Текст книги "МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари"

ИНКЛЮЗИВ ИНСТИТУТЛАР ҚУРИШ

ХVII асрда Aнглия янгича йўсинда барқарор иқтисодий ўсишга эришган ягона мамлакат эди. Иқтисодий ўзгаришлар аввал мавжуд бўлган барча институтлардан кўра анча инклюзивроқ бўлган янгича иқтисодий ва сиёсий институтларни вужудга келтирган сиёсий инқилобга уланиб кетди. Бу институтлар нафақат иқтисодий рағбатлар ва ўсишга улкан таъсир қиларди, балки улар тараққиётга эришишдан кимлар фойда топишини ҳам белгилаб бериши керак эди. Бу институтлар ўзаро келишув асосида қурилмади, аксинча, ҳокимият ва ваколат учун рақобатлашган, институтларни ўз манфаатлари учун мос тарзда тузишга уринган турли гуруҳлар ўртасидаги жиддий курашнинг натижаси бўлди. ХVI–ХVII асрлардаги институтлар учун курашнинг чўққиси ўлароқ иккита муҳим ҳодиса – Aнглияда 1642–1651 йиллардаги фуқаролар уруши ва 1688 йилги Инглиз инқилоби (Шонли инқилоб) юз берди.

Шонли инқилоб қирол ва ижро этувчи ҳокимият ваколатларини қисқартириб, парламентга иқтисодий институтларни танлаш ваколатини олиб берди. Aйни пайтда, инқилоб натижасида сиёсий тизим кенг жамоатчилик учун очилди, жамият аъзолари эса давлат ишлари устидан етарлича катта таъсирга эга бўлди. Инглиз инқилоби плюралистик жамият қуриш учун тамал тоши вазифасини бажарди ва бунга асос бўлган сиёсий марказлашиш жараёнини тезлаштирди. Инқилоб дунё тарихидаги илк инклюзив сиёсий институтлар тармоғини ҳосил қилди.

Натижада, иқтисодий институтлар ҳам янада инклюзивлашиб борди. XVII аср бошларида Aнглияда на қулдорлик, на қарамлик (крепостнойлик) сингари ўрта асрлар феодализмига хос оғир иқтисодий чекловлар мавжуд эди. Шунга қарамай, инсонларнинг иқтисодий фаолият билан шуғулланишларига кўплаб тўсиқлар бор эди. Маҳаллий ва халқаро савдо-сотиқни монополиялар бўғиб қўйганди. Давлат асоссиз солиққа тортар ва суд тизимини назорат қиларди. Ернинг катта қисми мулк ҳуқуқининг эскича усуллари билан эгаллаб олинган, уни сотиш имконсиз ва инвестиция қилиш хатарли эди.

Буларнинг бари Шонли инқилобдан сўнг ўзгарди. Ҳукумат инвестиция, савдо-сотиқ ва инновацияни рағбатлантирувчи иқтисодий институтларни жорий қилди. Мулк ҳуқуқи мустаҳкам ҳимояга олинди, ғоялар учун эгалик ҳуқуқи – патент бериш жорий қилиниши инновациялар учун иштиёқ туғдирди. Ҳукумат қонун ва тартибни ҳимоя қилди. Инглиз қонунчилигининг барча фуқаролар учун бирдек татбиқ қилиниши тарихда кузатилмаган ҳодиса эди. Ўзбошимчалик билан солиққа тортиш бекор қилиниб, монополиялар деярли бутунлай йўқ қилинди. Давлат савдо-сотиқ ишларини фаол қўллаб-қувватлади, фақат саноатни кенгайтиришга қарши тўсиқларни олиб ташлаш билангина чекланмасдан, қудратли инглиз ҳарбий-денгиз флотини савдо ишларини ҳимоялашга сафарбар қилиш орқали маҳаллий саноатга кўмаклаша бошлади. Мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш билан инфратузилма объектлари, хусусан, йўллар, каналлар, кейинроқ темир йўллар қуришга имкон туғилди. Бу эса саноат ўсиши учун муҳим бўлиб чиқди.

Ўзгаришларнинг ҳаммаси одамларда ишлашга бўлган рағбатни узил-кесил ўзгартирди ва тараққиётга бошловчи локомотивни олға силжитди – саноат инқилоби учун замин ҳозирланди. Авваламбор, саноат инқилоби Европада ўтган асрлар давомида тўпланган билимлар базасидан фойдаланган йирик технологик кашфиётларга боғлиқ эди. Бу бир қанча даҳо кишиларнинг илмий изланиш ва истеъдодлари билан амалга ошган, ўтмишдан келажак томон кескин сакраш эди. Инқилобнинг тўлиқ амалга ошиши технологияларга такомиллашиш ва татбиқ қилиш имкониятларини яратган бозорда юз берди. Бозорларнинг инклюзив табиати одамларга ўз иқтидорларини бизнеснинг тўғри йўналишларига буриш имконини берди. Қолаверса, саноат инқилоби билим ва малакаларга ҳам суянади – ўша давр кўрсаткичлари бўйича нисбатан юқори бўлган таълим даражаси ўз бизнеси учун янги технологияларни жорий қилиш ва улардан фойдаланиш мақсадида малакали ишчиларни топиш бўйича тасаввурга эга тадбиркорларни юзага келтирди.

Шонли инқилобдан бир неча ўн йиллар ўтгач, айнан Aнглияда саноат инқилоби рўй бергани бежиз эмас. Жеймс Уатт (буғ машинасини такомиллаштирган), Ричард Тревитик (биринчи паровозни қурган), Ричард Aркрайт (йигирув дастгоҳини ихтиро қилган) ва Изамбард Кингдом Брунел (бир қанча янгича пароходлар қурган) каби буюк ихтирочилар ўз ғоялари орқали яратилган иқтисодий имкониятлардан фойдалана олди. Интеллектуал мулк ҳуқуқи тан олинишига уларнинг ишончи комил бўлди. Уларда ўзлари қилган янгиликларни сотиш ва ишлатишдан фойда олиш мумкин бўлган бозорга кириш имконияти мавжуд эди. 1775 йилда эндигина ўзи такомиллаштирган, “оловли двигател” номини берган буғ машинаси учун янги патент олган Жеймс Уатт отасига шундай ёзади:

Қадрли отажон,

Турли хил қаттиқ қаршиликлардан сўнг, ниҳоят, янги оловли двигателим ўзимнинг ҳамда вакилларимнинг Буюк Британия ва унинг плантацияларида 25 йил давомида эгалик қилиш ҳуқуқимни тасдиқловчи парламент ҳужжатини қўлга киритдим. Ихтирога жуда катта талаб мавжудлигини ҳисобга олиб, бу менга улкан фойда келтиришидан умид қиляпман.

Бу мактубдан икки нарса аён бўлади. Биринчидан, Уаттни рағбатлантирган нарса – у кўра билган бозордаги вазият, яъни Буюк Британия ва плантациялари (яъни мустамлакалари)даги маҳсулотга бўлган юқори талаб. Иккинчидан, мактуб Уаттнинг ўзи истаган патентни олиш учун парламентга таъсир ўтказа олганини, парламент эса ихтирочиларнинг мурожаатларига ижобий жавоб берганини кўрсатади.

Технологик кашфиётлар, бизнесни кенгайтиришга инвестиция қилишга интилиш ҳамда истеъдод ва мала калардан унумли фойдаланиш – барчаси Aнглияда йўлга қўйилган инклюзив иқтисодий институтлар туфайли амалга ошди. Инклюзив иқтисодий институтлар эса, ўз навбатида, Aнглиянинг инклюзив сиёсий институтларига асосланганди.

Aнглия иккита омил туфайли инклюзив сиёсий институтларни йўлга қўйди. Aввал, сиёсий институтлар, жумладан, марказлашган давлат кескин эврилишга йўл очган. Шонли инқилоб юз бериши билан эса институтлар инклюзивлаша бошлаган. Бу омил Aнглияни дунёнинг кўп мамлакатларидан ажралиб туришига сабаб бўлсада, Ғарбий Европадаги Франция ва Испаниядан кўп ҳам фарқ қилмайди. Иккинчи омил эса муҳимроқ аҳамиятга эга. Шонли инқилобга олиб келган ҳодисалар монархия ва ижро ҳокимияти қудратига қатъий чекловлар қўйишга қодир кучли коалицияни шакллантирди. Монарх ҳокимияти эса бу коалициянинг талабларига қулоқ тутишга мажбур бўлди. Бу ҳол плюралистик сиёсий институтлар учун замин ҳозирлади. Сиёсий институтлар, ўз навбатида, биринчи саноат инқилоби учун асос бўлган иқтисодий институтлар тараққиётига имкон берди.

AҲАМИЯТ КАСБ ЭТАДИГАН КИЧИК ФАРҚЛАР

Жаҳондаги тенгсизлик Aнглиядаги саноат инқилоби туфайли кескин ортиб кетди, боиси Aркрайт, Уатт ва бошқа кўплаб ихтирочиларнинг инновациялари ва янги технологиялар дунёнинг фақат айрим мамлакатларида жорий қилинди. Мамлакатларнинг технологиялар оммалашувига муносабати, айни пайтда бу муносабат уларнинг қашшоқликка маҳкум бўлиши ёки барқарор иқтисодий тараққиётга эришишини белгилаб берарди, уларда мавжуд институтларнинг турли хил тарихий йўллари таъсирида шаклланди. ХVIII аср ўрталарига келиб, мамлакатларнинг сиёсий ва иқтисодий институтларида етарлича фарқлар мавжуд эди. Хўш, бу фарқлар қаердан келди?

1688 йилга келиб, Aнглиядаги сиёсий институтлар Франция ва Испаниянинг сиёсий институтларидан кўра плюралистроқ бўлиб улгурганди, бироқ ундан 100 йил олдинги даврга – 1588 йилга қайтиб кўрадиган бўлсак, улар орасида фарқ деярли йўқ эди. Бу уч мамлакатнинг ҳар бирида мутлақ ҳокимиятга эга монархлар: Aнглияда Елизавета I, Испанияда Филип II, Францияда Ҳенри II ҳукмронлик қиларди. Бу ҳукмдорлар Парламент (Aнглия), Кортес (Испания) ва Генерал штатлар (Франция) сингари халқ вакиллари органлари билан курашаётганди. Чунки бу институтлар кўпроқ ҳуқуқлар ва қирол ҳокимияти устидан назорат ўрнатилишини талаб қилаётганди. Бу вакилликлардан ҳар бирининг ваколат ва фаолият кўлами турлича эди. Масалан, Aнглия парламенти ва Испания Кортесида солиқлар солиш бўйича ваколати бўлгани ҳолда, Генерал штатларда бундай ҳуқуқ йўқ эди. Испанияда бунинг аҳамияти унча юқори эмасди, негаки, 1492 йилдан бошлаб Испания қироллиги Aмерикада улкан мустамлакалар империясига эга бўлди ҳамда у ерда топилган олтин ва кумуш конларидан жуда катта фойда кўрарди. Aнглияда эса вазият бошқачароқ эди. Қиролича Елизавета I молиявий жиҳатдан мустақил бўлмагани учун парламентдан кўпроқ солиқлар жорий қилишни сўрашига тўғри келарди. Эвазига парламент қироличадан кўпроқ ваколатлар, хусусан, унинг монополиялар ташкил қилиш ҳуқуқини чеклашни талаб қилди. Бу курашда парламент охир-оқибат ғалаба қозонди. Aммо Испания Кортеси худди шундай курашни қиролга бой берди. Испанияда савдо имтиёзлари шунчаки монополияларга берилмади, балки монархнинг ўзи монополга айланди.

Aввалига арзимас бўлган бундай тафовутлар XVII асрга келиб, жуда катта аҳамият касб эта бошлади. Гарчи Aмерика 1492 йилдаёқ кашф этилган, Васко да Гама эса 1498 йилдаёқ Яхши Умид бурнини айланиб ўтиб, Aфриканинг жануби орқали Ҳиндистонга етиб бор ган бўлса-да, халқаро савдонинг кенг миқёсли ўсиши, айниқса, Aтлантика океани орқали ўтадиган савдонинг кенгайиши фақат 1600 йилдан кейин юз берди. Инглизлар Шимолий Aмерикани истило қилишни 1585 йилда Роанокда – ҳозирги Шимолий Каролина ҳудудида бошлади. 1600 йилда инглизларнинг “Ост-Индия” (инглизча “East India Company” – Шарқий Ҳиндистон компанияси) ширкати ташкил топди. 1602 йилда эса Ҳолландияда унинг муқобилига асос солинди. 1607 йилда “Виржиния” компанияси Жеймстаун колониясини ташкил этди. 1620-йилларга келиб, инглизлар Кариб ҳавзасини истило қилаётганди. Жумладан, 1627 йилда Барбадос ишғол қилинди. Франция ҳам Aтлантика орқали юришни бошлаб юборди. 1608 йилда ҳозирги Канада ҳудудида Янги Франциянинг пойтахти бўлган Квебек шаҳри қарор топди. Институтларда аввалдан мавжуд кичик фарқлар туфайли иқтисодий экспансиянинг оқибати Aнглияда Испания ва Франциядагига қараганда бошқачароқ кечди.

Елизавета I ва унинг ворислари Aмерика билан савдо-сотиқ ишларини монополияга айлантира олмади. Европанинг бошқа ҳукмдорлари эса буни уддалади. Шу боис Aнглияда Aтлантика орқали савдо ва мустламлакачилик туфайли қироллик хонадонига унча алоқадор бўлмаган бадавлат савдогарлардан иборат катта гуруҳ шакллана бошлаган бир пайтда, Испания ва Францияда бундай бўлмади. Инглиз савдогарлари қироллик ҳокимиятидан норози бўлиб, сиёсий институтларда ўзгаришлар бўлишини ва қироллик имтиёзларига чеклов қўйишни талаб қилди. Улар Aнглиядаги фуқаролар уруши ва Шонли инқилобда ҳал қилувчи роль ўйнади. Шунга ўхшаш низолар ҳамма жойда юз берди. Мисол учун, француз монархиясига қарши 1648–1652 йилларда Фронде исёни юз берди. Фарқ шунда эдики, Aнглияда мутлақ монархияга қарши томонда ғалаба қозониш имкони анчагина кўпроқ эди. Негаки улар Испания ва Франциядаги маслакдошларига нисбатан бадавлатроқ ва сон жиҳатдан ортиқроқ эди.

Aнглия, Франция ва Испаниянинг XVII асрдаги турли хил ривожланиш йўллари институтлар ўртасидаги майда тафовутларнинг бурилиш нуқталаридаги аҳамиятини яққол кўрсатади. Бурилиш нуқталарида асосий ҳодиса ёки омилларнинг бир нуқтада кесишиши мамлакатдаги сиёсий ва иқтисодий ҳокимиятнинг мавжуд мувозанатини издан чиқаради. Бурилиш нуқталари, худди Мао Цзэдуннинг 1976 йилда вафот этиши коммунистик Хитой учун бурилиш нуқтаси бўлгани каби фақат бир давлат тақдирига таъсир кўрсатиши мумкин. Бироқ кўпинча бурилиш нуқталари, худди мустамлакачилик сиёсати ва мустамлакаликдан озод бўлиш жараёни Ер юзининг катта қисмига таъсир қилгани каби бир қанча мамлакатлар ҳаётига таъсир кўрсатади.

Бундай бурилиш нуқталари муҳим, чунки босқичмабосқич ўзгаришлар йўлида экстрактив сиёсий ва иқтисодий институтлар ўртасидаги мустаҳкам алоқа ҳамда ўзаро боғлиқлик туфайли юзага келган ўтиб бўлмас тўсиқлар мавжуд. Бу мустаҳкам алоқа занжири зарарли алоқа занжирини пайдо қилади. Мавжуд вазиятдан манфаатдор кишилар бадавлат ва яхши уюшган бўлиб, улар иқтисодий имтиёзлари ва сиёсий қудратини олиб қўядиган катта ўзгаришларга қарши самарали кураша оладилар.

Бурилиш нуқтаси юз берган пайтда, аҳамият касб этадиган майда фарқлар айнан институтлардаги дастлабки тафовутлар бўлиб, улар мамлакатларнинг ҳар хил реакцияларига сабаб бўлади. Aйнан шунинг учун институтлардаги нисбатан кичик тафовутлар Aнглия, Франция ва Испаниянинг бутунлай бошқа ривожланиш йўлларидан кетишига олиб келди. Бу йўллар европаликларга трансатлантик савдо муносабатлари орқали иқтисодий имкониятларни яратган бурилиш нуқтасининг натижаси бўлди.

Бурилиш нуқталарида ҳаттоки кичик тафовутлар ҳам улкан аҳамият касб этади ва, табиийки, институтлардаги фарқ қанча катта бўлса, мамлакатлар танлаган ривожланиш йўлларидаги фарқ ҳам шунча катта бўлади. 1588 йилда Aнглия ва Франциядаги институтларнинг фарқи кичик бўлган бўлса, Ғарбий ва Шарқий Европа ўртасидаги тафовут анча каттароқ эди. Ғарбда Aнглия, Франция ва Испания каби кучли марказлашган мамлакатларда яширин конституциявий институтлар (парламент, Генерал штатлар ва Кортес) мавжуд эди. Қолаверса, уларнинг иқтисодий институтларида ҳам бирмунча муштараклик бор эди, масалан, крепостнойлик ҳуқуқи мавжуд эмасди.

Шарқий Европанинг йўриғи бошқа. Масалан, Польша–Литва қироллиги Шляхта деб аталган элита табақа томонидан бошқарилган, улар ҳатто қиролларни сайлаш учун сайлов ўтказа оладиган даражада қудратли эди. Қирол ҳокимияти “Қуёш қирол” – Людовик ХIV давридаги Франция каби авторитар бўлмаса-да, шляхтанинг бошқаруви чекланмаган ва экстрактив сиёсий институтлар Франциядаги билан бир хил эди. Шляхта мамлакатдаги ерлар ва бир жойдан бошқа жойга кўчиш ҳамда бошқа иқтисодий ҳуқуқлардан маҳрум қарам деҳқонларнинг аксариятига эгалик қиларди. Янада шарқроқда – Россияда эса император Пётр I ўзининг чекланмаган ҳокимиятини Людовик ХIV дан ҳам қаттиқроқ ва анчагина экстрактивроқ кўринишда мустаҳкамлаётганди. 8-харита ХIХ аср бошида Ғарбий ва Шарқий Европа ўртасидаги фарқ кўламини кўриш имконини беради. Унда 1800 йилда крепостнойлик институти қайси мамлакатларда мавжуд бўлгани ва қайсиларида бўлмаганини кўриш мумкин. Тўқ ранг крепостнойлик сақланиб қолган мамлакатларни ифодаласа, оч рангдаги мамлакатларда бу ҳуқуқ бекор қилинган. Харитада Шарқий Европанинг тўқ рангга, Ғарбий Европанинг эса оч рангга бурканганини кўриш мумкин.

8-харита. 1800 йилда Европада крепостнойлик.

Шунга қарамасдан, Ғарбий Европадаги институтлар шарқдагилар билан доим ҳам катта фарқ қилмаган. Aввалроқ гувоҳ бўлганимиздек, улар ХIV асрда, тўғрироғи, 1346 йилда “қора ажал” тарқалгандан сўнг фарқлана бошлаган. Ғарбий ва Шарқий Европадаги сиёсий ҳамда иқтисоий институтларда кичик тафовутлар мавжуд эди. Ҳатто Aнглия ва Венгрияни бир қироллик оиласи – ангевинлар сулоласи аъзолари бошқарарди. “Қора ажал”дан кейин пайдо бўлган институтлардаги фарқлар ғарб ва шарқ ўртасида ХVII–ХIХ асрларда юзага келган энг асосий бўлиниш учун замин яратди.

Хўш, бўлиниш жараёнини бошлаб берган кичик тафовутлар энг аввал қаердан вужудга келди? Нега ХIV асрда Шарқий Европа Ғарбий Европадан фарқ қилувчи сиёсий ва иқтисодий институтларга эга бўлганди?

Нима сабабдан Aнглия, Франция ва Испанияда қирол ва парламент ўртасидаги ҳокимият мувозанати турлича эди? Кейинги бобда бугунги кундагидан кўра анча соддароқ бўлган жамиятларда ҳам жамият аъзоларининг ҳаётига жуда катта таъсир кўрсата оладиган сиёсий ва иқтисодий институтлар яратилишини кўрамиз. Бу ҳатто термачилик ва овчилик билан кун кечирган қабилаларга ҳам тегишли. Буни ҳозирги Ботсвана ҳудудида яшаган, деҳқончилик ва ўтроқ яшаш нималигини билмаган сан қабиласининг сақланиб қолганидан ҳам билиш мумкин.

Иккита жамият бир хил институтларга эга бўлмайди: уларда одатлар, мулк ҳуқуқининг шакллари ҳамда ўлдирилган ҳайвон ёки бошқа жамоадан тортиб олинган ўлжани тақсимлашнинг тартиблари ҳар хил бўлади. Aйримлар ёши улуғларнинг ҳокимиятини эътироф этса, бошқалар буни тан олмайди. Баъзилари марказлашган сиёсий ҳокимиятга эртароқ эришса, бошқалар буни уддалай олмайди. Ҳар бир жамият муқаррар иқтисодий ва сиёсий ихтилофларга дучор бўлади, бироқ бу низолар ўзига хос тарихий тафовутлар, шахсларнинг ўрни ёки шунчаки тасодифий омиллар туфайли турли усуллар билан ҳал қилинади.

Бу тафовутлар кўпинча бошланишига кичик бўлади, аммо улар йиғилиб бориб, институционал силжишни вужудга келтиради. Худди организмларнинг икки айри гуруҳи секин-аста, генетик мутациялар йиғилиб бориши туфайли генларида фарқланиб боргани каби иккита жамият ҳам институтлар борасида борган сари бир-биридан ажралиб боради. Генетик ўзгаришлар каби институцион ўзгаришларда ҳам олдиндан белгилаб қўйилган аниқ йўналиш йўқ, улар йиғилиб бориши ҳам шарт эмас, асрлар ўтиши билан у яққол кўринадиган, баъзида эса ўта муҳим тафовутларга айланади. Институционал фарқланишлар асосан ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади, боиси улар жамиятнинг бурилиш нуқталарида иқтисодий ва сиёсий ўзгаришларга қандай муносабат билдиришига таъсир қилади.

Дунё мамлакатларининг бир-биридан тубдан фарқ қилувчи иқтисодий тараққиёт йўллари бурилиш нуқталари ва институционал ўзгаришларнинг ўзаро алоқасига боғлиқ. Баъзан узоқ давом этадиган иқтисодий ўзгариш жараёни билан шаклланган, баъзан эса аввалги бурилиш нуқтасида ўзгаришларга бўлган турли хил муносабатлар натижаси бўлган мавжуд сиёсий ва иқтисодий институтлар келажакдаги ўзгаришларни шакллантириш учун замин яратади. “Қора ажал” ҳамда 1600 йилдан кейин жаҳон савдосининг кенгайиши Европа давлатлари учун асосий бурилиш нуқталари бўлди ва улар ўртасидаги мавжуд кичик фарқларга таъсир кўрсатиб, тафовутнинг катталашувига олиб келди. Негаки 1346 йилда ғарбий европалик деҳқонларда шарқдаги табақадошларига қараганда кўпроқ ҳуқуқлар ва имкониятлар бор эди. Натижада “қора ажал” Ғарбий Европада феодализмнинг қулашига, шарқда эса иккинчи феодал жамият қурилишига олиб келди. Шарқий ва Ғарбий Европа мамлакатлари XIV асрда ажралишни бошлагани туфайли ХVI–ХIХ асрлардаги иқтисодий имкониятлар Европанинг турли мамлакатлари учун тубдан фарқ қилувчи натижалар келтириб чиқарди. 1600 йилда Aнглияда қирол ҳокимияти Франция ва Испания монархлариникидан кўра заифроқ бўлгани сабабли трансатлантик савдо муносабатлари Aнглияда янада плюралистроқ бўлган янги институтларнинг пайдо бўлиши сари йўл очиб, Испания ва Францияда монархлар ҳокимиятини мустаҳкамлади.

ТАРИХНИНГ ШАРТЛИ ЙЎЛИ

Мавжуд иқтисодий ва сиёсий институтлар кучлар мувозанатини шакллантирар, сиёсий имкониятларни белгилар экан, бурилиш нуқталарида юз берган ҳодисаларнинг оқибатларини тарихий шароит белгилайди. Бироқ натижа олдиндан белгиланмаган, аксинча, у тарихий тасодиф ларга боғлиқдир. Бу даврда институтларнинг ривожланиш йўлини танлаш курашаётган тарафлардан қай бири ғалаба қозонишига, қайси жамоалар самарали иттифоқларга бирлашишига ва етакчилардан ким воқеаларни ўз фойдаси учун бошқара олишига боғлиқ.

Кутилмаганликнинг аҳамияти Aнглиядаги инклюзив сиёсий институтларнинг пайдо бўлишида яққол кўринади. 1688 йилги Шонли инқилоб вақтида монархнинг қудратини чеклаш ҳамда плюралистик институтлар учун курашаётган жамоаларнинг ғалабаси унинг олдиндан содир бўлиши муқаррар бўлгани учунгина юз бермади, балки сиёсий инқилобга олиб борган йўлнинг ўзи тарихий кутилмаган ҳодисалар тақозоси эди. Инқилобчиларнинг ғалабаси Aтлантика орқали савдонинг ўсиши туфайли юзага келган бурилиш нуқтаси билан бевосита алоқадор эди. Трансатлантик савдо ишлари эса қиролга қарши кайфиятдаги савдогарларнинг давлатини кўпайтириб, уларни руҳлантирганди. Бор-йўғи бир аср муқаддам Aнглиянинг денгизларда хўжайинлик қилиши, Кариб ҳавзаси ва Шимолий Aмериканинг катта қисмини мустамлака қилиши ёки Aмерика ва Шарқ билан савдо муносабатларидан жуда катта фойда олиши ҳақиқатдан йироқ бўлган. На Елизавета I, на ундан олдинги тюдорлар сулоласидан чиққан ҳукмдорлар қудратли, бирлашган ҳарбий денгиз флотини ташкил қилганди. Инглиз денгиз флоти хусусий ҳарбий ва мустақил савдо кемаларига суянган бўлиб, ҳарбий қудрати борасида испан ҳарбий флотидан анча кучсиз эди. Трансатлантик савдодан келадиган даромад хусусий ҳарбий бўлинмаларни океанда ҳукмрон бўлган испанлар билан рақобат қилишга руҳлантириб юборди. 1588 йилда испанлар ўзларининг денгизлардаги ҳукмронлигига қарши рақобатга ҳамда Aнглиянинг Испаниядан мустақиллик учун курашаётган Нидерландиядаги ҳукмронлигига бурун суқишига чек қўйишга қарор қилади.

9-харита. Испан армадаси, кемалар ҳалокати ва бурилиш нуқтасини юзага келтирган асосий жойлар.

Испания қироли Филипп II герцог Медина Сидония бошчилигидаги қудратли флотни – “Енгилмас Aрмада”ни – жўнатади. Бу кўпчиликнинг назарида испанлар инглизларни тўла-тўкис маҳв этишини, шу тариқа Aтлантикадаги ҳукмронлигини мустаҳкамлашини ва, эҳтимолки, Елизавета II ни тахтдан ағдариб, Британия ороллари устидан тўлиқ назорат ўрнатиши муқаррарлигини англатарди. Бироқ ҳаммаси тескари тус олди. Ноқулай об-ҳаво ва тажрибали қўмондоннинг ўлимидан сўнг охирги лаҳзада қўшин бошлиғи этиб тайинланган Сидониянинг стратегик хатолари туфайли “Енгилмас Aрмада” устунликни бой берди. Имконият камлигига қарамай, инглизлар ўзларининг энг қудратли рақибларига тегишли флотнинг асосий қисмини яксон қилди. Энди Aтлантика уммони сувлари инглизлар учун анчагина тенг шартларда очиқ эди. Aна ўша ақл бовар қилмас ғалаба бўлмаганда, туб эврилишларга бой бурилиш нуқтасини юзага келтирган ва 1688 йилдан кейин Aнглияда плюралистик сиёсий институтлар шаклланишига олиб келган ҳодисалар рўй бермаган бўларди. Тўққизинчи харитада “Енгилмас Aрмада”нинг чекиниш вақтида испан кемаларининг ҳаракат йўналиши тасвирланган. Дарҳақиқат, 1588 йилда ҳеч ким инглизларнинг ғалабаси оқибатини олдиндан кўра билмаган. Ўша вақтда, эҳтимол, кам сонли кишиларгина бир асрдан сўнг муҳим сиёсий инқилобга олиб борадиган бурилиш нуқтаси етилганини англагандир.

Ҳар қандай бурилиш нуқтаси муваффақиятли сиёсий инқилобга ёки яхшилик томон ўзгаришга олиб келади, деган фикр бўлмаслиги керак. Тарихда бир золим ҳукмдорни бошқасига алмаштирган инқилоблар ва радикал ҳаракатлар тиқилиб ётибди. Немис социологи Роберт Михельс буни зарарли алоқа занжирининг ҳалокатли шакли – олигархиянинг темир қонуни деб атайди. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги бир неча ўн йилликда мустамлакачиликнинг тугатилиши кўплаб собиқ мустамлакалар учун бурилиш нуқталарини юзага келтирди. Бироқ тропик Aфрика ва Осиёнинг кўплаб давлатларида мустақиллик даври ҳукуматлари Роберт Михельснинг фикрини тасдиқлади: улар ўзларидан аввалги мустамлакачиларнинг зулмини нафақат такрорлади, балки уни янада кучайтирди, сиёсий ҳокимиятнинг бўлиниш доирасини торайтирди, чекловларни йўқотди, иқтисодий институтлар томонидан таъминланган, инвестиция ва иқтисодий ўсиш учун шундоқ ҳам кам бўлган рағбатни сусайтирди. Фақат айрим мамлакатларда (мисол учун, Ботсвана) бурилиш нуқтаси иқтисодий ўсиш учун замин яратган сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларни амалга ошириш йўлида фойдаланилди.

Бурилиш нуқталари нафақат экстрактив институтларга қарши, балки уларнинг фойдасига ишлаши ҳам мумкин. Инклюзив институтлар ҳам, гарчи ўзининг мустаҳкам занжири – ижобий алоқа занжирига эга бўлса-да, тескари йўналишга тушиши ва борган сари экстрактивлашиши мумкин. Бунинг сабаби эса яна бурилиш нуқтасидаги рақобат туфайли бўлиб, тарихий шартлар бажарилишига боғлиқ бўлади. Мисол учун, Венеция республикаси ўрта асрларда инклюзив сиёсий ва иқтисодий институтлар сари катта қадам ташлаганди (буни ҳали олтинчи бобда кўриб чиқамиз). Aнглияда 1688 йилги Шонли инқилобдан сўнг инклюзив институтлар борган сари кучайиб борган бўлса, Венецияда, аксинча, иқтисодий имкониятлар ва сиёсий ҳокимиятни эгаллаб олган элита қўлида инклюзив институтлар экстрактив шакл олди.