով Փունջ` յուր պաշտոնակցին վրա կը հարձակի ապուշ, կենդանի, քսու և վատ պատվանուններով:

Մասիս այս պատվանուններեն վիրավորված կենթադրե յուր անձնականությունն և ի դատ կը հրավիրե Փունջը: Այս դատին պզտիկ պատկերը կրնա համարվիլ հետևյալը.

Դատավոր. – Ինչո՞ւ համար այս մարդուն պատվույն դպար:

Փունջ. – Ես չհայհոյեցի:

Մասիս. – Ինձի վատ և կենդանի ըսելեն ետքը հիմա կը պնդե, որ կենդանի բառը մարդ կը նշանակե, և աս նշանակութենե կեզրակացունե, թե ես ալ մարդ եմ:

Դատավոր. – Մարդ բառը չե՞ք ընդունիր, անո՞ր դեմ կը բողոքեք:

Մասիս. – Չէ մարդ եմ, բայց կենդանի չեմ:

Փունջ. – Եթե կենդանի չես, ուրեմն մեռյալ ես:

Մասիս. – Մեռյալը դուն ես:

Փունջ. – Կենդանի բառն անասուն չնշանակեր… եթե ինձի չեք հավատար` Տերոյենցի, Լուսինյան Խորեն եպիսկոպոսի հարցուցեք:

Մասիս. – Հարցնելու պետք չկա, կենդանի բառը հոս գեշ մտքով դրված է:

Փունջ. – Ես աղեկ մտքով գրի:

Մասիս. – Վատ բառին համար ի՞նչ պիտի ըսեք

Փունջ. – Վատը ցած չնշանակեր:

Մասիս. – Բա՞րձր կը նշանակե:

Փունջ. – Բարձր ալ չնշանակեր: Ես միայն այս գիտեմ, որ այդ բառը քու արարքդ նշանակող բառ մ’է:

Մասիս. – Հայհոյություն է:

Փունջ. – Ոչ, վատ բառը ծույլ, թույլ, հույլ կը նշանակե:

Մասիս. – Դուն ես ծույլ, թույլ, հույլ… նույնահանգ բառերը ժողովեր եկեր է… ոտանավոր շինելու չեկանք հոս:

Դատավոր. – Ծույլ ըլլալը կրնա՞ս հաստատել:

Մասիս. – Անկարելի է:

Փունջ. – Եթե ծույլ չէ` վախկոտ է, վասն զի վատը վախկոտ ալ կը նշանակե:

Դատավոր. – Ես այդ բառերը պատրիարքարան կը ղրկեմ, անոնց ինչ ըլլալը կը հասկնամ և հետո ձեզի կը կանչեմ:

Բառերը պատրիարքարան գացին և հոն մնացին: Եթե օր մը ելնեն` հասարակությունը հարկավ պիտի լսե ու իմանա անոնց նշանակությունները: Սակայն երկու խմբագիրներն պատվավոր կերպով հաշտվեցան և հաղթությունը մնաց… երկուքին ալ քովը:

Պաշտպան է ոչ միայն ճշմարտության, այլ նաև պատրիարքական գահու վրա, երբ գահեն վար իջնան` ինք ալ կը դադրի անոնց համակարծիք ըլլալե: Այս դարավոր սովորության շնորհիվ է, որ հիմակվան ամենապատիվ Ներսես պատրիարքի օրով պաշտպանեց Խաչատուր կաթողիկոսը, Վանցի Պողոս Վարդապետն և ի տանեն Մամիկոնեից Մամբրե եպիսկոպոսը, զորս կը հարվածեր Խրիմյանի օրով: Որչափ ալ անհեթեթ ըլլա պատրիարքի մը որոշումը` զայն հարգելու սովորություն ունի, և տարակույս չունինք, որ եթե Կալիգողայի օրով խմբագրության պաշտոնին մեջ գտնված ըլլար` գովաբանելով պիտի դրվատեր Կալիգողայի այն որոշումն, որով ձին հյուպատոս անվանել կուզեր և անշուշտ խմբագրական հոդվածով մը ձին ալ պիտի շնորհավորեր ըսելով:

“Հռովմայեցիներու համար նոր դարագլուխ մը բացվեցավ:

“Մինչև հիմա հյուպատոսները իրենց պաշտոնը չարաչար գործածելով ժողովրդյան գանգատներուն առիթ տված էին”:

“Բարեխնամ Կալիգողա կայսրը ժողովրդյան գանգատներն ու բողոքները նկատողության առած ժամանակը` փափաքելով միանգամ ընդմիշտ անոնց վերջ տալ` հյուպատոսն յուր պաշտոնեն հրաժարեցուց և անոր տեղ անվանեց յուր հավատարիմ վսեմափայլ ձին, որուն մատուցած ծառայություններն արդեն ծանոթ են մեր ազգայիններուն:

“Քաջահույս ենք, որ նորընտիր, հայրենասեր և արդարակորով ձին յուր խոհական և փորձյալ քաղաքագիտությամբը ամեն ճիգ պիտի թափե երկրին և ժամանակին պահանջումներուն համեմատ բարեկարգություններ ընելով ժողովրդյան հարգն ու համարումն իրեն գրավել:

“Անօգուտ չըլլար հիշել նաև, թե վսեմափայլ ձին գեշ տնօրենություն մը ըրած չհամարվիր, եթե իրեն օգնական կարգե մեծապատիվ (այս անուն) էշն, որ ծերակույտի ժողովին մեջ մեծ ձայն ունեցած է ժամանակով, էշն որ սիրելու պատիվն ունի այն ազնվական ավանակեն, որ մեծ տեղ մը գրված է Հին Պատմության… ախոռին մեջ”:

Այս խմբագրական հոդվածը գրելեն քանի մը օր ետքը Ներքին Լուրերուն մեջ պիտի կարդայինք հետևյալներՆերքին Լուրերուն մեջ պիտի կարդայինք հետևյալները.

“Ժողովուրդը շնորհակալության ուղերձ մը գրեց Կալիգողա բարեխնամ կայսեր յուր ձին հյուպատոս անվանելուն համար:

“Այսինչ կառավարության դեսպանն երեկ հյուպատոս ձիին այցելություն մը տալով երկու ժամու չափ տեսակցեցավ հետը”:

“Այսինչ կառավարությունն յուր խնդակցությունը հայտնելու նպատակով հյուպատոս ձիին պատվանշան մը ղրկեց: Վսեմափայլ ձին հեռագրով շնորհակալություն հայտնեց հիշյալ կառավարության”:

“Երեկ գիշեր վսեմափայլ հյուպատոսին ախոռին մեջ կոչունք տրվեցավ դիվանագետներուն, բոլոր երևելի ջորիներն իրենց ազնվաշուք ընտանիքներովն և նշանավոր էշերն պարահանդեսի զգեստով մեծ փայլ մը կուտային սույն շքեղ հանդեսին: Էշերուն կենացը գավաթներ պարպվեցան”:

Այսչափով չպիտի շատանար, այլ պիտի առաջարկեր ճանճերե զինվոր առնել, մեղուների վրա տուրք դնել, ուղտերը թաղապետության անդամ անվանել և հասարակաց ապահովությանը համար մրջյուններե ոստիկանություն մը կազմել. և վերջապես պիտի առաջարկեր ինչ որ այս այլանդակ կայսրը կը խորհեր:

Մենք զինքը մեղադրելու նպատակավ չէ, որ Կալիգողայի ղրկեցինք Ութուճյանը, այլ ցույց տալու համար այն ընդունելությունն, զոր կընե ամեն պատրիարքներու որոշումներուն և առիթ կուտա ըսել տալ ուրիշներուն, թե Մասիս պատրիարքարանի բերանն է կամ ականջն է:

Մինչև մոտ ատեններս չափազանց խոհեմությամբ վարվելով` պահպանողական ընթացք մը բռնած էր, իսկ տարիե մը, այսինքն այն օրեն ի վեր, որ Մասիս ամեն օր կը հրատարակվի բացի կիրակի օրերեն, տոնի օրերեն և գրաշարի հիվանդ եղած օրերեն, հարձակողական դիրք մը բռնած է: Ամեն ազատությամբ կը խոսի այսօր ինչ որ մտքեն անցունելու կը վախնար երկու տարի առաջ: Անաչառաբար խոսելով քաջությամբ պաշտպանեց և դեռ կը պաշտպանե հայկական խնդիրն յուր քաղաքական հոդվածներովն: Երբեք առիթ չփախցուներ հալածել ամեն անոնք, որ ազգային իրավունքներուն դպչիլ կուզեն: Այս ամենն ընելով դարձյալ չէ արժանացած այն քաջալերության, որով միայն կարող է թերթերը մեծցունելով ազգին հայախոս և մեծ լրագիր մը կարդացնելու փափաքն իրականացնել:

Բայց Մասիսեն ունի երկու ընտիր թարգմանություններ, որ մեր ժողովրդյան վիպասանության ճաշակ տվին: Թափառական հրեան և Գաղտնիք Հավատաքննության մեր ժողովրդյան բավականեն ավելի ներկայացուցին անդրալեռնականները: Այս թարգմանություններու համար թարգմանիչն բավական դափնյա պսակներ ընդունեց, զորս քակելով տունը կը ղրկեր, որ օձաձուկ առնեն և դափնիներուն մեջ դնելով, կասկարայի վրա եփեն, նվիրեցին նաև բավական ձիթենիներ` զորս շնորհակալությամբ ընդունելով կը մռմռար.

Ավելի աղեկ չէ՞ր ըլլար, եթե այսչափ ձիթենիի տեղ սափոր մը ձեթ ղրկեիք ինձի:

Ճիշտ Եզոբոսին աքաղաղին պես որ կըսեր.

– Մարգարիտն ի՞նչ ընեմ, գարիի մը հատիկն ինձի համար ավելի կարժեր:

Թարգմանած է նաև Վեքֆիլտի երեցն և Քաղաքական տնտեսագիտություն, որոնց, ինչպես նաև բոլոր թարգմանություններուն մեջ ցույց կուտա, որ մեր թարգմանիչներուն արժանավոր հաջորդն ըլլալու պատիվն կը վայելե:

Ութուճյան ոչ նվազ նշանավոր եղած է ազգային երեսփոխանական ժողովո մեջ: Անիրավություն ըրած կը համարինք ինքզինքնիս, եթե չհիշենք հոս, որ ազգային պատմության մեջ Սահմանադրության հիմնողներուն մեջն անցած է նաև յուր անունը: Քանի մը երեսփոխաններու պես խոսած ըլլալու համար խոսելու սովորություն չունի. վասն զի ուրիշներու գլխու ցավ պատճառելն խղճին կդիպչի: Խիստ քիչ անգամ խոսք կառնե և քանի մը բառի մեջ յուր միտքը բացատրելու հատկությունն ունի: Իսկ անուրանալի է, որ երբ ոտք ելնե և ատենապետեն խոսք ուզե, այնպիսի շարժումներ կընե, որ կարծես տղա մ’է և վարժապետին կըսե.

–Վարժապետ, գործ ունիմ:

Կարապետ էֆենտի Ութուճյան, յուր ամբողջությամբն առնելով, բարի և ազգային մարդ մ’է: Քսանևութ տարիներե ի վեր խմբագրությամբ ազգային ծառայելեն զատ շատ մը հանձնաժողովներու, ժողովներու և խորհուրդներու մեջ ազգային ծառայած է անձնվիրաբար և նույնչափ տարիներ ևս պիտի ծառայե, եթե յուր կազմին նայինք: Երկչոտությունը թողլով քաջությունը ձեռք առած է, թեպետև աս ալ ճշմարիտ է, որ աղվես ձևանալ չմոռնար երբ ագռավ մը տեսնե:

Իբրև խմբագիր մեծ թերություններ կրնա ունենալ, բայց իբրև սխալական մարդ մեծ առավելություններ ունի: Մեկու մը վնաս տալ չուզեր, սակայն ամենեն ալ օգուտ քաղել կը փափաքի: Ուրիշներու բարիք ընելու չզլանար, եթե պարագաները թող տան: Կը սիրե այն ամեն գործերն, որ բարի, գեղեցիկ և օգտակար են, իսկ կը պաշտե` երբ գեղեցիկ են: Եթե դեմքեն զատես զինք, վճիռ կարձակես թե անմատչելի մեկն է, իսկ երբ օր մը հետը տեսնվելու պատիվն ունենաս` տված վճիռդ հետս կը կորչես և կը խոստովանիս, որ այս մարդուն դեմքը սրտին հետ հակասության մեջ է: Ցավ է մեզ սակայն խոստովանիլ, որ եթե գրիչով մեկու մը դեմ գրելու որոշում տա` չխայթեր, այլ կը վիրավորե:

Աքիլլես միայն կրնա դեմ դնել անոր հարվածներուն: Վերջին օրերս հանձն առած է Ղալաթիա տպվող լրագիր մը կրթելու:

Հիշյալ լրագրին մարգարե խմբագիրն, որ միշտ գուշակություններ կընե, բնավ չէր գուշակած Մասիսեն խրատվելու պետքը:

Ութուճյան էֆենտին երկար հասակով, թուխ դեմքով, սև ընքվիներով և աչքերով քաջառողջ մարդ մ’է: Սովորություն ունի փողոցը քալած ժամանակ միշտ գետինը նայիլ. կարծես բաժանորդ կը փնտռե:

Իսկ երբ գլուխն վեր առնե` այն դեմքը կունենա, երբ Շիրքեթի շոգենավերեն մեկուն մեջ նստած ժամանակդ քովեդ հարյուր քսան օխանոց մեկը անցնելով ուժով ոտիդ կոշտին վրա կոխե և անցնի երթա առանց ներողություն խնդրելու:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԵՐԵՅԵՄ – ԳՈՒԼԻ

Հարություն Հեթում Մերեյեմ – Գուլի, հաշվագետ, ազգային երեսփոխան, ծնած է Խասգյուղ, 1840 թվականին: Լսած ըլլալով այն առածն, որ կըսե, թե կամաց քալողը չհոգնիր, բնավ քալել չէր ուզեր, բնավ չհոգնելու համար: Երեք տարեկան եղած էր և դեռ ելնելու կայնելու ջանք մը ըրած չէր: Հայրն ու մայրը կը հորդորեին զինքն, որ ելնե քալե և շատ անգամ, անոր բարի նախանձը գրգռելու համար, կըսեին իրեն:

–Հարություն, տես ընկերներդ ինչպես կը քալեն:

– Քալողն ես եմ, բայց ձեզի այնպես կը թվի` թե անոնք կը քալեն, – կը պատասխաներ Հարությունը:

Ծնողքն, իրենց զավակին բռնած այս ընթացքին վրա ցավելով, հնարք մը կը խորհեին, որով կարելի ըլլալ զինքը քալեցունել: Ավետարան, խաչահանգիստ, բժիշկ կարող չեղան ոտք հանել այս տղան, որ սենյակին մեկ անկյունը նստած կը խորհեր:

Բայց դիպվածն, որ շատ անգամ մեծ հիվանդություններ բուժած է, այնպես ուզեց, որ այս տղուն հայրը առավոտ մը քսակը գրպանեն հանելով ոսկիները կը համրեր` անզգուշությամբ անոնցմե հատ մը ձգեց գետինը: Հարությունը ոսկիին գետինը իյնալը տեսնելուն պես` նստած տեղեն մեկեն ի մեկ կանգնեցավ: Հրաշք, գոչեց հայրն և ոսկի մ’ալ նետեց գետինը: Երկրորդ ոսկին տեսնելուն պես` քայլ մ’առավ տղան: Երկու ոսկի նորեն նետեց հայրը, երկու քայլ նորեն առավ տղան:

Չորս ոսկի ալ. չորս քայլ ալ:

Հայրը քսակը նետեց սենյակին մեջտեղը և Հարություն սկսավ վազել: Ահա այսպես դիպվածով քալել սորվեցավ Հարություն, և այս է ահա պատճառն այն խոսքին, որով կըսեն, թե Հարություն էֆենտի Մերեյեմ – Գուլի առանց ստակի քայլ մը չառներ, ոչ գրասենյակին մեջ և ոչ հրապարակին վրա:

Ոչ միայն հաշվագետ, այլ նաև տնտեսագետ ըլլալով` կը պատվիրեր ծնողացն, որ յուր վարտիքն ու շապիկն քիչ մը մեծ կտրեն ու ձևեն, որպեսզի քանի մը տարիեն նեղ չի գան և կարենա զանոնք մեկ երկու տարի շարունակ հագնիլ: Մարմինն համեմատորեն յուր խելքին խիստ ծանր մեծնալուն` հիշյալ ճերմակեղեններն հինգ տարի հաջողեցավ գործածել: Այս բանը շատերուն զարմանք պատճառեց և մինչև անգամ կատակի համար իրարու ըսին.

– Դիտմամբ չմեծնար, որ նոր ճերմակեղեն շինելով` տնտեսագիտության դեմ վարված չըլլա:

1846-ին տրվեցավ իրեն քերական մը, զոր երկու ժամվա մեջ սորվեցավ: Դասատուն անոր սրամտությունը տեսնելով` ընթերցանության դասին վրա թվաբանության դասն ալ ավելցուց: Հարություն իրեն տրված բոլոր դասերուն մեջ ալ հառաջադեմ գտնվեցավ. չէր այն աշակերտներեն, որք թվաբանության մեջ արագոտն են և լեզվի մեջ կաղ; Ծնողքն երբեմն անհանգիստ կըլլային մտմտալով, որ եթե այս տղան մեծնա` որ ճյուղն ընտրելու է իրեն, փաստաբա՞ն ըլլալու է, թե վաճառական, համարակա՞լ, թե գործակալ, ատենախո՞ս, թե ժողովական. ամենն ալ, ամենն ալ կը պատասխաներ Հարություն և դասերուն կը պարապեր:

Շատ անգամ դաս տալու եղանակն կը սորվեցուներ դասատուին և երբեմն ալ անոր սխալները կուղղեր թվաբանության մեջ: Ութը տարեկան էր` թաղին փերեզակին տետրակները կրկնատոմարի կը վերածեր: Մինչև տասներկու տարեկան տունը դաս առնելեն ետքը 1852-ին Պեշիկթաշի վարժարանը գնաց. բայց գոհացուցիչ չգտնելով զայն, նավակ մը մտավ, և Իսկյուտար անցավ: Հոն Նոր Թաղի վարժարանը մտավ, որ մինչև այսօր ճեմարան անունը կը կրե, ինչպես ազնվական անունը կը կրե մեկն, որ յուր հորը բոլոր հարստությունը խաղի մեջ` առաքինությունը պարահանդեսներու մեջ մսխելով` յուր ազգատոհմին պատիվը կարատե: Հոն ալ բավական սնունդ չգտնելով` Գում-Գաբու Մայր եկեղեցիին ուսումնարանը մտավ, բայց հոն ալ բան մը չգտնելով` Պեպեքի եզիթիներու դպրոցն առավ յուր շունչն և հոն ավարտեց յուր ուսման շրջանը:

Այն թվականին Պոլսո բնակիչներն ինքզինքնին վիճակահանության տված էին: Հարություն տեսնելով, որ ժողովուրդը շատ հարած է վայրկենի մը մեջ մարդերը հարուստ ընող վիճակահանության, առանց յուր պզտիկ խելքին նայելու, նստավ շաբաթ մը խորհեցավ, ինքնիրմե նոր տեսակ վիճակահանություն մը հնարեց, որուն մեջ ամեն թվերն ալ պիտի շահեին, բոլոր աշխարհ մեկեն ի մեկ հարուստ պիտի ըլլար, աղքատությունն երկրիս վրայեն պիտի ջնջվեր, փոխառություն բառն բառարաններուն մեջեն պիտի քերթվեր: Հաստատապես միտքը դրավ, որ գործի մարդ ըլլալուն պես յուր ծրագիրն ի գործ դնե, և ժողովուրդը հարստացնե գումարին մեծ մասն իրեն բաժին հանելով:

Ափսոս… հազար ափսոս, որ ուշ մնացած ըլլալուն համար չկրցավ նպատակին հասնիլ, վասն զի Եվրոպայի վարպետորդի սեղանավորներն միևնույն բանն իրմե առաջ մտածեցին և անոր ծրագիրն խանձարուրին մեջ խեղդեցին: Հարություն բարկացավ և ծրագիրն ծալլելով գրասեղանին տակի գզրոցը թխմեց, որով հարուստ ըլլալե զրկեց զմեզ, և թողուց, որ խեղճ մահկանացուներս ապրելու համար հազար սուտ խոսինք և երկու հազար շողոքորթություն ընենք:

1858-ին վարժարանեն ելավ և վաճառականի մը քով մտավ իբրև համարակալ: Տետրակներն այնչափ կանոնավոր կերպով կը բռներ, որ յուր տերը, տեսնելով անոր հաջողությունն, վեց ամսեն վաճառատան տնօրեն կարգեց զայն: Աստիճանաբար, բայց հաստատապես առաջ երթալու հիմ դրած ըլլալով իրեն, մինչև որ փառքին մեջ օգուտ և մեծության մեջ իրականություն չտեսնե` ետևեն չերթար:

Պզտիկ հասակեն ի վեր մեկ ոտնը սանդուխին առաջին աստիճանին վրա լավ մը կոխած ըլլալուն չհամոզված` մյուս ոտնը երկրորդ աստիճանի վրա կոխած չէ և մինչև այսօր եթե Ղալաթիո կամուրջեն անցնիլ հարկ ըլլա իրեն` նախ և առաջ երկու ճարտարապետ կը բերե և անոնց քննել կուտա կամուրջն, անոր հաստատությունը կը համոզվի և ետքը տասը փարա կուտա և վրայեն կանցնի:

1860-ին ազգային գործերուն մեջ նետվեցավ: Սահմանադրության հաստատված ժամանակ Արիք Հայկազունք (Ազգային Սահմանադրության երգը: Հեղինակ` Հ, Սվաճյան) երգողներուն ետևեն կերթար և կը պաշտպաներ Ժողովրդականությունն, որ մինչև այն ատեն պարզ ծունկի կապ մ’էր և զոր Սահմանադրությունը վերցնելով պատվանշաններու կարգը բարձրացուց. այն թվականեն ի վեր է, որ ազգին մեծերն ուրիշի չեն տար այդ պատվանշանը:

Ազգին մեջ դաստիարակություն մտցունել աշխատողներուն միանալով արժանացավ հիմնադիրներեն մին ըլլալու այն շենքին, որ նախ Արևելյան Թատրոն ետքը, Թատրոն ձիերու, քիչ մը ետքը Գաղիական Թատրոն, քանի մը տարի ետքը Ալքազար կոչվելով տասը տարվա մեջ չորս անուն փոխեց գերապատիվ Խորեն Գալֆայանի պես: Որչափ ատեն որ ընկերության մեջը մնաց` թատրոնը կանոնավորությամբ շարունակեց յուր ներկայացումներն, զորս յուր ներկայությամբը կը ծափահարեին մեր հարուստներեն շատերը: Իսկ երբ գիշեր մը դերասաններեն մեկը վարագույրեն դուրս ելնելով հայտարարեց թե` “չկրնար նույն գիշեր յուր դերը կատարել, եթե յուր ամսականը անմիջապես չվճարվի”, Հարություն էֆենտին հիմնադիրներուն մեջ չէր, այլ Բերայի վարժարանին մեջ, որուն տնօրինությունը հանձն առած էր:

Այն ատեն փորձով հաստատեց, որ ինքն պայքարե չվախնար, բայց վտանգը նախատեսելուն պես անձն ու պատիվը մեկտեղ կազատե փախչելով:

Գրեթե այն գիշերեն մի քանի ամիս ետքը Արևելյան Թատրոնը թողուց հասարակությունը կրթելու պաշտոնը: Եվրոպացի մը եկավ հոն և սկսավ դաստիարակել յուր ձիերն, որոնք Սուրբ Երրորդության եկեղեցվույն բակը կը ճաշեին ցերեկները: Քանի մը տարի ետքը Պ.Մանաս ֆրանսացի դերասաններ ու դերասանուհիներ բերելով` բարոյապես կրթեց ազգիս հարուստները:

Ասոր հաջորդեց ուրիշ մը, որ լեցուց այդ շենքն ֆրանսացի երգչուհիներով, որք բարոյալից երգերով ոչ նվազ բարոյականություն սովորցուցին արգո հասարակության:

Բայց մենք դառնանք մեր պատմությանը:

Ինչպես վերը հիշեցինք, Հարություն էֆենտի Բերայի վարժարանին տեսչությունն ստանձնած էր: Թեպետև յուր տնօրինությանը ներքև վարժարանը քիչ մը բարեկարգվեցավ, սակայն հրաժարելուն պես բարեկարգությունն ալ հրաժարվեցավ վարժարանեն: Այն ատեն ոմանք ըսին` թե Հարություն էֆենտին յուր բարեկարգիչ ըլլալն աշխարհի ցույց տալու համար բարեկարգությունն հաշվով կըներ, որ ինքը պաշտոնեն ելնելուն պես` ըրած բարեկարգությունն ալ կը հատներ, կան նաև ըսողներ, թե ավելի կաշխատեր բարեկարգիչի համբավ առնել` քան գտնված պաշտոնին մեջ տևողական բարեկարգություններ ընել:

Քանի մը տարի ետքը Տնտեսական խորհրդե անդամ ընտրվեցավ և երկրորդ շրջանին մեջ ատենապետ: Պաշտոնի մեջ խոսելեն ավելի գործելու միտում ունենալով` ատենապետ ընտրվելուն պես ատենադպիր ընտրել տվավ յուր ընկերներեն մին, որ շատ խոսելու ասպարեզին մեջ առաջին մրցանակն առած է: Այս ճամփով յուր ընկերն շատ խոսելու իրավունքեն զրկելեն ետքը` սկսավ գործել: Կը վկայեն, թե յուր ատենապետության շրջանին մեջ շնորհակալության գիր մ’ուղղած են իրեն պատրիարքարանին ձիերն, որք շաբաթը մեկ անգամ մը գարի կուտեին: Պատրիարքարանի պաշտոնյաներն ամեն ամսու գլխուն իրենց ամսականները կընդունեին, մեկ ամիսը երեսուն օրե կը բաղկանար և ոչ թե յոթանասունհինգ օրե և հետևապես, պաշտոնյաները հիմակվան պես երկու ամիս ու կես չէին սպասեր ամսական մը առնելու համար: Առանց մեկուն ակնարկություն մ’ընելու կը զրուցենք, որ եթե ընտրություններու մեջ ազգը քիչ մը խոհեմություն բանեցուներ և երկաթագործն պաշտոնին չհրավիրեր, համարակալն բանաստեղծության ընտրելի չներկայացներ այս անձը միշտ

– Ազատ է դիմելու:

– Ժողովո պատասխանատու չը՞ մնար:

– Բնավ, ոչ ոք պատասխանատու կը մնա. եթե Փիլիպպոս եպիսկոպոսը արդարանա` քննիչը պատասխանատու կմնա և կպատժվի:

–Քննիչը անիրավություն ըրած է:

– Կարելի է, բայց այն անձին, զոր կեդրոնը քննիչ անվանեց, պարտավոր ենք գրածներուն հավատալ, եթե հավատալու չէինք` անօգուտ բան մը ըրած պիտի ըլլայինք Հայաստան քննիչ ղրկելով:

Այսպես կը պատասխանե ահա ով որ ալ ըլլա յուր ընդդիմաբանը, էֆենտի, բեյ կամ փաշա:

Ուրիշ երեսփոխաններու պես ժամերով չխոսիր, ձյունին սպիտակ ըլլալը փաստաբանելու համար գույներու իմաստասիրության չմտներ, այլ համառոտիվ յուր կարծիքը կը հայտնե և տեղը կը նստի:

Բարձր ձայն չունենալուն համար շատ անգամ յուր խոսքերը չի կրնար լսելի ընել բառին երկու նշանակությամբ ալ, վասն զի այն կարծիքներն միայն ուղիղ կը նկատվին, որոնք բարձր ձայնով և հստակ արտասանությամբ հայտնված են, որով իրավունք կուտա յուր ընկերներուն, որ ըսեն.

– Ձայնդ չենք լսեր. բարձր զրուցե:

Եվ Հարություն էֆենտի կստիպվի յուր ատենաբանությունն երեք անգամ կրկնել:

Խրիմյանի պատրիարքության օրով անդամ եղավ Ազգային պարտուց բարձման Հանձնաժողովո որ բարձավ առանց ազգային պարտքը բառնալու:

Տարի մը ետքը Սովելոց Հանձնաժողովո ատենադպիր ընտրվեցավ:

Աղոթք ընենք, որ ատենապետ չէր այս ժաղովին, եթե ըլլար` Պարսկաստանի մեջ սովյալ չէր մնար, ամենն ալ անոթութենե կը մեռնեին. վասն զի տարի մը շարունակ խորհելեն և դատելեն վերջ որոշում պիտի տար և սովյալներն անոթութենե մեռցնելեն ետքը պիտի ելներ անոնց ալյուր բաշխելու: Պաղարյամբ գործելու այնչափ վարժված է, որ բոցերու մեջ մարդ մը տեսնե` փոխանակ զայն բոցերեն դուրս քաշելու հնարքներուն վրա խորհելու, հրդեհին ինչ բանե ծագում առած ըլլալն կը հարցունե և պատճառն իմանալուն պես` զայն վերցնելու ճամփան խորհելու համար անմիջապես կը մեկնի, մարդ բոցերու մեջ թողելով և կը կարծե, թե հրդեհին մեջ ձեռքեն եկած բարիքը զլացած չէ:

Եթե պաղարյուն չէս` կը կարծես, թե այդ մարդուն հետ վարվիլը շատ դժվար է: Հետո որչափ ընդհարիս` այնչափ կը կարծրանա. չևիրմեի անուշ կը նմանի: Եթե առանց համարակալության, հաշվո և տրամաբանության խոսիս` և ոչ մեկ ըսածիդ կը հավատա:

Ազգային ամեն ձեռնարկություններուն քաջալերիչ է, նույնիսկ այնպիսի ձեռնարկություններուն, որոնց հարատևությանը չվստահիր: Այս կարգեն է այն քաջալերական նամակն, զոր քանի մը բարեկամներով ստորագրելով` ուղղեց կիներու ընկերության մը` որ նպատակ ունի պարզ հագնել սորվեցունել մեր ազգին տիկիններուն և օրիորդներուն:

Ինքը լավ գիտե թե`

Ա. Ինչ որ դաստիարակության արդյունք է` չկրնար դաստիարակության պատճառ ըլլալ.

Բ. Դաստիարակությունն մտքին և սրտին մեջեն կսկսի և ոչ թե հագուստեն.

Գ. Պարզասեր չսեպվիր այն կինն, որուն միայն հագուստն պարզ է, այլ սիրտն ու դեմքն բաղադրյալ.

Դ. Երբ պարզասիրությունը դաստիարակության արդյունք չէ` ճաշակի խնդիր է.

Զ. Մեծ սխալ է պճնասիրությունն անոր համար հարվածել, որովհետև մեծ ծախքերու կարոտ է. պետք է զայն իբրև մոլություն հարվածել, վասն զի մոլություններ կան, որ ծախքերու կարոտություն չունեն և առանց ծախքի եղած մոլություններն առաքինություն չեն.

Է. Կիները համոզվելու են, թե գեղեցկությունը պարզության մեջ է, թե որչափ վնասակար է, երբ կիները այնպես կարծեն` թե մեծ զոհողություն կընեն պարզ հագվելով.

Ը. Գովելի են այն կիներն, որք ինքնաբերաբար զգացած են պարզության հարգն և առանց ուրիշներեն քաշվելու կամ իրենց ընկեր փնտռելու կրնան պարզ հագվիլ.

Թ. Եթե հագուստն ազդեցություն ունենար մարդուս սրտին վրա` փիլոնն մեզի սուրբեր հասցնելու տեղ շատ անգամ սատանաներ չպիտի ընծայեր.

Ժ. Առանց դաստիարակության ընդունված պարզ հագուստն իբրև նորաձևություն կընդունվի և այնչափ կը տևե, որչափ որ կը ներե հագուստին հյուսվածքը. պատռվելուն պես պարզությունն շրջազգեստին հետ մեկտեղ կամ կը նետվի կամ աղքատի մը կը տրվի:

Այս ամենը գիտե, բայց քաջալերության վրա մեծ վստահություն ունենալով` կը կարծե թե ապառաժի վրա ինկած սերմերն քաջալերությամբ կրնան բուսնիլ և աճիլ: Եթե նոր ձեռնարկության մը համար երթաս իրմե խորհուրդ հարցունես` կը քաջալերե զքեզ, միայն թե այդ ձեռնարկութենե իրեն ալ շահ մը հանելու ես, վասն զի, ինչպես ըսինք, առանց ստակի տեղեն չշարժիր, թեպետև ազգային կյանքին մեջ անշահախնդրության օրինակ մը կրնա համարվիլ:

Հարություն էֆենտին պարզ հագնվելեն ավելի կսիրե անկախ կյանք վարել և մաքուր ապրիլ: Եթե մեկու մը բարև տալ հարկ ըլլա` երկու շաբաթ առաջ Ժյուլ Սիմոնի Ազատությունը կը կարդա, որպեսզի չըլլա թե բարև տալու մեջ անկախությանը դպչող բան մը գտնվի: Մաքրությունն այնքան կը սիրե, որ ձեռները չախտոտելու համար ուրիշին մատներովը կը քերե գլուխը, բայց ամեն ատեն ուրիշին ձանձրություն չպատճառելու համար` յուր բթամատը միայն գործածել սկսած է վերջերս: Եթե հարկ ըլլա ձեռները լվալ` դեղագործներեն զտված ջուրը կը փնտռե: Եթե այսչափ մաքրություն մարդս յուր սրտին մեջ ունենար` չէր կրնար այս դարուս մեջ ապրիլ, բայց քանի որ ձեռներու մեջ է, վնաս չունի:

Հարություն էֆենտին թերություններու կողմեն այսչափ աղքատ ներկայացնելեն ետքը կսկսիմ խորհիլ և ինքնիրմես ըսել. այս մարդը կամ քիչ թերություն ունի և կամ ունեցած թերություններն տրամաբանության օրենքներուն համաձայնեցուցած է: Օրինակի համար, ուրիշին բարություն ընելն աղեկ բան մ’է, բայց ուրիշին բարություն ընելու ատեն մեր շահն ալ խորհելը իբրև գեշ բան չեն դատապարտեր օրենքը, մանավանդ անգղիացուներուն քաղաքականությունն, որ կըսե, նախ իմ շահս և ապա ուրիշներունը: Արդ, ինչ որ ներելի է կառավարության մը, ինչո՞ւ ներելի չըլլար նաև անհատներուն: