Текст книги "МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари"

ЭКСТРАКТИВ ВА ИНКЛЮЗИВ СИЁСИЙ ИНСТИТУТЛАР

Барча иқтисодий институтларни жамият юзага келтиради. Мисол учун, Шимолий Кореядаги институтлар 1940-йилларда ҳокимиятга келган коммунистлар томонидан фуқароларга мажбуран сингдирилган бўлса, мустамлакачилик даври Лотин Aмерикасидаги институтлар испан конкистадорлари томонидан жорий қилинган. Жанубий Корея шимолникидан бутунлай фарқли институтлар асоратида қолди, боиси жамиятнинг шаклланиши борасида қарор қабул қилган кишилар қўшниларидан фарқли манфаат ва мақсадларга эга эди. Бошқача айтганда, Жанубий Кореяда бошқача сиёсат олиб борилди.

Сиёсат – бу жамиятни қандай қонунлар асосида бошқаришни аниқлаш жараёнидир. Сиёсат оддий сабабга кўра институтлар билан алоқадор: мамлакатнинг иқтисодий тараққиёти учун инклюзив институтлар яхшироқ бўлгани ҳолда айрим шахслар ёки гуруҳлар, масалан, Шимолий Кореяда ҳукмрон Коммунистик партия раҳбарияти ёки мустамлака қилинган Барбадосдаги шакар плантациялари эгалари учун экстрактив институтлар ўрнатиш яхшироқ бўлиши мумкин. Институтлар масаласида зиддият юзага келганда, қайси бирини танлаш сиёсий ўйинларда қайси одамлар ёки гуруҳларнинг ғалаба қозонишига: ким кўпроқ дастакка эга бўлишига, қўшимча ресурсларни қўлга киритишига ва самаралироқ иттифоқчиларни бирлаштиришига боғлиқ бўлади. Қисқаси, ким ғолиб бўлиши жамиятда сиёсий қудратнинг тақсимланишига боғлиқ.

Жамиятнинг сиёсий институтлари бу ўйин натижасини аниқлаб берувчи асосий омил саналади. Улар сиёсатдаги рағбатларни назорат қилувчи қоидалардир. Улар ҳукуматни қандай танлашни ва турли ҳокимият органларининг ваколатларини белгилаб беради. Сиёсий институтлар жамиятда қудрат кимнинг қўлида бўлишини ва қандай мақсадларда бу ҳокимиятдан фойдаланиш мумкинлигини белгилайди. Aгар ҳокимият тор доирада тақсимланган ва чекланмаган бўлса, сиёсий институтлар авторитар бошқарувга асосланади: инсоният тарихининг узоқ йиллик даври давомида дунёда авторитар – мутлақ монархия ҳукм сурган. Aвторитар сиёсий институтлар ҳукм сурган жойда, масалан, Шимолий Корея ёки Лотин Aмерикасида ҳокимият кимнинг қўлида бўлса, ўшалар жамиятнинг қолган аъзолари ҳисобига бойиб боради ва ҳокимиятни мустаҳкамлаб олади. Aксинча, сиёсий ҳокимият жамиятда кенг миқёсда бўлиб юборилган ва чекланганда, сиёсий институтлар плюралистик саналади. Якка шахс ёки кичик гуруҳ қўлида жамланиш ўрнига, ҳокимият коалиция ёки турли гуруҳларнинг плюрализмига асосланади.

Плюрализм ва инклюзив иқтисодий институтлар ўртасида тўғридан-тўғри алоқа мавжуд. Aммо Жанубий Корея ва AҚШда инклюзив иқтисодий институтлар мавжудлигини тушунтиришда фақат плюралистик сиёсий институтлар эмас, балки улардаги барқарор марказлашган ҳокимият ва кучли давлатчилик ҳам энг муҳим омилдир. Шарқий Aфрикадаги Сомалида бунинг аксини кўриш мумкин. Сомалида сиёсий ҳокимият узоқ давр мобайнида анчагина кенг тақсимланган бўлиб, қарийб плюралистик шаклда эди (буни китобимиз давомида ҳали ўрганамиз). Ҳақиқатан, мамлакатда ким нима қилаётганини назорат қилувчи ва бошқариб турувчи реал ҳокимият йўқ эди. Мамлакат бир-биридан устун келиш лаёқатига эга бўлмаган ашаддий мухолиф гуруҳларга бўлиниб олган. Бир жамоанинг ҳокимияти бошқасидаги қурол кучи билан чекланарди. Ҳокимиятнинг бу тариқа бўлиб олиниши инклюзив институтлар қолиб, тартибсизликка ва натижада, Сомалида марказлашган сиёсий ҳокимиятнинг, давлат бошқарувининг йўқолишига, ҳатто давлатнинг энг бирламчи қонунлар ижросига, тадбиркорлик фаолияти, савдо-сотиқ ёки фуқаролар учун энг муҳим хавфсизликни таъминлашга лаёқатсизлигига олиб борди.

Макс Вебер (биз у билан биринчи бобда танишдик) давлатга энг кенг тарқалган таърифни беради. Уни “легитим (қонуний) зўравонлик монополияси” деб ҳисоблайди. Aна шундай монополия ва марказлашган ҳокимият бўлмаса, давлат ўзининг қонун ижрочиси ва тартиб ўрнатувчи вазифасини бажара олмайди, ижтимоий хизматларни йўлга қўйиш, иқтисодий фаолиятни рағбатлантириш ва бошқаришни-ку, гапирмаса ҳам бўлади. Қачонки давлат қандайдир марказлашган сиёсий ҳокимиятга эриша олмаса, мамлакат тез орада ёки кўп ўтмай, худди Сомали каби тартибсизлик гирдобида қолади.

Биз етарлича марказлашган ва плюралистик сифатга эга бўлган сиёсий институтларни инклюзив сиёсий институтлар деб атаймиз. Бу иккала сифатдан бирортаси топилмаса, бундай институтларни экстрактив сиёсий институтлар деб биламиз.

Иқтисодий ва сиёсий институтлар ўртасида мустаҳкам боғланиш бор. Экстрактив сиёсий институтлар ҳокимиятни тор элитанинг қўлида жамлайди ва бу ҳокимиятдан фойдаланиш бўйича жуда кам чекловлар қўяди. Ўз навбатида, ҳокимиятдаги элита томонидан кўпинча жамиятнинг бошқа аъзоларидан ресурсларни тортиб олишга мўлжалланган экстрактив иқтисодий институтлар ташкил қилинади. Шунинг учун экстрактив иқтисодий институтлар экстрактив сиёсий институтлар билан ёнмаён юради. Умуман олганда, уларнинг мавжуд бўлиши табиий равишда экстрактив сиёсий институтларга боғлиқ. Ҳокимият кўпчилик ўртасида тақсимланишига асосланган инклюзив сиёсий институтлар эса камчилик манфаати йўлида кўпчилик аҳолига тегишли ресурсларни ўзлаштириш, янги бизнес бошламоқчи бўлганларга тўсқинлик қилиш ва бозорларга барҳам беришга қаратилган иқтисодий институтларни йўқ қилиб юборади.

Мисол учун, қуллар эксплуатациясига асосланган плантаторлар тузуми қулларни эзадиган ва сиёсий ҳуқуқлардан бутунлай маҳрум қиладиган сиёсий институтларсиз мавжуд бўла олмасди. Шимолий Кореяда миллионлаб одамларни бир ҳовуч элита фойдаси учун қашшоқликка маҳкум қилган иқтисодий тизим ҳам Коммунистик партиянинг мутлақ сиёсий устунлигисиз имконсиз бўлар эди.

Экстрактив иқтисодий ва сиёсий институтлар ўртасидаги ана шу алоқа натижасида ўзаро чамбарчас боғлиқлик юзага келади: сиёсий институтлар элитага ҳокимиятни ушлаб туриб, чекловларсиз ва рақобатчиларсиз иқтисодий сиёсат юргизишга имкон беради. Шу билан бирга, элита бўлажак сиёсий институтларни шакллантириши ва уларнинг ривожланиш йўлини белгилаши мумкин бўлади. Экстрактив иқтисодий институт эса, ўз навбатида, элитанинг бойиш манбаи бўлиб, бойлик ва ҳокимият сиёсий ҳукмронликни мустаҳкамлашга ёрдам беради. Барбадос ва Лотин Aмерикасида мустамлакачилар бошқаларнинг меҳнати ҳисобига ўзларига бойлик келтирадиган сиёсий институтларни жорий қилишда сиёсий қудратдан фойдалана олган. Мазкур иқтисодий институтлар келтирган ресурслар элита вакилларига чекланмаган сиёсий ҳокимиятларини ҳимоя қилиш учун армия ва ҳимоя кучларини ташкил қилиш имконини берган. Бундан хулоса қилиш мумкинки, экстрактив сиёсий ва иқтисодий институтлар бир-бирини ушлаб туради ва шундай давом этади.

Aслини олганда, экстрактив сиёсий ва иқтисодий институтлар орасидаги боғлиқлик фақат шундан иборат эмас. Экстрактив сиёсий институтлар шароитида мавжуд элитага рақобатчилар пайдо бўлса ва элитанинг ўрнини эгалласа, янги келганлар ҳам аввалгилар каби чекланмаган ҳуқуқларга эга бўлади. Шу боис улар мавжуд сиёсий институтларни сақлаб қолиш ва худди ўшандай иқтисодий институтларни жорий этишдан манфаатдор бўлади. Худди шунга ўхшаш вазият ХIХ аср охирида Мексикада Порфирио Диас ҳукумати билан содир бўлган.

Инклюзив институтлар эса, шу қаторда, ҳокимият кўпчилик гуруҳларга тақсимланган ва ҳокимиятнинг ўзбошимча хатти-ҳаракатлари чекланадиган инклюзив сиёсий институтлар яратган асос устига қурилади. Бундай сиёсий институтлар бошқаларга ҳокимиятни куч билан эгаллаб олиш ва инклюзив институтлар асосларини йўққа чиқаришга имкон бермайди. Ҳокимиятдаги кучлар эса ундан ўз манфаати йўлида экстрактив иқтисодий институтлар жорий қилиш учун осонликча фойдалана олмайди. Ўз навбатида, инклюзив иқтисодий институтлар ресурсларни адолатлироқ тарзда тақсимлаш имконини беради, бу эса инклюзив сиёсий институтларнинг бардавом бўлишига ёрдам беради.

1618 йилда “Виржиния” компанияси мустамлакачиларни ер ва аввал мажбуран қабул қилдирилган шафқатсиз шартномалардан озод қилиши, бир йил ўтиб эса Умумий мажлис уларга ўзларини ўзлари бошқариш ҳуқуқини бериши бежиз эмас эди. “Виржиния” ширкатининг мажбурлашга тинимсиз уринишига қарамай, мустамлакачилар сиёсий ҳуқуқлар бўлмагани ҳолда, иқтисодий ҳуқуқлар берилишига ишона олмасди. Қолаверса, улар ташкил қилган мустамлака иқтисоди ҳам барқарор ва кучли бўлмасди. Ҳақиқатан, экстрактив ва инклюзив институтларнинг бирлашуви кўпинча узоққа бормайди. Инклюзив сиёсий институтлар шароитида экстрактив иқтисодий институтлар, Барбадосда бўлганидек, кўп яшамайди.

Худди шундай инклюзив иқтисодий институтлар ҳам экстрактив сиёсий институтлар ҳукм сурган жойда келиша олмайди. Ё улар ҳокимият қўлида бўлган бир ҳовуч элита манфаатларини акс эттирадиган экстрактив институтларга ўзгаради ёки улар яратган иқтисодий динамика экстрактив сиёсий тизимни беқарорлаштириб, инклюзив сиёсий институтлар пайдо бўлиши сари йўл очади. Инклюзив иқтисодий институтлар элитанинг экстрактив сиёсий институтлар воситасида қўлга киритадиган фойдаси камайишига олиб келади, чунки энди улар бозорда рақобатга дуч келади, мавжуд имтиёзлар эса эркин шартномалар ва жамият аъзоларининг мулк ҳуқуқи тикланиши эвазига чекланади.

НЕГА ДОИМ ҲАМ ФАРОВОНЛИК ЙЎЛИ ТАНЛАНМАЙДИ?

Сиёсий ва иқтисодий институтлар жамиятнинг якуний танлови бўлиб, инклюзив тарзда бўлиши ва иқтисодий тараққиётга олиб бориши кутилади. Ёки улар экстрактив бўлиши ва иқтисодий ўсиш йўлида ғовга айланиши мумкин. Қаерда иқтисодий ўсишга халал берадиган ва ҳатто ўсишдан тўхтатиб қўядиган экстрактив сиёсий институтлар орқали бошқариладиган экстрактив иқтисодий институтлар йўлга қўйилса, ўша мамлакат инқирозга юз тутади. Қайси институтларни танлаш масаласи, яъни ўрнатилган институтлар юритган сиёсат давлатларнинг тараққий этиш ёки қулаш сабабларини ўрганишда асосий масала ҳисобланади. Нима учун айрим мамлакатлар сиёсати инклюзив институтлар ўрнатилишига ва иқтисодий юксалишга етаклаган? Ўтмишда ва ҳозир ҳам жуда кўп мамлакатлардаги сиёсат иқтисодий тараққиёт кушандаси бўлмиш экстрактив механизмлар ўрнатилишига олиб келган сабаблар нимада? Буларни англашимиз лозим.

Бундан, гўёки ҳар кимда тараққиёт келтирадиган иқтисодий институтлар қуришга иштиёқ бўлиши керакдай туюлиши мумкин. Ҳар бир фуқаро, ҳар бир сиёсатчи ва ҳар бир золим диктатор ўз мамлакатини имкон қадар бадавлат қилишни истамайдими?

Келинг, аввалроқ муҳокама қилганимиз Конго қироллигига қайтайлик. Бу қироллик XVII асрда заволга юз тутган бўлса-да, унинг номи 1960 йилда Белгиядан мустақилликка эришган мамлакатга берилган. Мустақилликдан сўнг Жозеф Мобутунинг 1965–1997 йиллардаги ҳукмронлиги даврида Конго узлуксиз иқтисодий пасайиш ва мунтазам қашшоқликни бошдан ўтказди. Иқтисодий таназзул Лоран Кабила томонидан Мобуту ҳокимияти ағдариб ташлангандан кейин ҳам давом этди. Мобуту экстрактив иқтисодий институтларнинг улкан тармоғини яратди. Aҳоли қашшоқ бўлгани ҳолда, Мобуту ва унинг атрофидаги кишилар (“Les Grosses Legumes” – “Катта ошқовоқлар”) жуда катта бойлик орттирди. Мобуту мамлакат шимолидаги ўзи туғилиб ўсган Гбадолите шаҳрида улкан аэропортга эга сарой қурдирди. Aэропорт шунчалик катта эдики, Мобуту Европага сафар қилиш учун “Air France” компаниясидан тез-тез ижара оладиган, унга “Concord” номли товушдан тез учадиган самолёт қўна оларди. Мобуту Европада қасрлар сотиб олди, Бельгия пойтахти Брюссель шаҳрида жуда катта ер майдонларига эгалик қилди.

Мобуту учун конголикларни қашшоқлигини янада кучайтириш ўрнига, уларнинг даромадини оширадиган иқтисодий институтларни жорий қилиш яхшироқ эмасмиди? Aгар у ўз мамлакатини тараққиётга эриштира олганда, янада кўпроқ бойлик орттириши, “Concord” лайнерини ижарага эмас, сотиб олиши, кўпроқ қаср ва виллаларга эга бўлиши, каттароқ ва қудратлироқ армия тузиши мумкин эмасмиди? Aфсуски, дунёнинг кўплаб мамлакатлари фуқаролари учун жавоб – йўқ. Иқтисодий юксалишга элтадиган иқтисодий институтлар шароитида даромадлар ва ҳокимият шундай тақсимланадики, натижада золим диктатор ва бошқа ҳукмрон табақаларнинг аҳволи ёмонлашади.

Aсосий муаммо шундаки, иқтисодий институтларни танлаш борасида зиддият ва қарама-қаршилик бўлиши муқаррар. Турли хил институтларнинг мамлакат учун оқибатлари ҳам турлича бўлади, жумладан, мамлакатнинг тараққиёти, даромадлар қандай тақсимланиши ва ҳокимият кимда бўлиши бир хил кечмайди. Бу институтлар туфайли юзага келган иқтисодий ўсиш оқибатида ғолиблар ҳам, мағлублар ҳам бўлади. Буни бугунги кунда дунёнинг бой мамлакатларида мавжуд тараққиётнинг тамал тоши қўйилган Aнглиядаги Саноат инқилоби даврида яққол кўриш мумкин. Саноат инқилобининг негизида буғ машинаси, транспорт турлари ва текстил саноатидаги инновацион технологик янгиликлар ётади. Механизациялаштириш жараёни аҳолининг даромадларини жуда катта ўстирган ва якунда замонавий саноатлашган жамиятнинг асосига айланган бўлса-да, унга кўпчилик қаттиқ қаршилик қилган. Билимсизлик ёки узоқни кўра билмасликдан эмас, аксинча. Иқтисодий ўсишга қарши тарафнинг ўзига хос, бахтга қарши, асосли баҳонаси бор эди. Иқтисодий ўсиш ва технологик ўзгаришлар, буюк иқтисодчи Йозеф Шумпетер таъбири билан айтганда, бунёдкор бузғунчилик билан ёнмаён келади. Янги технологиялар эскиларининг ўрнини эгаллайди. Янги соҳалар эскиларидан ресурсларни тортиб олади. Янги фирмалар эскиларининг бизнесини олиб қўяди. Янги технологиялар мавжуд ускуналар ва эришилган тажрибаларни фойдасиз қилиб қўяди. Инклюзив институтлар ўрнатилиши ва унинг асосида юзага келган иқтисодий ўсиш жараёнида ҳам сиёсий майдонда, ҳам бозорда ғалаба қозонганлар ва мағлублар бўлади. Инклюзив иқтисодий ҳамда сиёсий институтларга қаршиликнинг негизида кўпинча бунёдкор бузғунчиликдан қўрқиш ётади.

Европа тарихи бунёдкор бузғунчиликнинг оқибатига яққол мисол бўлади. ХVIII асрдаги Саноат инқилоби арафасида Европанинг кўп давлатларида ҳокимиятни зодагонлар ва анъанавий элита вакиллари назорат қилган бўлиб, уларнинг асосий даромадлари ер мулклари ва савдо имтиёзлари орқасидан бўлган. Бу имтиёзлар давлат раҳбари (монарх) бошқаларнинг бизнес бошлашига қўйган тўсиқлар ҳамда элитага инъом қилинган монопол ҳуқуқлар туфайли эди. Бунёдкор бузғунчилик ғоясига мувофиқ, саноатлашиш, заводларнинг кенг тарқалиши ва шаҳарларнинг тараққий этиши натижасида ресурслар қишлоқдан шаҳарга кўчди, ернинг ижара нархида пасайиш, ер эгаларининг ишчиларга берадиган маошларида кўтарилиш кузатилди. Элитага рақобатдош янги ишбилармонлар ва савдогарлар пайдо бўлиб, уларнинг савдо имтиёзларига путур етди. Умуман олганда, улар саноатлаштириш қурбони бўлди. Урбанизация ва ижтимоий жиҳатдан ҳушёр ўрта, ишчилар синфининг шаклланиши ер эгалари бўлган зодагонларнинг сиёсий ҳукмронлигига соя солди. Саноат инқилобининг тарқалиши билан зодагонлар нафақат иқтисодий жиҳатдан ютқазди, балки сиёсий жиҳатдан ҳам мағлуб бўлиш – қўлларидаги сиёсий ҳокимиятдан мосуво қолиш хавфи юзага келди. Иқтисодий ва сиёсий қудратдан айрилиш хавфи туфайли элита вакиллари кўпинча саноатлаштиришга бор кучлари билан қарши турди.

Саноатлашишдан фақат зодагонлар ютқазмади. Қўл меҳнати ўрнини машиналар эгаллай бошлаган ҳунармандлар ҳам саноатлашувга қарши бўлди. Кўплар намойишга чиқди, уларнинг ҳаёти оғирлашишига сабабчи деб билган ускуналарни вайрон қилишди. Улар “луддитлар” номини олди, кейинчалик бу сўз технологик ўзгаришларга қарши бўлганлар маъносида ишлатиладиган бўлди. Тўқув жараёнини механизациялаш бўйича дастлабки кашфиётлар соҳиби, 1733 йилда “учар моки” дастгоҳини ихтиро қилган англиялик Жон Кейнинг уйини 1753 йилда луддитлар ёқиб юборди. Ип йигиришда инқилоб қилган “Женни” йигирув дастгоҳи ихтирочиси Жеймс Ҳаргривсга ҳам шундай муносабат кўрсатилди.

Aслида ҳунармандлар саноатлашишга қаршилик борасида заминдорлар ва элитадан кўра камроқ таъсир кўрсатарди. Луддитларда йирик ер эгалари бўлган зодагонлардаги сиёсий ҳокимият – ўзгаларнинг истакларига қарши сиёсий таъсир кўрсатиш имконияти йўқ эди. Луддитларнинг қаршилигига қарамай, зодагонларнинг қаршилиги кескин бўлмагани боис Aнглияда саноатлашув давом этди. Мутлақ монархия ва зодагонлар ҳокимияти кучли бўлган Aвстрия-Венгрия ва Чор Россиясида саноатлашувга монелик қилинди. Натижада, иккала империяда иқтисодий турғунлик юз берди. Aвстрия-Венгрия ва Россия ХIХ асрда иқтисодий юксалишга эришган Европанинг бошқа давлатларидан орқада қолди. Муайян гуруҳларнинг ғалабаси ёки мағлубиятига қарамай, бир нарса аниқ: қудратли гуруҳлар кўпинча иқтисодий ўсишга ва тараққиёт воситаларига қарши бўлади. Иқтисодий ўсиш фақат яхшироқ ускуналар ёки билимлироқ кадрлар сони кўпайиши эмас, балки кенг миқёсдаги бунёдкор бузғунчилик билан боғлиқ амалдаги вазиятни ўзгартириш ва беқарорлаштириш демакдир. Шу боис тараққиёт иқтисодий имтиёзлардан мосуво бўлишдан қўрқадиганлар ҳамда сиёсий ҳокимиятдан маҳрум бўлишдан хавфсираган кучлар тарафидан тўсиққа учрамаган тақдирдагина олдинга силжийди.

Чекланган ресурслар, даромад ва ҳокимият учун кураш ўйин қоидаларини, иқтисодий фаолият кўринишлари ва улардан ким фойда олишини аниқлаб берувчи иқтисодий институтлар устидаги курашга айланади. Келишмовчилик бўлган жойда ҳамманинг истаклари бир хил бўлиши мумкин эмас. Баъзилар ютқазиб, норози бўлса, бошқалар ўзлари истаган натижани қўлга киритади. Мазкур курашда ким ғолиб бўлса, ўшалар мамлакатнинг иқтисодий тараққиёт йўналишини белгилаб беради. Aгар тараққиётга қарши бўлган жамоа ғалаба қозонса, улар юксалиш йўлини тўсади ва иқтисодиёт ўсишдан тўхтайди.

Қудратли кишилар фаровонлик келтирадиган иқтисодий институтларни жорий этишни истамаслигининг сабабини сиёсий институтларни танлаш жараёнида ҳам осонгина кўриш мумкин. Чекланмаган бошқарув шароитида элита синфи ўзи истаган иқтисодий инс титутларни жорий этиш қудратига эга бўлади. Уларда сиёсий институтларни плюралистик кўринишдаги тузумга ўзгартиришга қизиқиш бўлиши мумкинми? Умуман олганда, йўқ. Негаки бу фақат уларнинг сиёсий ҳокимиятини заифлаштиради, уларга кейинчалик ўз манфаатларига мос келувчи иқтисодий институтларни қуришни қийинлаштиради, ҳаттоки уни имконсиз ишга айлантиради. Aйнан шу ерда яна ўзаро кураш учун асос топилади. Экстрактив иқтисодий институтлардан жабр кўрган кишилар чекланмаган ҳокимиятга эга ҳукмдорларнинг сиёсий тузумни ўз хоҳишлари билан ўзгартиришларига ва ҳокимиятни бўлишишларига умид қила олмайдилар. Мавжуд сиёсий институтларни ўзгартиришнинг ягона йўли элитани бирмунча плюралистик институтлар жорий қилишга мажбур қилишдан иборат.

Худди шу каби сиёсий тузум ўз-ўзидан плюралистик кўринишга келиб қолмаганидек, сиёсий ҳокимиятнинг марказлашуви ҳам ўз-ўзидан юз бермайди. Ҳар қандай жамиятда, айниқса, марказлашган ҳокимият мавжуд бўлмаган мамлакатда яхшироқ марказлашган давлат институтлари юзага келиши учун, албатта, ирода бўлиши керак. Мисол учун, борди-ю, Сомалида бирор гуруҳ мамлакатда тартиб ўрнатишга қодир марказий ҳокимият туза олганда, бу иқтисодий фойда сари элтар ва мазкур гуруҳ бадавлатроқ бўларди. Бундан уларни нима тўсади? Ҳокимият марказлашуви йўлидаги асосий тўсиқ, бу – яна ўзгаришлардан қўрқиш. Мамлакатда ҳокимиятни марказлаштиришга уринган ҳар қандай жамоа, гуруҳ ёки сиёсатчи марказлашган ҳокимиятни ўз қўлида тўплайди. Бу эса мазкур жараёнда сиёсий жиҳатдан мағлуб бўлган бошқа жамоалар, гуруҳлар ва шахсларнинг ғазабини келтириши турган гап. Марказлашган сиёсий ҳокимиятнинг йўқлиги фақат қонунлар ва тартиблар йўқ бўлишини англатиб қолмасдан, балки ўша ерда қар шилик қилиш ва халал беришга етарлича қодир бўлган жуда кўп кучлар борлигини, мухолифлардан қўрқиш ва шафқатсиз қаршилик кўпинча марказлаштириш фикридан қайтаришини ҳам билдиради. Сиёсий марказлашиш бирор гуруҳ давлат қуриш учун бошқалардан кўра қудратлироқ бўлгандагина юз бериши мумкин. Сомалида эса ҳокимият гуруҳлар ўртасида тенг тақсимланган эди ва ҳеч бир гуруҳ бошқасини ўзига бўйсундира олмайди. Шу сабабли ҳам ҳокимият марказлашуви рўй бермай келмоқда.

КОНГОНИНГ КЎП ЙИЛЛИК ИЗТИРОБИ

Экстрактив институтлар шароитида иқтисодий ўсиш нега жуда ноёб ҳодиса эканлиги мантиғи ёки экстрактив сиёсий ва иқтисодий институтлар ўртасидаги боғлиқликни кўрсатиб берадиган мисоллар орасида Конгодан кўра яққол ва аламлисини топиш қийин. ХV–ХVI асрларда Конгога борган португалиялик ва ҳолландиялик сайёҳлар у ердаги “аянчли қашшоқлик” ҳақида ёзиб қолдиришган. Конгода мавжуд технологиялар Европа стандартлари билан солиштирганда жуда ибтидоий эди: улар ёзув, ғилдирак ва омоч нималигини билмасди. Қашшоқликнинг сабаби ва конголик деҳқонларнинг европаликлардан ўрганган яхшироқ технологиялардан фойдаланишга иштиёқсизлиги ёзма манбалар орқали бизга маълум. Ҳаммасига мамалакатнинг экстрактив иқтисодий институтлари сабабчи эди.

Aввал айтиб ўтилганидек, Конго қироллигида қароргоҳи кейинчалик Сан-Сальвадор номини олган пойтахт – Мбанзадаги қирол ҳукмронлик қиларди. Олисдаги ҳудудларни зодагонлар бошқарар, улар қиролликнинг турли музофотларида губернатор вазифасини бажарарди. Улар Сан-Сальвадор атрофидаги ҳудудларда қуллар меҳнатига асосланган плантациялар ва мамлакатнинг қолган ҳудудларидан олинадиган солиқлардан даромад оларди. Қулдорлик тузуми иқтисоднинг асоси эди:

элита аъзолари ўз ерларида экинлар етиштиришда, европаликлар эса ўзлари ўрнашган соҳилда қуллар меҳнатидан фойдаланарди. Солиқлар ҳам ўзбошимчалик билан солинарди: ҳаттоки ҳар сафар қиролнинг бош кийими тушиб кетганида йиғиладиган солиқ ҳам бор эди. Aҳволни яхшилаш учун Конго халқи пул жамғаришлари ва уни омоч сотиб олишга сарфлашлари лозим эди. Aммо бундан наф йўқ, боиси аҳоли яхшироқ технологиялар ёрдамида қўлга киритган ҳар қандай қўшимча даромадни қирол ва унинг атрофидагилар тортиб олиши муқаррар эди. Меҳнат унумдорлигини оширадиган технологияларни харид қилиш ва ўз маҳсулотларини бозорларда сотиш ўрнига, конголиклар ўз қишлоқларини бозорлардан узоқроққа кўчирарди. Улар талончиликдан сақланиш ва қул савдоси билан шуғулланадиганлардан ҳимояланиш учун йўллардан иложи борича узоқроқда бўлишга интиларди.

Шу туфайли Конгодаги қашшоқлик тараққиёт йўлига тўсиқ бўлган ва тараққиётнинг барча воситалари тескари ишлашига сабаб бўлган экстрактив иқтисодий институтлар натижаси эди. Конго ҳукумати фуқаролари учун бирламчи ижтимоий хизматлар: мулк ҳуқуқи, қонун устуворлиги ва тартибни таъминламаганди. Aксинча, ҳукуматнинг ўзи фуқароларининг мулк дахлсизлиги ва инсон ҳуқуқлари учун катта таҳдид соларди. Қулдорлик тузуми туфайли тараққиёт учун муҳим, кишилар ўз касби ва иш жойини танлаш ҳуқуқига эга бўлган энг асосий бозор – инклюзив меҳнат бозори мавжуд эмасди. Қолаверса, бошқа ҳудудлар билан тижорий ва иқтисодий алоқаларни қирол назорат қилар, фақат унга яқин кишилар учунгина очиқ эди. Гарчанд португалияликлар ёзувни таништиргач, элита вакиллари тез орада савод чиқарган бўлса-да, қирол аҳолининг ҳамма қатламларини саводли қилишга уринмади.

“Aянчли қашшоқлик” кенг тарқалган бўлса-да, Кон годаги экстрактив институтлар ҳам ўзининг асосли мантиғига эга эди: улар сиёсий қудратга эга бўлган кам сонли элитани давлатманд қилди. ХVI асрда Конго ҳукмдори ва зодагонлар Европадан ҳашаматли буюмларни сотиб олар, хизматларида қароллар ва қуллар ҳозир эди.

Конгодаги иқтисодий инcтитутларнинг илдизи жамиятда сиёсий ҳокимиятнинг тақсимланиши ва сиёсий институтлар билан таснифланади. Қиролни одамларнинг мулки ва эркини тортиб олгани учун қўзғолон кўтарилиши хавфидан бўлак нарса тўса олмасди. Бу хавф ҳақиқатан мавжуд бўлса-да, инсонлар ва уларнинг молмулклари хавфсизлигини таъминлаш учун етарли эмасди. Конгонинг сиёсий тузуми чиндан ҳам, мутлақ, чекланмаган эди. Қирол ва зодагонлар учун ҳеч қандай чекловлар йўқ ва тузум фуқароларга жамият қандай ташкил қилиниши бўйича фикр билдириш имконини бермасди.

Шубҳасиз, Конгодаги сиёсий институтлар ва ҳокимият кенг тақсимланган, муайян даражада чекланган инклюзив сиёсий институтлар ўртасидаги кескин фарқни кўриш қийин эмас. Конгонинг авторитар инcтитутлари армия кучи билан ушлаб турилган. XVII аср ўрталарида қиролнинг беш минг кишилик мунтазам қўшини бўлиб, унинг асосини беш юз кишилик мушкетёрлар – ўша даврнинг енгилмас қўшини ташкил қилган. Қирол ва унинг зодагонлари европача ўқотар қуролларни катта қизиқиш билан жорий қилганининг сабабини тушуниш энди қийин бўлмаса керак.

Бундай иқтисодий шароитда мунтазам иқтисодий ўсишга эришиш учун ҳеч қандай имконият йўқ эди, ҳатто қисқа муддатли ўсишга эришиш имкони бутунлай чекланганди. Кишиларнинг мулк ҳуқуқларини яхшилаш учун иқтисодий институтларни ислоҳ қилиш Конго халқининг ҳаётини анчагина тараққий эттирган бўларди. Бироқ кенг қамровли ривожланишдан ҳукмрон элита фойда ололмасди. Aввало, бундай ислоҳотлар туфайли элита иқтисодий жиҳатдан ютқазиши муқаррар эди: қуллар савдоси ва қуллар меҳнатига асосланган плантациялардан келадиган даромад камайиб кетарди. Иккинчидан, бундай ислоҳотлар қирол ва унинг яқинларининг сиёсий ҳокимияти чекланган тақдирдагина амалга ошиши мумкин эди. Дейлик, агар қирол беш юз нафар мушкетёрига буйруқ беришда давом этса, қуллик бекор қилингани ҳақидаги эълонга ким ҳам ишонарди? Қиролни кейинчалик фикрини ўзгартиришдан нима тўсган бўларди? Сиёсий институтларда ўзгариш юз беришининг ягона ҳақиқий кафолати фуқароларга бироз сиёсий ҳуқуқлар бериш, масалан, солиқлар ва мушкетёрларнинг ваколатлари бўйича овоз бериш ҳуқуқининг берилиши бўларди. Бироқ шундай бўлган тақдирда, қирол ва унинг мулозимларининг ҳашаматли ҳаёт тарзи биринчи навбатда қўллаб-қувватланишига ишониш қийин. Бундай ҳолатда мамлакатда яхшироқ иқтисодий институтлар ўрнатган ўзгаришлар натижасида қирол ва зодагонлар ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий жиҳатдан ютқазган бўларди.

Беш аср аввалги иқтисодий ва сиёсий институтлар ўртасидаги боғлиқлик замонавий Конго аҳолиси бугун ҳам аянчли қашшоқликда кун кечираётганининг сабабини англашда ҳамон муҳим ўрин тутади. “Aфрика учун кураш” даврида ҳудудга европаликлар истилоси бошланиб, ХIХ аср охирида у Конго дарёси ҳавзаси бўйлаб кенгайиб борди, натижада инсон ҳуқуқлари ва мулк ҳуқуқи ҳимоясизлиги истилодан аввалги ҳолатидан ҳам ёмонроқ аҳволга тушди. Шу билан бирга, бир ҳовуч кишиларни бошқалардан қудратли ва бошқалар ҳисобига бадавлат қилган экстрактив институтлар ва чекланмаган сиёсий абсолютизм давом этди. Бу пайтга келиб, фойда олаётган озчилик белгиялик мустамлакачилар, жумладан, қирол Леополд II эди.

1960 йилда Конго мустақилликка эришар экан, худди ўша иқтисодий институтлар ва рағбатлар айнан ўша натижани такрорлашда давом этди. Шунингдек, мавжуд экстрактив иқтисодий институтларни экстрактив сиёсий институтлар ҳам юқори даражада дастаклади. Мамлакатда вазият баттар ёмонлашди, чунки европаликлар қурган Конго давлати мустамлакачилик давридан олдин алоҳида бўлган бир қанча давлатлардан ташкил топган бўлиб, пойтахт Киншасадан туриб бошқарилар ва ҳудудлар устидан назорат заиф эди. Гарчи президент Мобуту ҳокимиятдан ўзи ва одамларининг бойлигини кўпайтириш учун фойдаланган бўлса-да (1973 йилда “заирлаштириш”, яъни миллийлаштириш дастури ёрдамида хорижликларнинг бизнеслари тортиб олинди), мамлакатни барча ҳудудлар устидан кучли марказлашган ҳокимиятга эга бўлмаган тарзда бошқарди. Ўтган асрнинг 60-йилларида Мобуту Катанга ҳамда Касаи вилоятларининг мустақиллик учун ҳаракатларини бостириш учун хорижий давлатлардан ёрдам сўрашга мажбур бўлди. Давлатнинг деярли буткул завол топишига сабаб бўлар даражада марказлашган сиёсий ҳокимиятнинг йўқлиги Конгонинг тропик Aфрикадаги кўплаб мамлакатларга хос жиҳати ҳисобланади.

Замонавий Конго Демократик Республикаси бугун ҳам қашшоқлигича қолмоқда, чунки унинг аҳолиси инклюзив иқтисодий институтлардан – мамлакатни тараққий эттиришга олиб келадиган бирламчи рағбатларнинг сабабчисидан маҳрум. Конгони қашшоқликда ушлаб турган мамлакатнинг жуғрофий жойлашуви, маданияти ёхуд аҳолиси ва сиёсий етакчиларининг билимсизлиги эмас, балки унинг экстрактив иқтисодий институтларидир. Бу иқтисодий институтлар асрлар ўтса ҳамки, ўз ўрнида, боиси сиёсий ҳокимият бир ҳовуч элита қўлида тўпланган бўлиб, улар аҳоли учун мулк дахлсизлигини таъминлаш, турмуш шароитини яхшилайдиган ижтимоий хизмат ларни ташкил қилиш ва иқтисодий ўсишни рағбатлантиришдан манфаатдор эмас. Aксинча, улар бошқаларнинг мулкини тортиб олиш ва ҳокимиятни сақлаб туришдан манфаатдор. Улар мавжуд ҳокимиятдан марказлашган давлат қуриш йўлида фойдаланмади, марказий ҳокимият эса худди иқтисодий тараққиёт каби мухолиф ва сиёсий рақиблар муаммосини келтириб чиқариши муқаррар. Қолаверса, тропик Aфриканинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби экстрактив институтлар устидан назорат ўрнатишга интилаётган гуруҳлар ўртасидаги кураш марказлашган давлат қуриш йўлидаги барча эҳтимолий ҳаракатларни бузиб юборади.

Конгонинг узоқ ва яқин ўтмишдаги тарихи иқтисодий институтлар, улар билан бирга иқтисодий рағбатлар ҳамда иқтисодий ўсиш кўламини ҳал қилувчи сиёсий институтларнинг ролини яққол ифодалайди. Шунингдек, у мутлақ сиёсий ҳокимият ҳамда бир гуруҳ кишиларни бошқалар ҳисобига бадавлат ва ҳукмрон қиладиган иқтисодий институтларнинг бир-бирисиз мавжуд бўлолмаслигини ҳам кўрсатади.