Текст книги "МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари"

ЭКСТРАКТИВ СИЁСИЙ ИНСТИТУТЛАР ШАРОИТИДАГИ РИВОЖЛАНИШ

Бугунги Конго – қонунсизлик ва мулк ҳуқуқлари умуман ҳимоясизлигининг энг ёрқин намунаси. Aммо бундай экстремал вазият доим ҳам элитанинг манфаатларига хизмат қилмайди, негаки у барча иқтисодий рағбатларни йўқ қилади ва тортиб олинадиган ресурслар жуда кам бўлади. Мазкур китобнинг бош мавзуси шундан иборатки, экстрактив институтлар одатда турғунлик ва қашшоқлик келтиргани ҳолда, иқтисодий ўсиш, тараққиёт инклюзив иқтисодий ва сиёсий институтлар билан боғлиқ. Лекин бу экстрактив институтлар ҳеч қачон иқтисодий ўсишга олиб келмайди ёки барча экстрактив институтлар бир хил бўлади, дегани эмас.

Иккита ҳар хил, аммо бир-бирини тўлдирувчи ҳо латлар борки, экстрактив сиёсий институтлар шароитида иқтисодий ўсиш кузатилиши мумкин. Биринчидан, ҳаттоки иқтисодий институтлар экстрактив бўлса ҳам, иқтисодий ўсиш элита вакиллари ресурсларни ўзлари назорат қиладиган, катта фойда келтирадиган соҳаларга йўналтирганда содир бўлиши мумкин. Бунга ХVII–ХVIII асрларда Кариб оролларида экстрактив институтлар шароитларида ўсиш рўй бергани яққол мисол бўлади. Aксарият аҳоли плантацияларда абгор шароитларда ишлайдиган, аранг кун кечирадиганлар ва қуллардан иборат эди. Кўпчилик очарчилик ва дармонсизликдан ҳалок бўларди. ХVII–ХVIII асрларда Барбадос, Куба, Ҳаити ва Ямайкада заминдорлардан иборат бўлган кичик бир гуруҳ барча сиёсий ҳокимиятга, мол-мулкка ва қулларга эгалик қиларди. Кўпчилик аҳолида ҳеч қандай ҳуқуқлар бўлмагани ҳолда, ер эгаларининг мулк ва даромадлари жуда яхши ҳимояланганди. Aҳолининг катта қисмини аёвсиз эксплуатация қилган экстрактив иқтисодий институтларга қарамасдан, бу ороллар дунёдаги энг бой ҳудудлар қаторида эди, чунки бу ерларда шакар ишлаб чиқарилар ва уни жаҳон бозорларида сотиш мумкин эди. Фақат заминдор ер эгаларининг сиёсий ҳокимияти ва даромадларига таҳдид бўлган янги иқтисодий соҳаларга ўтишга эҳтиёж туғилганда ороллар иқтисодий ўсишдан тўхтади.

1928 йилги биринчи беш йиллик режалаштиришдан то 1970-йилларгача Совет Иттифоқида юз берган иқтисодий ўсиш ва саноатлаштириш жараёни бошқа бир мисол ҳисобланади. Сиёсий ва иқтисодий институтлар анча экстрактив бўлган ва бозорлар бутунлай чекланганди. Шунга қарамай, Совет Иттифоқи жадал иқтисодий ўсишга эриша олди, чунки давлат қишлоқ хўжалигида самарасиз фойдаланилган ресурсларни саноатга йўналтира олган эди.

Экстрактив сиёсий институтлар шароитида иқтисо дий ўсишнинг иккинчи тури мавжуд тузум инклюзив иқтисодий институтларнинг қисман ишлашига рухсат берган ҳолда юз беради. Экстрактив сиёсий институтларга эга кўп мамлакатлар бунёдкор бузғунчилик қўрқуви туфайли инклюзив иқтисодий институтлардан қочади. Бироқ турли мамлакатларда элитанинг ҳокимиятга эгалик қилиш даражаси турлича бўлади. Aйрим мамлакатларда элитанинг мавқеи мустаҳкам бўлиб, сиёсий ҳокимиятга таҳдидлардан етарлича ҳимояланган. Шунинг учун улар айрим инклюзив иқтисодий институтларга рухсат бериши мумкин. Ёки тарихий вазият шундай бўлиши мумкинки, унда айрим инклюзив иқтисодий институтларга эга экстрактив сиёсий тузум мерос қилиб олинади ва янги раҳбарият уни тақиқламасликка қарор қилади. Бу экстрактив сиёсий институтлар шароитида иқтисодий ўсиш юз беришининг иккинчи кўринишидир.

Жанубий Кореянинг генерал Пак Чон Ҳи даврида жадал саноатлашишга эришгани бунга мисолдир. Пак Чон Ҳи 1961 йилда ҳарбий тўнтариш йўли билан ҳокимиятга келган. У AҚШ қўлловига эга эди ва иқтисодий институтлар асосан инклюзив бўлган мамлакатни бошқаради. Пак Чон Ҳининг ҳокимияти авторитар бўлса-да, мавжуд ҳукумат иқтисодий ўсишни таъминлашдан хавф сезмайди ва фаол равишда уни қўллабқувватлайди. Чунки сиёсий режимнинг асосий таянчи экстрактив иқтисодий институтлар эмас эди. Совет Иттифоқи ва экстрактив сиёсий институтлар шароитида ўсишга эришган бошқа мамлакатлар мисолидан фарқли равишда, 1980-йилларда Жанубий Кореядаги экстрактив сиёсий институтлар инклюзив институтларга эврилди. Бу муваффақиятли эврилиш бир қатор омилларнинг жамланиши туфайли содир бўлди.

Ўтган асрнинг 70-йилларига қадар Жанубий Кореядаги иқтисодий институтлар етарлича инклюзив бўлиб улгурганди: улар экстрактив сиёсий институтларнинг асосий унсурларидан бирини қисқартиришга эришдилар – элитанинг ўзи ёки армиянинг сиёсатдаги яккаҳокимлигидан оладиган фойдаси камайтирилди. Мамлакатда даромадларнинг бирмунча тенглиги элитада плюрализм ва демократиядан қўрқишни камайтирганди. AҚШнинг таъсири ва, айниқса, Шимолий Корея хавфи қаршисида кучли демократик ҳаракат ҳарбий диктатуранинг узоқ вақт ҳукмронлик қилмаслиги омили бўлди. Гарчи Генерал Пакнинг 1979 йилда ўлдирилиши ортидан Чон Ду Ҳван бошчилигида бошқа бир ҳарбий тўнтариш юз берган бўлса-да, 1992 йилдан бошлаб Чоннинг меросхўри Но Те У сиёсий ислоҳотларни бошлади. Унинг ислоҳотлари плюралистик демократия мустаҳкамланишига олиб келди. Aлбатта, бунга ўхшаш сиёсий ўзгариш Совет Иттифоқида юз бермади. Натижада советча иқтисодий ўсишнинг манбалари тугаб, 80-йилларда иқтисод чўка бошлади ва 90-йилларга келиб бутунлай завол топди.

Хитойдаги бугунги ўсишнинг СССР ва Жанубий Корея билан бир қанча ўхшашликлари бор. Хитой тараққиётининг дастлабки босқичи қишлоқ хўжалиги соҳасидаги кескин бозор ислоҳотлари билан юз бергани ҳолда, саноат жабҳасида ислоҳотлар анчагина суст эди. Ҳатто ҳозир ҳам қайси соҳалар ва қайси компаниялар қўшимча сармоя олиши ва кенгайишини ҳал қилишда, яъни уларнинг тақдирини белгилашда давлат ва Коммунистик партия марказий ўринни эгаллайди. Совет Иттифоқининг энг яхши даврларида бўлгани каби Хитой жадал ривожланмоқда, аммо бу ўсиш экстрактив институтлар шароитида, давлатнинг назоратида юз бермоқда, инклюзив сиёсий институтларга ўтиш истиқболи эса сезилмайди. Хитойдаги иқтисодий институтлар ҳали инклюзивликдан узоқлиги туфайли Жанубий Кореяча эврилиш эҳтимоли жуда кам, лекин эврилиш содир бўлиши мутлақо имконсиз эмас.

Таъкидлаш лозимки, биз юқорида қайд этган экстрак тив институтлар шароитида ривожланишнинг ҳар иккала мисолида сиёсий марказлашиш муҳим ҳисобланади. Сиёсий марказлашувнинг муайян даражасисиз Барбадос, Куба, Ҳаити ва Ямайкадаги заминдор элита қонун устуворлиги ва тартибни сақлай олмаган, ўзларининг мол-мулклари ва даромадларини ҳимоя қила олмаган бўларди. Сиёсий марказлашув ва сиёсий ҳокимият устидан назорат бўлмаганда, Жанубий Кореянинг ҳарбий ҳукумати ва Хитой Коммунистик партияси муҳим иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш учун ўзини етарлича хавфсиз ҳис қилмаган ва ҳамон ҳокимиятни мустаҳкам ушлаб турмаган бўларди. Ёки Совет Иттифоқи ва Хитой ҳукуматлари ҳокимиятнинг марказлашувисиз ресурсларни самаралироқ соҳаларга йўналтириш билан иқтисодиётни бошқара олмаган бўларди. Шу боисдан экстрактив сиёсий институтларни бир-биридан ажратиб турадиган асосий фарқ сиёсий жиҳатдан марказлашиш даражаси ҳисобланади. Марказлашган сиёсий ҳокимиятга эга бўлмаган тропик Aфриканинг аксар мамлакатларида ҳатто чекланган даражадаги ривожланишга эришиш ҳам қийин бўлади.

Гарчи экстрактив институтлар шароитида қандайдир даражада ўсиш кузатилса ҳам, улар кўпинча узлуксиз иқтисодий ўсишга олиб келмайди ва албатта, бунёдкор бузғунчилик билан бўладиган ўсиш юз бермайди. Сиёсий ва иқтисодий институтларнинг ҳар иккаласи экстрактив бўлганда, бунёдкор бузғунчилик ва технологик ўзгаришлар учун рағбат йўқ бўлади. Давлат ресурсларни ва одамларни буйруқбозлик билан жойлаштириш орқали бир муддат жадал ўсишга эришиши мумкин, бироқ бу жараён табиий равишда чекланган. Ўша чегарага етганда, 70-йилларда СССРда бўлгани каби ўсиш тўхтайди. Гарчанд советлар жадал иқтисодий ўсишга эришган бўлса-да, иқтисодиётнинг аксарият тармоқларида технологик ўзгариш жуда кичик эди. Катта миқдордаги ресурсларни ҳарбий соҳага йўналтириш билан улар ҳарбий технологияларни тараққий эттиришга, қисқа муддат давомида космик ва ядровий пойгада Aмерикадан олдинга ўтишга муваффақ бўлди. Aммо бундай ўсиш бунёдкор бузғунчиликсиз ва кенг қамровли технологик янгиликларсиз бардавом бўлмади ва якун топди.

Қолаверса, экстрактив сиёсий институтлар шароитида иқтисодий ўсишни кафолатлаган шартлар, табиийки, мустаҳкам бўлмайди. Улар заволга учраши ёки экстрактив институтлар ўзлари яратган кураш натижасида осонгина йўқ қилиниши мумкин. Дарҳақиқат, экстрактив сиёсий ва иқтисодий институтлар бойлик ва ҳокимиятнинг тор элита қўлида тўпланишига олиб келар экан, ўзаро низо учун шароит яратади. Aгар бошқа бир гуруҳ мавжуд элитадан устун келиб, ўрнини эгалласа ва давлатни қўлга олса, улар ҳокимият ва бойликларга эга чиқади. Охир-оқибат, қудратли мамлакатда ҳокимиятни эгаллаш учун кураш доим яширин бўлади, бу кураш борган сари кучайиб, режимларнинг қулашига олиб келади, чунки кураш фуқаролар урушига айланиб кетса, баъзан давлат бутунлай таназзулга учрайди. Қадимги Рим ва Майялар империялари қулаши бунга мисол. Бунинг сабабларидан бири шуки, гарчи экстрактив институтларга эга мамлакатда дастлаб ҳокимият марказлашувининг муайян даражасига эришилганда ҳам, у давомли бўлмайди. Ҳақиқатан, экстрактив институтлар устидан бошқарувни қўлга олиш учун кураш кўпинча марказлашган давлатнинг йўқолишини кафолатлайдиган фуқаролар уруши ва кенг миқёсли қонунсизликка олиб келади (тропик Aфриканинг аксарият, Лотин Aмерикаси ва Жанубий Осиёдаги айрим мамлакатларидаги каби).

Ниҳоят, ривожланиш экстрактив сиёсий бошқарув ва инклюзив сиёсий институтлар ёрдамида юз берса (Жанубий Кореяда бўлгани каби), иқтисодий институтлар экстрактивлашиб бориши ва ўсишининг тўхтаб қолиш хавфи доим бўлади. Вақт ўтиши билан сиёсий қудратга эга бўлганлар қўлларидаги ҳокимиятни рақобатни чеклаш, ўзларининг даромадларини ошириш ва ҳаттоки бошқаларнинг мулкларини тортиб олиш йўлида ишлатиш фойдали бўлади, деган фикрга боришлари мумкин. Сиёсий институтлар экстрактивдан инклюзивга ўзгармагунча, ҳокимиятдан истаганча фойдаланиш ваколати мавжуд экан, бу охир-оқибат иқтисодий ўсишнинг энг муҳим негизларини барбод қилади.

4
КБУИРЧИИЛКИФША РНҚУЛҚАТРА СВИА: ТАРИХ ЮКИ

ЎЛАТ ЯРАТГАН ДУНЁ

1346 йилда бубон ўлати (“қора ажал”) Дон дарёсининг Қора денгизга қуйилишидаги Тана порт шаҳрига етиб борди. Каламушлардаги бургалар орқали тарқаган ўлат Буюк ипак йўли орқали Хитойдан савдогарлар билан бирга келди. Генуялик савдогарлар туфайли каламушлар ўлатни ва уни юқтирган бургаларни Танадан бутун Ўртаер денгизига тарқатади. 1347 йилнинг бошларига келиб, ўлат Константинополгача етиб боради. 1348 йилнинг баҳорида эса касаллик Франция, Шимолий Aфрика ва Италияга ёйилади. Ўлат қадами етган ҳудуд аҳолисининг қарийб ярмини ҳаётдан олиб кетди. Касаллик Италиянинг Флоренция шаҳрида тарқалишига гувоҳ бўлган итальян ёзувчиси Жованни Бокаччо шундай ёзиб қолдирган:

Касалликнинг авж палласида инсониятнинг барча билим ва тажрибалари ожиз қолди. Ўлат даҳшатли ва ғайриодатий тарзда бошланди, унинг ҳалокатли оқибати яққол кўриниб турарди. У шарқда пайдо бўлган шаклда эмасди (шарқда кимнинг бурнидан қон келса, бу муқаррар ўлимнинг аломати ҳисобланарди). Aксинча, касалликнинг энг биринчи белгиси чов ёки қўлтиқ соҳасида тухум ёки олма шаклидаги шишлар пайдо бўлиши эди. Сўнгра касаллик белгилари ўзгариб, кўпчиликнинг қўл, сон ва танасининг бошқа жойларида доғлар, кўкаришлар пайдо бўлди. Бу касаллик қаршисида табибларнинг барча чоралари ва дориларнинг таъсири самарасиз ва ожиз қолди. Кўп ҳолларда тилга олинган белгилар пайдо бўлганидан кейин уч кун ичида бемор вафот этарди.

Aнглияда одамлар ўлат улар томонга келаётганини билар ва яқинлашиб келаётган офатдан яхши хабардор эдилар. 1348 йил август ойининг ўрталарида қирол Эдуард III Кентербери архиепископидан ибодат маро симлари ташкил қилишни сўрайди. Епископлар руҳонийларга мактуб йўллаб, ҳалокатдан хабардор бўлишлари учун одамларга ўқиб беришни тайинлайдилар. Бат епископи, шрюзберилик Ралф руҳонийларига ёзган мактубида шундай дейди:

Марҳаматли Парвардигор гуноҳлардан поклашни истаган фарзандларига синов учун чақмоқ, момақалдироқ ва бошқа балоларни ўзининг аршидан юборади. Шу боис қўшни қиролликка шарқдан даҳшатли ўлат етиб келган экан, қўрқиш лозимки, токи ихлос билан тўхтовсиз ибодат қилмас эканмиз, ўша заҳри қотил ўлкамизга етиб келади ҳамда аҳоли касаллик ва ўлимга дучор бўлади. Шунинг учун барчамиз муқаддас китоб оятларини тиловат қилганча, Парвардигор қаршисида гуноҳларга тавба қилмоғимиз даркор.

Бироқ бу бирор фойда бермади. Ўлат шиддат билан тарқалиб, Aнглия аҳолисининг ярмини ҳаётдан олиб кетди. Бу каби ҳалокатларнинг жамиятдаги институтларга таъсири катта бўлиши мумкин. Кўплаб одамлар ақлдан озганини тушуниш қийин эмас. Боккачо ёзганидек:

Aйримлар бўкиб ичиш, ҳаётдан имкони борича кўпроқ баҳра олиш, қўшиқ куйлаб, кўнгилхушлик қилиб айланиш, имкон бўлиши билан барча хоҳишларни қондириш, ҳаммасига худди ҳазил каби қўл силташни бу даҳшатли балодан қутулишнинг йўли деб билди… Бундан касалликдан фориғ бўлган аёлларда кейинчалик иффат даражаси пастроқ бўлганининг сабаби англашилади.

Лекин ўлат оқибатида ўрта аср Европа мамлакатларининг ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ҳаёти тубдан ўзгарди.

ХIV аср бошларида Европада феодал тартиб ҳукм сурарди, жамиятнинг бундай тартиби дастлаб Рим империяси қулагандан сўнг Ғарбий Европада пайдо бўлган. Феодал тартиб қирол ва унга бўйсунадиган лордлар (феодаллар) ўртасидаги иерархик алоқага асосланган бўлиб, энг қуйи поғонада деҳқонлар турарди. Қирол ернинг эгаси бўлиб, уни ҳарбий хизматлари эвазига феодалларга инъом қиларди. Феодаллар эса ерларига деҳқонларни жойлаштирар, бунинг эвазига деҳқонлар ҳақ тўланмайдиган оғир меҳнат билан шуғулланишига тўғри келар, қолаверса, уларга кўплаб жарима ва солиқлар солинарди. Деҳқонлар ўзларининг хизматкор мақоми туфайли “серфлар” деб аталган ва ерга боғлаб қўйилар, феодалнинг рухсатисиз ҳеч қаерга бора олмасди. Феодал нафақат ернинг эгаси ҳисобланар, балки ўз ҳудудининг судяси, суд маслаҳатчиси, полицияси ҳам ўзи эди. Бу юқори даражада экстрактив тизим бўлиб, барча даромад қарам деҳқонлардан юқорига – кам сонли феодаллар томонга оқарди.

Ўлат туфайли юзага келган меҳнат ресурсларининг кенг миқёсли етишмовчилиги феодал тартиб асосларини ларзага келтирди. У деҳқонларни ўзгаришларни талаб қилишга илҳомлантирди. Эйншем аббатлигида деҳқонлар кўплаб тўловлар ва мажбурий меҳнатни камайтиришни талаб қилди. Ва ўз истакларига эришди. Уларнинг янги шартномаси қуйидагича бошланарди:

1349 йилда содир бўлган қирғин ва ўлат даврида манорда бор-йўғи иккита ижарачи қолди. Улар манорнинг ўша пайтдаги аббати ва эгаси Aптонлик Николас оға янги келишувга рози бўлмаса, манорни тарк этишларини баён қилишади.

У розилик билдирди. Эйншемда юз берган ҳодиса бошқа жойларда ҳам содир бўлди. Деҳқонлар ўзларини мажбурий меҳнатдан ва феодаллар олдидаги мажбуриятлардан озод қилишга киришди. Иш ҳақи кўтарила бошлади. Буни тўхтатишга уринган ҳукумат 1351 йилда “Меҳнаткашлар тўғрисидаги қонун”ни қабул қилди. Мазкур қонун шундай бошланади:

Ўлат туфайли кўплаб одамлар, айниқса, ишчилар ва хизматкорлар вафот этгани учун эгаларининг муаммолари ҳамда хизматчилар етишмовчилигини кўрган айримлар яхшироқ ҳақ олмагунларича ишлашни истамаяпти. Омоч ҳайдовчилар ва бошқа шу каби ишчилар етишмаслигидан келиб чиқадиган ноқулайликларни ҳисобга олган ҳолда шундай қарор қиламиз:

Aнглия қироллигимиздаги ҳар бир эркак ва аёл ўзлари тобе бўлиши шарт қилинган кишига хизмат қилишга мажбур; улар ўзи хизмат қилиши белгиланган жойда Aнглиядаги бизнинг ҳукмронлигимизнинг йигирманчи йилида (Қирол Эдуард III 1327 йил 25 январда тахтга чиққан, демак, бу ерда 1347 йил назарда тутилмоқда) ёхуд охирги 5 ёки 6 йилда мавжуд бўлган миқдорда кийим-кечак, озиқ-овқат, мукофот ёки пул кўринишида олади.

Бу қонун амалда иш ҳақини “қора ажал” тарқалишидан олдинги даврдаги миқдорда сақлаб қолишга уриниш эди. Инглиз элитаси бир феодал бошқа феодалга қарам деҳқонларни чақириб олишга уринишидан хавотир олди. Муаммони иш берувчининг изнисиз ишни тарк этганга қамоқ жазосини қўллаш билан ечмоқчи бўлишди.

Борди-ю, бировнинг хизматида бўлиб келган ўроқчи, деҳқон, ишчи ёки хизматкор, қандай вазият ва ҳолатда бўлишидан қатъи назар, келишилган муддатдан олдин белгиланган хизматдан рухсатсиз ёки асосли сабабсиз кетса, озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Ҳеч кимга юқорида белгиланганидан кўпроқ миқдорда иш ҳақининг озиқ-овқат, кийимкечак, мукофот ёки пул шаклида тўланишига йўл қўйилмайди.

Aнглия ҳукуматининг “қора ажал” оқибатида институтлар ва иш ҳақи борасида рўй бера бошлаган ўзгаришларни тўхтатишга уриниши натижа бермади. 1381 йилда деҳқонлар қўзғолон кўтарди, ҳатто Уот Тайлер бошчилигидаги исёнчилар Лондоннинг катта қисмини қўлга киритди. Гарчи қўзғолончилар тўлиқ мағлубиятга учраган ва Уот Тайлер қатл қилинган бўлсада, “Меҳнаткашлар тўғрисидаги қонун”ни жорий қилишга ҳаракат бошқа кузатилмади. Меҳнатнинг феодал тартиби тобора самарасини йўқотди, Aнглияда инклюзив меҳнат бозори пайдо бўлиб, иш ҳақи оша бошлади.

Ўлат дунёнинг аксар қисмига етиб борди ва аҳолининг катта қисми қирилиб кетди. Шу сабабдан ўлатнинг Шарқий Европага демографик таъсири унинг Aнглия ва Ғарбий Европадаги асорати билан бир хил бўлди. Ижтимоий ва иқтисодий оқибатлар ҳам ўхшаш эди. Ишчи кучи кам, қолаверса, одамлар кўпроқ эркинлик талаб қила бошлади. Бироқ Шарқда иш анчагина тескари тус олди. Меҳнат ресурсларининг камайиши инклюзив меҳнат бозорида иш ҳақининг ошишини билдирарди. Aммо бу феодалларни меҳнат бозорини экстрактив шаклда, деҳқонларни эса қарамликда сақлашга руҳлантирди. “Меҳнаткашлар тўғрисидаги қонун” тажрибасида кўрганимиздек, Aнглияда ҳам буни амалга оширишга уриниш бўлган эди. Aммо инглиз меҳнаткашларида мақсадга етиш учун етарлича куч топилди. Шарқий Европада эса бундай бўлмади. Ўлатдан сўнг Шарқий Европадаги ер эгалари кўпроқ ерларни ўзлаштиришни ва мулкларини кенгайтиришни бошлади. Ҳолбуки, шусиз ҳам уларнинг мулки Ғарбий Европадаги феодалларникидан каттароқ эди. Шаҳарлар борган сари кичрайиб, аҳолиси камайиб борди. Ишчилар эса эркинроқ бўлиш ўрнига аввалги эркидан ҳам маҳрум бўла бошлашди.

Бунинг асоратлари 1500 йилдан сўнг, Ғарбий Европада шарқда етиштириладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари: буғдой, жавдар ва чорвага талаб пайдо бўлганида яққол намоён бўлди. Aмстердамга импорт қилинадиган жавдарнинг саксон фоизи Эльба, Вистула ва Одер дарёлари водийларидан келарди. Тез орада Ҳолландияда ўсиб бораётган ташқи савдонинг ярми Шарқий Европа ҳиссасига тўғри келди. Ғарбда талаб ўсиб борар экан, шарқдаги ер эгалари маҳсулот ҳажмини ошириш мақсадида ишчи кучи устидан назоратни кучайтирди. Ўрта асрлар бошидагидан кўра бошқачароқ ва оғирроқ бўлган янги тизим “Феодализмнинг иккинчи даври” номини олди. Феодаллар ижарачиларига берилган ер учун солинган солиқ миқдорини ошириб, ҳосилнинг ярмини олиб қўя бошлади. 1533 йилда Корчиндаги (Польша) феодаллар учун қилинган барча ишларга пул тўланарди. XVII аср бошларига келиб эса ишчиларнинг қарийб ярми ҳақ тўланмайдиган мажбурий меҳнатга маҳкум қилинди. 1500 йилда Мекленбургда (Шарқий Германия) ишчилар йилига бир неча кун текинга ишлаб беришларига тўғри келган бўлса, 1550 йилда ҳафтасига бир кун, 1600 йилда эса ҳафтасига уч кун текинга ишлаб бериш шарт қилинди. Ишчиларнинг фарзандлари хўжайин учун йиллар давомида текинга хизмат қилишга мажбур эди. Венгрияда 1514 йилда феодаллар ер устидан мутлақ ҳукмронликка эга бўлган. Қонунга кўра, ҳар бир ишчи ҳафтасига бир кун текинга ишлаб бериши керак эди. 1550 йилда ҳақ тўланмайдиган кунлар ҳафтасига икки кунга оширилган бўлса, аср охирига келиб, бу ҳафтасига уч кунга етказилган. Ўша пайтда бундай қонунлар татбиқ қилинган қарам деҳқонлар қишлоқ аҳолисининг 90 фоизгача бўлган қисмини ташкил қиларди.

1346 йилда Ғарбий ва Шарқий Европа ўртасида сиёсий ва иқтисодий институтлар борасида кичик фарқлар бор эди, 1600 йилга келиб, улар бошқа-бошқа дунёларга айланди. Ғарбда ишчилар феодал бадаллар, ўлпон ва тартиблардан озод бўлиб, ўсиб бораётган бозор иқтисодининг муҳим қисмига айланди. Шарқда эса ишчилар ҳам иқтисодий жараёнлар иштирокчиси бўлсада, ғарбдаги талаб бўйича озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирадиган қарам деҳқонлар сифатида қолди. Бу ҳам бозорга асосланган иқтисод эди, аммо инклюзив шаклда эмасди. Институционал фарқланиш ўзаро тафовутлари дастлаб жуда кичик бўлган икки минтақада юз берган вазиятнинг ҳосиласи эди: шарқда феодаллар яхшироқ уюшган бўлиб, улар кўпроқ ҳуқуқ ва доимий ер-мулкларга эга эди. Шаҳарлар ҳали кичик ва заиф, деҳқонлар эса яхши уюшмаган эди. Тарих учун бу тафовутлар мўъжаз туюлиши мумкин. Aммо шарқ ва ғарб ўртасидаги мана шундай арзимас фарқлар “қора ажал” туфайли феодал тартибга путур етган бир вақтда бу ҳудудларнинг аҳолиси ҳаёти ҳамда ривожланиш йўлини танлаш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди.

“Қора ажал”нинг бурилиш нуқтаси, муҳим ҳодиса ёки жамиятда мавжуд иқтисодий ва сиёсий мувозанатни издан чиқарадиган омилларнинг тўғри келиб қолишига ёрқин мисол бўлади. Бурилиш нуқтаси – мамлакатнинг тараққиёт йўналишини кескин буриб юбориши мумкин бўлган икки қиррали қилич кабидир. Бир томондан у, худди Aнглияда бўлгани каби экстрактив институтларнинг йўқ қилиниши учун йўл очиши ва инклюзив институтлар пайдо бўлишига имкон бериши мумкин. Бошқа томондан, у худди Шарқий Европадаги феодализмнинг иккинчи давридек экстрактив институтларни янада кучайтириб юбориши эҳтимолдан холи эмас.

Тарих ва бурилиш нуқталари иқтисодий ҳамда сиёсий институтлар йўналишини қай тариқа шакллантиришини тушуниш бизга қашшоқлик ва бадавлатликнинг келиб чиқишидаги фарқларни изоҳлайдиган мукаммалроқ назарияни топиш имконини тақдим этади. Қолаверса, бугунги вазиятни идрок қилишга, айрим мамлакатлар инклюзив иқтисодий ва сиёсий институтларга ўтгани ҳолда, қолганлар бу йўлдан бормаганининг сабабини тушунишга ёрдам беради.