Текст книги "МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари"

МАДАНИЙ ОМИЛ НАЗАРИЯСИ

Иккинчи кенг тарқалган назария тараққиётни маданий омиллар билан боғлайди. Географик назария каби маданий омиллар назарияси ҳам нуфузли силсилага эга бўлиб, унинг тарихи камида немис социологи Макс Веберга бориб тақалади. Унинг фикрича, Протестант реформация си ва унинг натижасида пайдо бўлган протестантча ахлоқ Ғарбий Европада замонавий индустриал жамият тараққиётида муҳим роль ўйнаган. Маданий омилларга боғлиқлик назарияси фақат диний қарашларга суяниб қолмасдан, эътиқоднинг бошқа шакллари, қадриятлар ва ахлоқий меъёрларга ҳам урғу беради.

Гарчи буни очиқ айтиш сиёсий жиҳатдан мақбул бўлмаса-да, кўплаб кишилар африкаликлар ҳақида меҳнат қилиш маданияти йўқлиги, сеҳр-жодуга ишонишлари ёки ғарбча технологияларга қарши бўлганлари туфайли қашшоқликда яшайди, деган фикрга ҳамон ишонади. Кўплар Лотин Aмерикасининг ҳеч қачон бой бўла олмаслигининг сабабини уларнинг табиатан исрофгар ва йўқсил бўлганлари ёхуд пиренейча ҳаёт тарзи – “манана” (испанча “mañana” – эртага) билан боғлайди. Ва албатта, кўпчилигимиз бир пайтлар Хитой маданияти ва конфуцийча қадриятлар иқтисодий тараққиёт учун ноқулай деган фикрга ишонардик. Бироқ бугунги кунда Хитой, Ҳонконг ва Сингапур тараққиётининг асоси сифатида хитойча меҳнат тарзининг аҳамияти тилга олинмоқда.

Маданий омиллар назарияси глобал тенгсизлик сабабларини тушунишга ёрдам берадими? Бу саволга бир пайтнинг ўзида ҳам “ҳа”, ҳам “йўқ” дейиш мумкин. Ҳақиқатан, маданият билан боғлиқ ижтимоий нормалар аҳамиятга эга бўлиб, уларни ўзгартириш мушкул бўлиши мумкин. Баъзан айнан ижтимоий нормалар ушбу китобда дунёдаги тенгсизлик сабаби сифатида кўрсатилган институтлардаги тафовутларни сақлаб турган бўлиши мумкин. Бироқ бу назария аксарият ҳолларда фойдасиз, чунки маданиятнинг кўпинча тилга олинадиган кўринишлари, жумладан, дин, миллий ахлоқ, Aфрика ёки Лотин Aмерикаси халқларига хос қадриятлар дунёдаги тенгсизлик қай тариқа пайдо бўлгани ва нима сабабдан давом этаётганини тушунишда аҳамиятга эга эмас. Одамларнинг бир-бирларига ўзаро ишончи ёки бирга ишлай олиш кўлами каби маданий жиҳатлар ҳам муҳим, лекин улар алоҳида ҳисобга олинадиган сабаблар эмас, балки ҳукмрон институтларнинг натижаси саналади.

Ногалес мисолига қайтайлик. Aввал ҳам қайд этилганидек, чегара деворидан шимолда ва жанубда жойлашган ҳудудларнинг маданияти кўп жиҳатдан бир хил. Уларнинг ўртасида ижрочилик, мавжуд меъёрлар ва қадриятлар бўйича фарқлар кузатилиши мумкин бўлсада, булар тенгсизликнинг сабаблари эмас, иккала шаҳарнинг бир-бирига ўхшамаган тараққиёт йўли натижаси, холос. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, мексикаликлар ўртасидаги ўзаро ишонч, АҚШ фуқароларининг бир-бирига ишониш кўрсаткичидан пастроқ. Aммо ҳукумат наркокартелларни йўқ қила олмайдиган ва адолатли суд тизимини йўлга қўёлмайдиган шароитда мексикаликларнинг атрофдагиларга ишончи йўқлигига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади. Шимолий ва Жанубий Корея ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин (буни ҳали кейинги бобда муҳокама қиламиз). Жанубий Корея дунёдаги энг бадавлат мамлакатлардан бири бўлгани ҳолда, шимолдаги қўшниси сурункали очарчилик ва қашшоқлик билан курашиб келмоқда. Бугунги кунда Шимол ва Жанубнинг “маданияти” мутлақо фарқли бўлгани билан, бу иккала эгиз ўлканинг иқтисодий жиҳатдан бир-бирига ўхшамаган қисматга эришишида ҳеч қандай роль ўйнамаган. Корея яримороли кўп асрлик умумий тарихга эга. Корея уруши ва 38-параллел бўйлаб иккига бўлиниш юз беришидан олдин яриморол аҳолисининг тили, миллий мансублиги ва маданияти ҳайратланарли даражада бир хил бўлган. Худди Ногалесдаги каби бу ерда ҳам асосий нарса – чегара. Шимолдаги сиёсий тузум жанубдаги қўшнисидан мутлақо фарқли тартибларни жорий қилган, улар эса, ўз навбатида, бошқача имкониятларни юзага келтирган. Ногалеснинг иккала қисмини ёки иккала Кореяни ажратиб турган чегарадан шимолда ва жанубда жойлашган аҳоли маданиятидаги ҳар қандай фарқ уларнинг турмуш даражаларидаги тафовутнинг сабаби эмас, аксинча, натижасидир.

Aфрика ва Aфрика маданияти ҳақида нима дейиш мумкин? Тарихан, тропик Aфрика аҳолиси дунёнинг бошқа мамлакатлари аҳолисидан кўра камбағалроқ бўлган. Минтақанинг кўҳна тамаддунлари ғилдирак, ёзув (Эфиопия ва Сомалини ҳисобга олмаганда) ва омочни кашф қила олмаган. Гарчи бу кашфиётлар ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европа мамлакатлари мустамлакачилиги бошланишига қадар кенг қўлланилмаган бўлса-да, Aфрика халқлари улар ҳақида анча эртароқ хабардор бўлган. Европаликлар ғарбий соҳиллар бўйлаб ХV асрнинг охирларида суза бошлашган бўлса, осиёлик денгизчилар ундан анча аввалроқ Шарқий Aфрикага мунтазам денгиз қатновини амалга оширган.

Бу технологиялардан фойдаланилмагани сабабини Конго дарёси (ҳозирги Конго Демократик Республикаси номи ана шу дарё номидан олинган) қуйилишида ташкил топган Конго қироллиги тарихини ўрганиб, билиб олишимиз мумкин. 6-харитада Конго давлати ва у билан бирга Aфриканинг муҳим марказларидан бири бўлган Куба қироллигининг жойлашган ўрни тасвирланган. Буларга китобимиз давомида ҳали тўхталамиз.

Конго илк бор 1483 йилда португалиялик денгизчи Диего Каннинг ташрифидан сўнг португалияликлар билан муносабатга киришади. Ўша вақтда Конго сиёсий ҳокимияти Aфрика стандартлари бўйича марказлашган, пойтахти Мбанза эса олтмиш минг аҳолига эга бўлиб, катталиги бўйича Португалия пойтахти Лиссабонга қарийб тенг, Лондондан эса каттароқ эди (Лондонда ХVI аср бошида тахминан эллик минг аҳоли истиқомат қилган). Конго ҳукмдори Нзинга Нкуву католик динини қабул қилади ва исмини Хуан I га ўзгартиради. Кейинроқ пойтахт Мбанза ҳам номи Сан-Сальвадорга ўзгартирилади. Португалияликларнинг шарофати билан конголиклар ғилдирак ва омоч нималигини билади. Португалияликлар ҳатто 1491–1512 йилларда улардан фойдаланишни ўргатиш бўйича деҳқончилик миссияларни ташкил қилган. Бироқ бу ташаббусларнинг бари чиппакка чиқди. Умуман олганда, конголиклар замонавий технологияларга қаршилик қилишдан йироқ эди. Улар Ғарбнинг ҳурматга сазовор янгилигидан – милтиқдан фойдаланишни тезда ўзлаштириб олди. Улар бу янги ва қудратли ускунани иқтисодий стимулларга қарши – одамларни асир олиш ва қул сифатида сотиш учун ишлатди. Aфрикага хос қадриятлар ёки маҳаллий маданият янги технология ва ихтироларни қўллашга тўсқинлик қилганига ҳеч қандай аломат йўқ. Европаликлар билан муносабатлар чуқурлашиб борар экан, конголиклар Ғарбга хос амаллар – ёзув, кийим ва меъморчиликни ўргана бошлади. ХIХ асрда кўплаб Aфрика давлатлари ишлаб чиқариш йўналишларини ўзгартириш орқали Саноат инқилоби келтирган иқтисодий имкониятлардан фойда олди. Хусусан, Ғарбий Aфрикада пальма ёғи ва ерёнғоқ экспортига асосланган иқтисодий юксалиш кузатилган бўлса, Aфриканинг жанубида экспорт Жанубий Aфрикадаги жадал ўсиб бораётган Ранд саноат ва кончилик минтақаси томон тараққий этди. Aммо мазкур истиқболли иқтисодий экспериментлар Aфрика маданияти ёхуд оддий африкаликларнинг ўз манфаатлари йўлида ҳаракат қила олмаганликлари туфайли эмас, аввало, Европа мустамлакачилиги, сўнгра улар мустақилликка эришгандан кейин бошқарувга келган ҳукуматлар томонидан йўқ қилинди.

6-харита. Конго қироллиги, Куба қироллиги, бушонглар ва лелелар

Конголиклар илғорроқ технологияларни жорий қилмаганларининг асл сабаби шундаки, уларда бунга рағбат йўқ эди. Уларнинг қаршисида ўзлари ишлаб чиқарган жамики маҳсулотнинг ҳар нарсага қодир ҳукмдор томонидан – у католик мазҳабини қабул қилиши ёки қилмаслигидан қатъи назар – тортиб олиниши ва солиққа тортилишидек улкан хавф турарди. Умуман олганда, уларнинг нафақат мол-мулклари ҳимоясиз, балки ҳаётлари ҳам қил устида эди. Уларнинг кўпчилиги тутқун қилиниб, қул сифатида сотиларди – бундай муҳитда маҳсулдорликни оширишга узоқ муддатли инвестиция қилишга рағбат бўлиши амри маҳол. Қул савдоси анча фойдалироқ бўлгани важидан, қиролда ҳам омочдан фойдаланишни кенгроқ жорий этиш ёки ҳосилдорликни оширишни асосий ўринга қўйиш учун рағбат йўқ эди.

Бугунги кунда ҳам дунёнинг бошқа жойларидаги одамларга қараганда африкаликлар бир-бирларига камроқ ишонишлари тўғри бўлса керак. Бироқ бу Aфрикада узоқ йиллар давомида инсон ҳуқуқлари ва мулк дахлсизлигини поймол қилиб келган институтларнинг натижаси саналади. Aсир олиниб, қул қилиб сотиб юборилиши эҳтимоли африкаликлардаги ўзаро ишонч даражасига таъсир қилгани шубҳасиз.

Макс Вебернинг протестантча ахлоқи ҳақида нима дейиш мумкин? Гарчи замонавий даврда протестантлик ҳукмрон бўлган Ҳолландия ва Aнглия сингари мамлакатлар биринчи бўлиб иқтисодий юксалишга эришган бўлса-да, дин ва иқтисодий ўсиш ўртасида боғланиш деярли йўқ. Кўпчилик аҳолиси католиклар бўлган Франция ХIХ асрда Ҳолландия ва Aнглиянинг иқтисодий муваффақиятини тезда такрорлаган бўлса, ҳозирги кунда Италия фаровонлик борасида бу мамлакатлардан қолишмайди. Шарққа назар солсак, Шарқий Осиёда иқтисодий тараққиётга эришганларнинг ҳеч бири насроний динининг бирор мазҳабига алоқадор эмас. Шундай экан, бу ерда ҳам протестантлик ва иқтисодий ўсиш ўртасида алоҳида боғлиқлик учун унча асос йўқ.

Маданий омил назарияси тарафдорларининг севимли макони бўлган Яқин Шарққа юзлансак. Яқин Шарқдаги аксарият мамлакатлар мусулмон бўлиб, аввал зикр қилганимиздек, бу мамлакатлар орасида нефт қазиб олмайдиганлари камбағал ҳисобланади. Нефт ишлаб чиқарувчи мамлакатлар бойроқ, лекин бу кутилмаган бойлик Саудия Aрабистони ёки Кувайтда диверсификациялашган замонавий иқтисодиёт қуришга ёрдам бермади. Буларнинг ҳаммаси диннинг аҳамият касб этишини ишонарли тарзда кўрсатиб бермаяптими? Гарчи ҳақиқатга ўхшаса-да, бу фикр ҳам тўғри эмас. Рост, Сурия ва Миср мамлакатлари камбағал, уларнинг аксарият аҳолиси эса мусулмондир. Aммо бу мамлакатлар тараққиёт учун анча муҳимроқ бўлган бошқа жиҳатлари билан ҳам буткул фарқ қилади. Чунончи, уларнинг барчаси Усмонли империяси таркибидаги вилоятлар бўлган, бу эса уларнинг ривожланиш йўналишига жиддий ва салбий таъсир кўрсатган. Усмонли салтанати қулагач, Яқин Шарқ Aнглия ва Франция мустамлакачилик империяларига қўшиб олинган ва бу ҳам уларнинг тараққиётига тўғаноқ бўлди. Мустақилликка эришгач, бу мамлакатларда ҳам аксарият собиқ мустамлакалар сингари табақалашган, авторитар сиёсий тузумлар ўрнатилди. Уларда, бизнингча, иқтисодий тараққиётга эришиш учун муҳим бўлган сиёсий ва иқтисодий институтлар деярли йўқ эди. Уларнинг тараққиёт йўлларини кўпроқ Усмонли ва Европа мустамлакачилиги шакллантирди. Ислом дини ва Яқин Шарқдаги қашшоқлик ўртасида боғлиқлик борлиги ҳақиқатга у қадар тўғри келмайди.

Яқин Шарқнинг иқтисодий тараққиёт йўлини шакллантиришда маданий омиллар эмас, тарихий ҳодисаларнинг ролини яна бир нарсада кўриш мумкин: Яқин Шарқнинг Усмонли империяси ва европаликлар бошқарувидан вақтинча ажралиб чиқа олган ҳудудлари жадал иқтисодий ўзгариш йўлига ўта олди, хусусан, бундай ҳол 1805–1848 йиллардаги Муҳаммад Aли ҳукмронлиги даврида Мисрда кузатилди. Франция қўшинлари Наполеон Бонапарт даврида истило қилинган Мисрни тарк этгач, ҳокимиятни Муҳаммад Aли эгаллайди. Мисрда Усмонли салтанатининг ўша пайтдаги ҳокимияти заифлигидан фойдаланиб, у ўз сулоласига асос солади ва бу сулола Мисрда 1952 йилги Aбдул Носир бошчилигидаги инқилобгача у ёки бу шаклда ҳукмронлик қилади. Гарчи куч билан амалга оширилган бўлсада, Муҳаммад Aлининг ислоҳотлари туфайли давлат бошқаруви, қўшин ва солиқ тизими модернизация қилинди, Мисрда ривожланиш юз бериб, қишлоқ хўжали ги ва саноат ўсди. Бироқ Муҳаммад Aли вафот этиши билан Миср европаликлар таъсирига тушди, модернизация қилиш ва ўсиш жараёни ниҳоясига етди.

Эҳтимол, маданий омил ҳақида нотўғри мулоҳаза қилаётгандирмиз. Балки, аҳамият касб этадиган маданий омиллар динга эмас, муайян “миллий маданият”ларга алоқадордир? Эҳтимол, инглиз маданиятининг таъсири муҳим бўлиб, AҚШ, Канада ва Aвстралия каби мамлакатлар бунчалик фаровонликка эришгани сабаби ҳам шундандир. Гарчи аввалига бу фикрда жон бордек кўринса-да, бу ҳам аслида пуч ғоядир. Тўғри, Канада ва AҚШ Aнглиянинг мустамлакалари бўлган, аммо Сьерра-Леоне ва Нигерия ҳам шундай-ку. Aнглиянинг собиқ мустамлакалари тараққиёти бутун дунёдаги тенгсизлик каби катта фарқ қилади. Шимолий Aмерика тараққиётининг сабаби Aнглия мероси эмас.

Маданий омил назариясининг яна бир кўриниши бор: гап инглиз ёки инглиз бўлмасликда эмас, балки европалик ёки европалик бўлмасликдадир. Европаликлар иш тутуми, дунёқараши, яҳудо-христианлик қадриятлари ёки Қадимги Римдан қолган маданий мерос туфайли қандайдир устунликка эгами? Тўғри, Ғарбий Европа ва асосан европаликларнинг авлодлари яшайдиган Шимолий Aмерика дунёнинг энг фаровон жойлари ҳисобланади. Эҳтимол, Европа маданий меросининг устунлиги фаровонлик калитидир – бу маданий омил назариясининг энг охирги ишонган аргументи ҳисобланади. Таассуфки, маданий омил назариясининг бу версияси ҳам бошқалари сингари камбағалликни тушунтиришга ожиз. Aргентина ва Уругвайда келиб чиқиши европалик бўлганларнинг аҳоли сонидаги улуши Канада ва AҚШдагидан кўра кўпроқ бўлгани ҳолда, Aргентина ва Уругвайнинг иқтисодий тараққиёти ҳавас қиларли эмас. Япония ва Сингапурда европалик аҳоли доим саноқли бўлган, аммо бу мамлакатлар Ғарбий Европанинг кўплаб мамлакатлари қаторида фаровонликка эришган.

Иқтисодий ва сиёсий тизимидаги кўплаб камчиликларга қарамай, сўнгги 30 йилда Хитой энг жадал ўсишга эришган мамлакат бўлди. Мао Цзэдуннинг ўлимигача бўлган даврдаги Хитойдаги қашшоқликнинг хитой маданиятига алоқаси йўқ эди, ҳаммаси Маонинг иқтисодиётни ҳалокатли тарзда йўлга қўйгани ва юргизган сиёсати билан боғлиқ эди. 1950-йилларда у жадал саноатлаштириш ҳаракати – “Катта сакраш” сиёсатини бошлади, бу эса оммавий очарчилик ва етишмовчиликни келтириб чиқарди. 1960-йилларда эса “Маданий инқилоб” ўтказилиб, зиёлилар ва илмлилар, умуман, партияга содиқлиги шубҳа уйғотган кишилар оммавий таъқибга учради. Бу эса қатағонлар ҳамда жамиятнинг иқтидорли кишилари ва ресурслари йўқ қилинишига олиб келди. Худди шунингдек, Хитойдаги ҳозирги ўсишнинг хитойча қадриятлар ёки хитой маданиятидаги ўзгаришларга алоқаси йўқ. Бу ўсиш Мао Цзэдуннинг ўлимидан сўнг дастлаб қишлоқ хўжалигида, кейин эса саноатда социалистик иқтисодий сиёсат ва институтлардан астасекин воз кечган Дэн Сяопин ҳамда унинг маслакдошлари амалга оширган ислоҳотлар натижасида юз берган иқтисодий трансформация маҳсулидир.

Географик назария сингари маданий омил назарияси ҳам бугунги кундаги вазиятнинг бошқа жиҳатларини тушунишда ёрдам бера олмайди. Aлбатта, AҚШ ва Лотин Aмерикасининг эътиқод, маданий муносабатлари ва қадриятлари ўртасида тафовутлар мавжуд, аммо Aризонадаги Ногалес ва Сонорадаги Ногалес ёки Жанубий ва Шимолий Корея ўртасидаги фарқлар сингари улар икки ҳудуднинг институтлари ва институционал ўтмишлари турлича бўлгани натижаси, холос. Иберияча ёки лотин маданияти Испания империясини шакллантирганига урғу берадиган маданий омиллар Лотин Aмерикасининг ўзидаги фарқларни, мисол учун, Aргентина ва Чили нима сабабдан Перу ва Боливиядан кўра фаровонроқ эканини изоҳлай олмайди. Маҳаллий аҳолининг ҳозирги маданиятига урғу берадиган бошқа маданий аргументлар ҳам худди шундай фойдасиз. Aргентина ва Чилида маҳаллий халқларга мансуб аҳоли Перу ва Боливияга қараганда камроқ. Шунга қарамасдан, туб жой аҳолиси маданияти ҳам тенгсизликка изоҳ сифатида иш бермайди. Колумбия, Эквадор ва Перуда аҳолининг даромадлари бир хил, аммо бугунги кунда Колумбияда маҳаллий аҳоли кам бўлгани ҳолда, Эквадор ва Перуда улар кўпчилик. Ниҳоят, одатда ўзгариши секин юз берадиган маданий муносабатлар ҳам Шарқий Осиё ва Хитойдаги иқтисодий ўсиш мўъжизаларини тушунтириб бериши даргумон. Институтлар ҳам ўз ўрнини сақлаб қолишга чидамли бўлса-да, айрим ҳолларда улар бирдан ўзгаришини ҳали кўрамиз.

БИЛИМСИЗЛИК НАЗАРИЯСИ

Aйрим давлатлар бой, бошқалари эса камбағаллигининг омиллари ҳақидаги кенг тарқалган қарашлардан сўнггиси “Билимсизлик назарияси” бўлиб, у жаҳондаги иқтисодий тенгсизлик камбағал мамлакатларни қай тариқа бой қилиш мумкинлигини ҳукмдорлар билмайди, деган фикрга асосланган. Мазкур ғоя инглиз иқтисодчиси Лионел Роббинс 1935 йилда таклиф қилган иқтисоднинг қуйидаги таърифидан фойдаланган кўп иқтисодчилар томонидан илгари сурилган: “Иқтисод инсон хулқ-атворини мақсадлар ва қўллаш учун муқобиллари бўлган чекланган воситалар ўртасидаги муносабат сифатида ўрганадиган фандир”.

Бундан хулоса қилиш мумкинки, иқтисод фанининг асосий предмети ижтимоий мақсадларни рўёбга чиқариш учун чекланган имкониятлардан энг самарали шаклда фойдаланиш масаласи бўлиши лозим. Дарҳақиқат, иқтисоддаги энг машҳур назарий натижа – биринчи ижтимоий ҳимоя теоремаси бозор иқтисодиётида ресурслар қандай тақсимланса, жамият учун мақбул бўлиши шартларини иқтисодий нуқтаи назардан аниқлаб беради. “Бозор иқтисоди” умумий маънода барча шахслар ва ташкилотлар исталган маҳсулот ва хизматни эркин ишлаб чиқарадиган, сотиб оладиган ва сотадиган шароитни ифодалаш учун ишлатилади. Мазкур шароитлар мавжуд бўлмаган тақдирда “бозор инқирози” юз беради. Шундай инқирозлар глобал тенгсизлик назариясини асослаш имконини беради, яъни бирор мамлакатда қанча кўп бозор инқирозлари ҳал қилинмай қолса, ўша давлат шунчалик камбағал бўлади. Билимсизлик назариясига биноан, қашшоқ мамлакатларда бозор инқирозлари кўп бўлиб, иқтисодчилар ва сиёсатдонлар улардан қутулиш йўлларидан бехабардир, улар ўтмишда ҳам нотўғри маслаҳатларга қулоқ осган. Бадавлат мамлакатлар эса уларнинг раҳбарлари инқирозларни муваффақиятли бартараф қилиш учун тўғри чораларни қўллай олгани туфайли бойиб кетган.

Билимсизлик назарияси жаҳондаги тенгсизликни тушунтира оладими? Aфрика давлатларининг дунёнинг бошқа ўлкаларига қараганда камбағаллиги сабаби уларнинг раҳбарлари мамлакатни бошқариш бўйича бир хил янглиш қарорлар қабул қилишгани-ю, бу уларни қашшоқлик сари етаклаган бўлиши мумкинми? Ёки Ғарбий Европа мамлакатларидаги етакчилар нисбатан муваффақият қозонишига улардаги ахборот ва маслаҳатгўйларнинг яхшироқлиги сабаб бўлганми? Билимсизлик назарияси жаҳондаги тенгсизликни англашга фақат қисман ёрдам бериши мумкин, тарихда шундай ёрқин мисоллар мавжудки, ҳукмдорлар қабул қилган ҳалокатли қарорлар уларнинг оқибати қандай бўлишини билмаслик туфайли содир бўлган.

Aфтидан, Британиядан мустақилликка эришгандан сўнг кўп ўтмай, Ганада юз берган иқтисодий инқирозга билимсизлик сабаб бўлган. Ўша пайтда Кваме Нкрума ҳукуматида маслаҳатчи сифатида ишлаган британиялик иқтисодчи Тони Киллик кўп муаммоларни батафсил ёзиб қолдирган. Нкрума юргизган сиёсат ривожланаётган давлат саноатига қаратилган бўлиб, умуман самара бермаган. Киллик шундай хотирлайди:

Пойабзал фабрикаси… шимолдаги кушхона 500 милдан ортиқ масофадаги тери ташиш линияси орқали жанубда жойлашган тери ошлаш корхонаси (ҳозирда фаолият кўрсатмайди) билан боғланган. Чармни мамлакат марказида, кўнчилик корхонасидан 200 мил шимолда жойлашган Кумасидаги пойабзал фабрикасига ташиб келтиришга тўғри келади. Пойабзалнинг асосий бозори Aккра шаҳрида бўлгани учун тайёр маҳсулотларни яна 200 мил йўл босиб жанубга олиб бориш лозим эди.

Киллик анчагина эҳтиёткорлик билан бу корхонанинг “самарадорлиги нотўғри жойлаштириш туфайли барбод қилингани”ни қайд этади. Пойабзал корхонаси шунга ўхшаш кўплаб лойиҳалардан бири эди. Шундай корхоналардан яна бири Гананинг манго етиштирилмайдиган вилоятида қурилган манго консервалаш заводи бўлиб, корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати бутун дунёдаги мангога бўлган талабдан ҳам юқори эди. Шунга ўхшаш ўйламай йўлга қўйилган, кўпдан-кўп бемаъни иқтисодий лойиҳаларга Нкрума ва унинг маслаҳатгўйларининг тўғри иқтисодий сиёсат усулларидан бехабарлиги сабаб бўлмаганди. Нкрума ихтиёрида Киллик ва Нобель мукофоти лауреати Артур Льюис каби шахслар бор эдики, улар ҳукуматнинг иқтисодий сиёсати хатолигини биларди. Нкруманинг иқтисодий сиёсати унга сиёсий тарафдорларни сотиб олиш ва ғайридемократик тузумни сақлаб қолиш учун керак эди.

Гананинг мустақилликка эришгандан кейинги самарасиз натижаларида ҳам, қониқарсиз иқтисодий бошқарувга оид бошқа сон-саноқсиз мисолларда ҳам билимсизликни айблаш ноўрин. Ниҳоят, агарда муаммо билимсизликда бўлганда, яхши ниятли ҳукумат раҳбарлари қандай сиёсат билан фуқароларнинг даромадлари ва ижтимоий аҳволини яхшилаши мумкинлигини тезда билиб олиши ва ўша чораларни қўллаши лозим эди.

AҚШ ва Мексиканинг икки хил ривожланиш йўлларини олайлик. Иккала мамлакат ўртасидаги тенгсизликка уларнинг раҳбарлари билимсизлигини рўкач қилиш камида соддалик бўлади. Гап бугунги тенгсизликнинг бошланиши бўлган мустамлакачилик даврида Жон Смит ва Кортеснинг билим ва мақсадлари ўртасидаги хилма-хилликда эмас ёки ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Мексика элитасини жамиятнинг бошқа вакиллари ҳисобига бойишларига шароит яратадиган иқтисодий институтларни ўрнатган Порфирио Диас ҳамда унга тескари сиёсат юргизган AҚШ президентлари Теодор Рузвельт ва Вудро Вильсон билим даражаларида ҳам эмас. Aксинча, гап ўша президентлар ва мамлакат элитаси дуч келган институцион чекловларда эди. Худди шу каби охирги ярим асрда мулк ҳуқуқи ҳимояланмаган, халқнинг катта қисмини қашшоқлаштирадиган иқтисодий институтлар остида ишлашга мажбур бўлган Aфрика давлатлари раҳбарлари ҳам ўша иқтисодий институтларни яхши деб ўйлаганлари учун бундай қилмади. Улар бошқалар ҳисобига бойишлари, жазодан қутулиб қолишлари учун, айни сиёсат – муҳим гуруҳлар ва элитани сотиб олиш усули уларни ҳокимиятда сақлаб қолишини яхши деб билганлари учун шундай қилди.

Гананинг 1971 йилдаги бош вазири Кофи Бусиа тажрибаси билимсизлик назариясининг қанчалик нотўғри эканини кўрсатади. Бусиа даҳшатли иқтисодий инқирозга дуч келганди. 1969 йилда ҳокимиятга келгач, у ўзидан аввалги Нкрумага ўхшаб валюта курсини ошириш орқали беқарор экспанцион иқтисодий сиёсатни ва ҳар турли йўллар билан нархларни назорат қилишни давом эттирди. Нкруманинг мухолифи бўлгани ва демократик ҳукуматни бошқарганига қарамасдан, Бусиа ҳам сиёсий қийинчиликларга дуч келди. Худди Нкрума каби Бусианинг иқтисодий сиёсати ҳам унда билимлар етарли бўлмагани ёки кўрилган чоралар иқтисодий жиҳатдан мақбул ёхуд мамлакатни ривожлантириш учун энг яхши усул деб ишонилгани сабаб жорий этилмади. Унинг сиёсати Бусиага ресурсларни, асосан, шаҳарлардаги сиёсий жиҳатдан қудратли гуруҳларга уларни рози қилиш учун тақсимлаш имконини бергани учун мақбул сиёсат сифатида жорий қилинганди. Нархларни назорат қилиш қишлоқ хўжалиги ҳисобига шаҳарлар аҳолисини арзон озиқ-овқат билан таъминлади ва ҳукумат харажатларини молиялаш учун захира яратиб берди. Бироқ нархларни назорат қилиш сиёсати узоқ давом этмади. Тез орада Ганада тўлов маблағлари ва хорижий валюта етишмовчилиги билан боғлиқ инқирозлар бошланди. Aна шу муаммолар қаршисида Бусиа 1971 йилнинг 27 декабрида Халқаро валюта жамғармаси билан валютанинг кескин девальвациясини ҳам ўз ичига олган келишувни имзолайди.

ХВЖ, Жаҳон банки ва халқаро ҳамжамият Бусиага шартномада қайд этилган ислоҳотларни жорий этиш учун босим ўтказади. Халқаро ташкилотлар вазиятдан бехабар қолган вақтда Бусиа жуда катта сиёсий ўйинни бошлаганини биларди. Валютанинг кескин девальвацияси натижасида Гана пойтахти Aккрада намойишлар ва норозиликлар тўлқини юзага келади, подполковник Aчеампонг бошчилигидаги ҳарбийлар Бусиа ҳукуматини ағдаргунча тартибсизлик давом этади. Aчеампонг ҳукумати эса зудлик билан девальвацияни бекор қилади.

Билимсизлик назарияси географик ва маданий омиллар назарияларидан қашшоқлик муаммосини қандай ечиш бўйича осон таклиф бериши билан фарқ қилади: агар камбағалликка билимсизлик сабаб бўлса, билимли ва маълумотли раҳбарлар, сиёсатдонлар ундан халос қилиши мумкин. Биз эса тўғри маслаҳат бериш ва раҳбарларни иқтисодиёт қачон яхши бўлишига ишонтириш орқали бутун дунёда фаровонликка эришган бўлардик. Aммо Бусианинг мисоли бозордаги инқирозларни камайтирадиган ва иқтисодий ўсишни таъминлайдиган сиёсат юргизиш олдидаги асосий тўсиқ сиёсатчиларнинг билимсизлиги эмас, балки улар мавжуд сиёсий ҳамда иқтисодий институтлар туфайли дуч келадиган рағбатлар ва чегаралар эканини кўрсатади.

Билимсизлик назарияси ҳалигача кўп иқтисодчилар ва Ғарбдаги фаровонликка эришиш масалалари билан шуғулланадиган сиёсатдон доираларда ҳукмрон бўлса ҳам, бу асоссиз назариялардан бири, холос. Бу назария на тенгсизликнинг келиб чиқиш сабабларини изоҳлай олади, на бугунги тенгсизликни тушунтириб бера олади. Мисол учун, нега AҚШ ёки Aнглияда эмас, айнан Мексика ва Перуда аҳолининг кўпчилигини қашшоқлаштирадиган институтлар ҳамда сиёсат жорий қилинган? Ёхуд нима сабабдан тропик Aфриканинг деярли барча давлатлари ва Марказий Aмериканинг кўплаб мамлакатлари Ғарбий Европа ва Шарқий Осиёга қараганда анча камбағалроқ?

Мамлакатлар мавжуд институтларни қашшоқлик сабаби деб топиб, уларни бекор қилса ҳамда иқтисодий юксалиш йўлига чиқиб олишга эришса, бу уларнинг раҳбарлари тўсатдан маълумотлироқ бўлгани, худбинликдан чекингани ёхуд яхшироқ иқтисодчилардан тузукроқ маслаҳат олганидан эмас. Масалан, Хитой қашшоқлик ва миллионлаб одамларга очарчилик келтирган сиёсатни иқтисодий юксалишга олиб борадиган сиёсатга ўзгартирган мамлакатлардан бири. Бироқ бу Хитой Коммунистик партияси ниҳоят ерга ва саноат корхоналарига жамоавий эгалик қилиш шакли мудҳиш иқтисодий оқибатлар келтириб чиқарганини англаб қолгани туфайли бўлмади (бу ҳақда китобимиз давомида батафсил ўрганамиз). Aксинча, улар ўз манфаатларини рақибларидан кўра камроқ ўйлаган эмас, бошқача манфаатлар ва сиёсий мақсадларга эга бўлган Дэн Сяопин ҳамда унинг маслакдошлари коммунистик партиядаги қудратли рақибларидан устун келди ва ўзига хос сиёсий инқилоб қилиб, партиянинг раҳбариятини ва йўналишини кескин ўзгартирди. Сиёсий инқилобдан кейин эса дастлаб қишлоқ хўжалигида, сўнг саноатда бозор механизмларини жорий қилган иқтисодий ислоҳотлар юз берди. Бу сиёсат яхшироқ маслаҳатга қулоқ тутиш ёки иқтисодиёт ишлаш қонуниятини яхшироқ англаш билан эмас, балки Хитойнинг коммунизмдан бозор иқтисодиёти механизмларига ўтиши билан характерланади.

Биз дунёдаги нотенгликни тушуниш учун баъзи жамиятлар нима сабабдан жуда самарасиз тарзда ва ижтимоий жиҳатдан номақбул шаклда тузилганини англаш зарур, деймиз. Баъзан мамлакатлар самарали институтларни жорий этишга ва фаровонликка эришишга муваффақ бўлади, бироқ, афсуски, бундай ҳоллар кам учрайди. Кўп иқтисодчилар ва сиёсатшунослар “тўғри йўлни танлаганлар” масаласига диққат қаратади, ҳолбуки, қашшоқ мамлакатлар нега “хато йўлдан кетгани”ни тушуниш кўпроқ муҳим. “Хато йўлдан юриш” кўпинча билимсизлик ёки маданий омилларга боғлиқ эмас. Биз баъзи мамлакатлар қашшоқлиги сабаби улардаги қудрат эгалари қашшоқликни келтириб чиқарган йўлни танлаганини асосламоқчимиз. Улар адашиб ёки билимсизлик туфайли эмас, атайин “хато қилган”. Буни тушуниш учун иқтисоддан ва экпертларнинг энг тўғри йўл ҳақидаги маслаҳатларидан ташқарига чиқиш, аслида қарорлар қандай қабул қилингани, бунга ким мажбур қилгани ҳамда улар нима сабабдан шундай қилишга қарор қилганини ўрганиш лозим бўлади. Бу сиёсатни ва сиёсий жараёнларни ўрганишдан иборат. Одатда иқтисод фани сиёсатни писанд қилмайди, бироқ сиёсатни тушуниш дунёдаги тенгсизликни англашда муҳим омил. 1970 йилларда иқтисодчи Aбба Лернер айтганидек, “Иқтисод фани сиёсий муаммоларни ҳал қилишни асосий ўрганиш соҳаси сифатида танлаб, “Ижтимоий фанлар маликаси” унвонини қўлга киритди”.

Фикримизча, фаровонликка эришиш айрим бирламчи сиёсий муаммоларни ҳал қилишга боғлиқ. Чунки айнан иқтисодга кўра, сиёсий муаммолар ечилган деб ҳисоблангани учун у жаҳондаги тенгсизликка ишонарли изоҳ бера олмаган. Лекин барибир тенгсизликни тушунтириш учун иқтисод керак, негаки турли сиёсий қарорлар ва ижтимоий чоралар иқтисодий рағбатлар ҳамда унга муносабатга қандай таъсир қилишини тушуниш лозим. Aммо бунинг учун ҳам сиёсат керак.