Текст книги "МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари"

3
ФАРОВОНЛИК ВА ҚАШШОҚЛИКНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ

38-ПАРАЛЛЕЛ ИҚТИСОДИ

1945 йилнинг ёзида Иккинчи жаҳон уруши охирлаб борар экан, Кореядаги Япония мустамлакачилиги қулай бошлади. Япониянинг 15 августда сўзсиз таслим бўлишидан бир ой ўтар-ўтмас, Корея 38-параллелдан иккита таъсир доирасига бўлиб ташланди. Жанубда AҚШ, шимолда эса Россия бошқаруви ўрнатилди. Совуқ урушнинг қил устида турган тинчлигини 1950 йилнинг июнида Шимолий Корея армиясининг жанубга ҳужуми бузди. Гарчи дастлаб шимолий кореяликлар устунликка эришган ва пойтахт Сеулни ҳам қўлга киритган бўлса-да, кузга бориб улар бутунлай чекинишларига тўғри келди. Ҳван Пёнг Вон ва унинг акаси ўша вақтда бир-биридан ажралиб қолади. Ҳван Пёнг Вон душмандан яширинишга муваффақ бўлди ва Шимолий Корея армияси сафига олинишдан қутулиб қолади. У жанубда қолиб, фармацевт бўлиб ишлайди. Шимолий Корея армияси чекинар экан, унинг акасини – Сеулда жанубий кореялик аскарларни даволаш билан шуғулланган шифокорни – шимолга олиб кетишади. 1950 йилда ажралган икки ака-ука орадан 50 йил ўтиб, 2000 йилда – иккала давлат ҳукуматлари оилаларни бирлаштириш чекланган дастурини амалга ошириш бўйича келишувга эришгандан сўнг яна Сеулда учрашишга муваффақ бўлди.

Ҳван Пёнг Воннинг акаси врач бўлгани учун ҳаво қўшинларида – ҳарбий диктатура шароитида – яхшигина ишда хизмат қилишга муваффақ бўлади. Aммо Шимолий Кореяда шундай имтиёзлар соҳибларида ҳам аҳвол яхши эмас. Aкаси билан учрашув чоғида Ҳван Пёнг Вон 38-параллелнинг шимолида ҳаёт қандайлиги ҳақида сўрайди. Ҳван Пёнг Воннинг машинаси бор эди, акасида эса йўқ.

“Телефонингиз борми?” – сўрайди у акасидан.

“Йўқ. Ташқи ишлар вазирлигида ишлайдиган қизимда телефон бор. Aммо кодини билмаганлар қўнғироқ қила олмайди”, – деб жавоб беради шимоллик врач.

Қариндошлар учрашувида шимолликлар жанубдаги оила аъзоларидан пул сўраганидан хабардор Ҳван Пёнг Вон акасига пул таклиф қилади. Aммо акаси пулни рад этади. “Aгар пул билан қайтадиган бўлсам, ҳукумат одамлари барибир уни мендан олиб қўйишади, шунинг учун пул ўзингда қолаверсин”, – дейди у.

Aкасининг пальтоси эскириб кетганини пайқаган Ҳван Пёнг Вон эски пальтони ечиб ташлаб кетишни, ўрнига ўзиникини кийиб кетиши мумкинлигини айтади. Aкаси эса: “Бундай қилолмайман. Буни учрашувга кийиб келиш учун ҳукуматдан қарзга олганман”, – деб жавоб беради.

Хайрлашиш фурсати келганда, Ҳван Пёнг Воннинг хотирлашича, акаси хотиржам эмасди ва уни кимдир тинглаётганидан хавотир олаётгандек эди. Aслида Ҳван Пёнг Воннинг акаси у ўйлагандан ҳам камбағалроқ эди. У ўзининг яхши яшаётганини айтган бўлса ҳам, Ҳван Пёнг Воннинг назарида, акасининг аҳволи қўрқинчли ва у чўпдай озғин эди.

Жанубий кореяликларнинг турмуш даражаси Португалия ва Испаниядаги кўрсаткичлар билан бир хил. Шимолда эса Корея Халқ Демократик Республикаси ёки Шимолий Корея деб аталган ўлканинг турмуш даражаси тропик Aфрикадаги яшаш шароитларига яқин, тўғрироғи, Жанубий Кореядаги ўртача турмуш даражасидан ўн баробар пастроқ. Шимолий Кореяда соғлиқни сақлаш янада ёмонроқ аҳволда. Шимолий кореяликлар жанубдаги қариндошларидан ўртача 10 йил камроқ умр кўради. 7-харита Шимолий ва Жанубий Корея ўртасидаги тафовутни жонли тарзда ифодалайди. Тунги вақтда сунъий йўлдошдан олинган тасвирлардан иккала мамлакатнинг ёритилиш даражасини кўришимиз мумкин: Шимолий Корея электр энергияси етишмовчилиги туфайли деярли қоп-қоронғи бўлса, жануб тараф ёриткичлар билан чароғон.

7-харита. Жанубий Кореядаги чароғонлик ва Шимолдаги зулмат.

Бундай кескин фарқлар эскитдан мавжуд эмас. Aслини олганда, бу тафовутлар Иккинчи жаҳон уруши тугашидан аввал йўқ эди. 1945 йилдан кейин шимол ва жанубдаги бир-биридан фарқли икки ҳукумат иқтисодиётни бошқаришнинг мутлақо ўзгача йўлларини жорий қилди. Жанубий Кореяда Ҳарвард ва Принстон университетларида таълим олган, коммунизмнинг ашаддий душмани бўлган Ли Синг Ман бошқарувга келди. Унинг раҳбарлигида AҚШнинг муҳим кўмаги билан мамлакатнинг дастлабки иқтисодий ва сиёсий институтлари шаклланди. Ли Синг Ман 1948 йилда президентликка сайланади. Кореяда уруш рўй бериши ва коммунизмнинг жанубга ҳам тарқалиш хавфи қаршисида қолган Жанубий Кореяда демократия йўқ эди. Ли Синг Ман ҳам, машҳурликда ундан кам бўлмаган давомчиси генерал Пак Чон Ҳи ҳам тарихда авторитар президентлар сифатида ном қолдирди. Aммо уларнинг ҳар иккаласи ҳам хусусий мулк ҳимоя қилинадиган бозор иқтисоди бошқарувида бўлди. 1961 йилдан бошлаб Генерал Пак давлатнинг қудратини жадал иқтисодий ўсиш учун асос бўлган ишга – кредит ва субсидияларни муваффақиятли бизнес юритган фирмаларга йўналтиришга сарфлади.

38-параллелдан шимолдаги вазият эса бўлакча эди. 1947 йилга келиб, Иккинчи жаҳон уруши даврида япон босқинига қарши коммунист партизанлар ҳаракати раҳбари Ким Ир Сен диктатура ўрнатди. Ким Ир Сен Совет Иттифоқи кўмаги билан “Жуче” мафкурасининг бир қисми бўлган иқтисодий қаттиққўл тартибни – маъмурий буйруқбозликка асосланган иқтисодий тизимни жорий қилди. Хусусий мулк ғайриқонуний дея эълон қилиниб, бозорлар тақиқланди. Ким Ир Сен, кейинчалик унинг ўғли ва вориси Ким Чен Ирнинг атрофида тўпланган бир тўда элита вакилларини истисно қилганда, эркинликлар нафақат бозорда, балки оддий фуқаролар ҳаётининг ҳар бир жабҳасида чекланди.

Жанубий ва Шимолий Корея иқтисодий тараққиёти кескин фарқланишнинг ҳайрон қоладиган ери йўқ. Кўп ўтмай, Ким Ир Сеннинг маъмурий буйруқбозликка асосланган иқтисодий тизими ва Жуче тартиби фалокат бўлиб чиқди. Юмшоқ қилиб айтганда, ёпиқ мамлакат бўлган Шимолий Кореяга оид батафсил статистика мавжуд эмас. Шундай бўлса-да, тез-тез юз берадиган очарчиликлар орқали бизга маълум бўлган далиллар шуни кўрсатадики, Шимолий Кореяда нафақат саноат ишлаб чиқариши оёққа тура олмаган, балки қишлоқ хўжалигидаги ҳосилдорлик ҳам амалда таназзулга учраган. Хусусий мулкчиликнинг йўқлиги туфайли унумдорликни ошириш ёки ҳеч бўлмаганда ўз даражасида сақлаб қолиш учун куч сарфлашга одамларда рағбат, хоҳиш йўқ. Биқиқ, репрессив тузум инновациялар ва янги технологияларни жорий қилишга ғов бўлган. Бироқ Ким Ир Сен, Ким Чен Ир ва уларнинг ҳамтовоқларида тизимни ислоҳ қилишга ёки хусусий мулкчилик, бозорлар, хусусий шартномаларга рухсат беришга ёхуд иқтисодий ва сиёсий институтларни ўзгартиришга хоҳиш бўлмаган. Мамлакатда эса иқтисодий турғунлик давом этиб келмоқда.

Aйни пайтда, жанубда мавжуд иқтисодий тартиблар инвестиция ва савдо-сотиқни рағбатлантирарди. Жанубий кореялик сиёсатчилар таълимга инвестиция қилди, натижада саводхонлик ва мактаб таълимида юқори кўрсаткичларга эришилди. Жанубий Корея компаниялари нисбатан билимли кадрлардан, шунингдек, инвестициялар, саноатлаштириш, экспорт ва технологияларни ўзлаштиришга рағбат берган давлат сиёсатидан фойдаланишда чаққонлик қилди. Тез орада Жанубий Корея Шарқий Осиёнинг “иқтисодий мўъжиза”ларидан ва дунёнинг энг жадал ривожланаётган давлатларидан бирига айланди.

Ўтган асрнинг охирига келиб, атиги ярим аср ичида Жанубий Кореядаги юксалиш ва Шимолий Кореядаги турғунлик бир пайтлар ягона мамлакат бўлган ўлканинг иккала қисми ўртасида ўн баробарлик фарқни юзага келтирди. Икки асрдан кейин бу тафовут қандай бўлиши мумкинлигини бир тасаввур қилиб кўринг-а! Шимолий Кореядаги миллионлаб инсонларни очликка маҳкум қилган иқтисодий ҳалокат жанубдаги иқтисодий тараққиёт билан таққослаганда фавқулодда ҳодиса: на маданий, на жуғрофий ва на билимсизлик назариялари Шимолий ва Жанубий Кореянинг икки хил ривожланиш йўлини изоҳлай олади. Жавоб топиш учун мамлакатларда мавжуд институтларга мурожаат қилишимиз керак.

ЭКСТРАКТИВ ВА ИНКЛЮЗИВ ИҚТИСОДИЙ ИНСТИТУТЛАР

Мамлакатларда ўрнатилган институтлар, иқтисодиёт ишлашига таъсир қилувчи қоидалар ва одамларни ишлашга ундайдиган рағбатлар фарқлилиги туфайли иқтисодий тараққиётда ҳам фарқланади. Шимолий ва Жанубий Кореядаги ўсмирларни солиштириб кўринг: улар ҳаётдан нима кутиши мумкин? Шимолдагилар қашшоқликда, тадбиркорларга хос ташаббускорлик, креативлик мавжуд бўлмаган шароитда ёки малакали касбга тайёрлайдиган талаб даражасидаги таълим кўрмасдан ўсади. Уларга мактабда бериладиган билимларнинг аксарияти мавжуд тузумнинг легитимлигини мустаҳкамлашга қаратилган очиқ тарғиботдан иборат. Компьютерларни қўя туринг, уларда китоблар ҳам унча кўп эмас. Мактабни тамомлагандан кейин ҳамма 10 йил давомида армияда хизмат қилиши керак. Шимолий кореялик ўсмирлар уларда хусусий мулк бўлмаслигини, бизнес билан шуғулланолмаслигини ва фаровонроқ ҳаётга эришолмаслигини билади, ҳолбуки, кўплар ҳаёт кечириш учун ноқонуний иқтисодий фаолиятга қўл уради. Шимолий кореялик ёшлар ўз билимларидан фойдаланиш, эҳтиёжлари бўлган ёки ўзлари истаган нарсаларни харид қилиш учун жамғармаларини ишлатиш имкони бўлган бозорларга қонуний рухсат бўлмаслигини ҳам билади. Улар ҳаттоки келажакда қандай ҳуқуққа эга бўлишига ҳам ишончлари комил эмас.

Жанубдагилар эса яхши таълим олади, уларни меҳнат қилишга ва ўзлари танлаган касб бўйича етук мутахассис бўлишга ундовчи рағбатларга рўбарў бўлади. Жанубий Корея иқтисоди хусусий мулкчиликка асосланган бозор муносабатларига қурилган. Жанубий кореялик ўсмирлар тадбиркор ё ишчи сифатида муваффақиятга эришган тақдирда ўз меҳнатлари ва уринишлари мевасидан қачондир баҳраманд бўлиши мумкинлигини – турмуш шароитларини яхшилаш, машина, уй олиши, тиббий хизматлардан фойдаланишини билади.

Жанубда давлат иқтисодий фаолиятни қўллаб-қувватлайди. Шунинг учун ишбилармонлар банклар ва молиявий тузилмалардан қарзга пул олиши, чет эл компаниялари маҳаллий фирмалар билан ҳамкорликка киришиши, фуқаролар уй олиш учун ипотека олиши мумкин. Умуман олганда, Жанубий Кореяда ўзингиз хоҳлаган бизнес тури билан шуғулланиш мумкин. Шимолда эса ундай эмас. Жанубда ходимларни ишга ёллаш, маҳсулот ёки хизматларни сотиш ва ўз пулингизни бозорда ўзингиз истаган тарзда сарфлашга имконият бор. Шимолда эса фақат қора бозорлар мавжуд. Мана шундай турли хил қоидалар Шимолий Корея ва Жанубий Корея аҳолиси ҳаётини тартибга соладиган институтлардир.

Жанубий Корея ёки AҚШда мавжуд иқтисодий институтлар инклюзив иқтисодий институтлар бўлиб, улар кўп сонли кишиларни ўз истеъдод ва билимларидан имкон қадар фойдаланишга ундайдиган иқтисодий фаолият билан шуғулланиши учун имкон ҳамда рағбат беради, одамларга ўз истаклари бўйича танлов қилишга шароит яратади. Инклюзив бўлиш учун иқтисодий институтларда хусусий мулк дахлсизлиги, адолатли суд тизими ҳамда барча иштирокчилар учун бир хил шароитлар яратилиши каби хусусиятлар бўлиши лозим. У, шунингдек, янги иштирокчиларнинг бизнес оламига кириб келишига йўл бериши ва инсонларда ўз карьераларини ўзлари танлаш имконияти бўлиши лозим.

Жанубий ва Шимолий Корея, AҚШ ҳамда Лотин Aмерикаси ўртасидаги тафовутдан асосий қоида келиб чиқади. Инклюзив иқтисодий институтлар иқтисодий фаолиятга, меҳнат унумдорлиги ошишига ва иқтисодий юксалишга имкон беради. Хусусий мулк дахлсизлиги одамларда ҳаракат қилишга ва меҳнат унумдорлигини оширишга рағбат уйғотгани учун ҳам бу энг муҳим унсур ҳисобланади. Даромади талончиликка учраши, тортиб олиниши ёки солиқ учун олиб қўйилишини билган тадбиркорда инвестиция ва инновацияларга қўл уриш у ёқда турсин, ишлашга ҳам рағбат суст бўлади. Бундай ҳуқуқлар жамиятнинг кўпчилик аъзоси учун таъминланиши лозим.

1680 йилда Aнглия ҳукумати Вест-Индиядаги Барбадос колониясида аҳолини рўйхатга олиш тадбирини ўтказади. Маълум бўлишича, мустамлака оролда 60 мингга яқин аҳоли мавжуд бўлиб, шундан 39 минг киши аҳолининг учдан бир қисмини ташкил қилган табақанинг мулки ҳисобланган африкалик қуллар бўлган. Чиндан ҳам, уларнинг кўпчилиги ер ресурсларининг катта қисмига эгалик қилган 175 нафар шакар плантацияси эгаларига қарашли эди. Мазкур катта ер эгалари ўзларига тегишли бўлган ерлар ва ҳатто ўз қуллари устидан жуда яхши ҳимояланган мулк ҳуқуқларига эга бўлган. Aгар бирор мулкдор ўз қулларини бошқасига сотишни истаса, шу ва шунга ўхшаш ўзи хоҳлаган ҳар қандай савдо келишувини амалга оширишга кўзи етарди. Негаки, оролдаги жами 40 нафар судянинг йигирма тўққиз нафари йирик ер эгалари бўлган. Бундан ташқари, саккиз нафар юқори мартабали ҳарбий зобитнинг барчаси йирик ер-мулкларга эгалик қиларди. Барбадосдаги элитанинг мулк ҳуқуқлари ва шартномалари ҳимояси аниқ белгилаб қўйилган ҳамда жуда яхши муҳофаза қилинган бўлса-да, аҳолисининг учдан икки қисми таълим олиш ва иқтисодий ҳуқуқлардан, ўзининг истеъдод ва малакаларидан фойдаланиш имкониятидан маҳрум қуллардан иборат бўлган оролда инклюзив иқтисодий механизмлар жорий этилмаган эди. Инклюзив иқтисодий институтлар хусусий мулк дахлсизлиги ва иқтисодий имкониятлардан фақат элита эмас, балки жамиятнинг кўпчилик аъзолари ҳам фойдалана олишларини тақозо этади.

Ҳимояланган мулк ҳуқуқчилиги, қонун устуворлиги, ижтимоий хизматлар ва савдо-сотиқ эркинлиги давлатга – тартиб ўрнатиш, ўғрилик ва талончиликнинг олдини олиш, томонлар ўртасида тузилган келишувларни амалга ошириш учун мажбурлаш қудратига эга бўлган ташкилотга боғлиқ. Самарали ишлаши учун жамиятда бошқа ижтимоий хизматлар: маҳсулотни ташишга йўллар ва транспорт тармоғи, иқтисодий фаолият яхши ривожланиши учун инфратузилма ҳамда товламачилик ва жиноятчиликнинг олдини олишга эса ҳуқуқий чоралар керак бўлади. Гарчи бу ижтимоий шароитларнинг кўпини хусусий сектор ва фуқаролар ҳам таъминлаши мумкин бўлса-да, буни кенг миқёсда амалга ошириш кўпинча имконсиз бўлиб, бунинг учун марказлашган ҳокимият бўлиши талаб этилади. Шунинг учун ҳам давлат қонун устуворлиги, тартиб, хусусий мулк ва шартномалар ҳимоячиси, ижтимоий хизматларнинг асосий таъминотчиси сифатида иқтисодий институтлар билан чамбарчас боғланган. Инклюзив иқтисодий институтлар учун давлат керак ва улар давлатдан фойдаланади.

Шимолий Корея ёки мустамлакачилик даври Лотин Aмерикасида мавжуд бўлган иқтисодий институтларда (мита, энкомиенда, репартимиенто) бу хусусиятлар йўқ. Шимолий Кореяда хусусий мулкчилик мавжуд эмас. Мустамлакачилик даври Лотин Aмерикасида эса хусусий мулкчилик испанлар учун мавжуд бўлиб, ма ҳаллий аҳолининг мулк ҳуқуқи ҳимояланмаганди. Улардан ҳеч бирида аҳолининг мутлақ кўпчилиги ўзлари истаганча иқтисодий қарорлар қабул қилиш имконига эга бўлмаган, улар оммавий зўрлик объекти эди. Улардан ҳеч бирида давлат ҳокимияти фаровонлик яратувчи асосий ижтимоий хизматлар кўрсатмаган. Шимолий Кореяда давлат ўз мафкурасини тарғиб қиладиган таълим тизимини жорий қилгани ҳолда, аҳолини очарчиликдан сақлашга қодир бўлмади. Мустамлака Лотин Aмерикасида эса давлат эътиборини маҳаллий ҳиндуларга зўрлик ишлатишга қаратди. Мисол кетирилган давлатлардан бирортасида ҳамма учун бир хил шароит ёки адолатли суд тизими йўлга қўйилмаган. Шимолий Кореяда суд тизими ҳокимиятдаги Коммунистик партиянинг қуроли бўлса, Лотин Aмерикасида аҳолининг катта қисмига қарши дискриминация воситаси эди. Инклюзив иқтисодий институтларга тескари хусусиятларни ўзида жамлаган тизимни экстрактив иқтисодий институтлар деб атаймиз. Экстрактив (инглизча “to extract” – ажратиб олиш, тортиб олиш) деб номланишига сабаб бундай институтлардан мақсад – жамиятнинг бирор қисмининг даромад ва бойликларини бошқаларга олиб беришдан иборат.

ТАРАҚҚИЁТ ОМИЛЛАРИ

Инклюзив иқтисодий институтлар нафақат одамларга ўз қобилиятларига энг тўғри келадиган ҳунар билан шуғулланишга имкон берувчи, балки барчага ўз иши билан машғул бўлиш учун бир хил шароит яратувчи инклюзив бозорларни юзага келтиради. Яхши ғоя эгалари ўз бизнесларини бошлаши мумкин бўлса, ишчилар самарадорроқ ишлар билан шуғулланиши, фойдаси камроқ фирмалар рақобатбардошлари билан алмаштирилиши мумкин бўлади. Инклюзив бозор механизмлари шароитида ўз касбларини танлайдиган инсонлар билан мита тартиби ҳукм сурган мустамлака даври Перу ва Боли вияда, лаёқатлари ва истакларидан қатъи назар, кумуш ва симоб конларида ишлашга маҳкум қилинганларни солиштириб кўринг. Инклюзив бозорлар фақат эркин бозорлар дегани эмас. ХVII асрда Барбадосда ҳам бозор мавжуд эди. Aммо айни пайтда оролда мулк ҳуқуқи барча учун эмас, бир ҳовуч заминдорлар учун мавжуд бўлиб, колониянинг бозорлари инклюзивликдан анча узоқ эди. Қуллар савдоси тизимли равишда аксарият аҳолини мажбурлаш ҳамда улардан ўзлари истаган касбни танлаш ва ўз қобилиятларидан фойдаланиш имкониятини тортиб олишдан иборат иқтисодий институтларнинг бир қисми эди.

Қолаверса, инклюзив иқтисодий институтлар тараққиётнинг қолган икки омили – технология ва таълим учун ҳам йўл очади. Барқарор иқтисодий ўсиш деярли ҳар доим инсон меҳнати, ер ва мавжуд капиталдан (бино, ускуналар ва ҳоказо) фойдаланиш самарадорлигини оширадиган технологик ўзгаришлар билан ёнма-ён келади. Aтиги бир аср муқаддам яшаган ота-боболаримизни эсга олайлик: ахборот технологиялари, роботлар ва компьютерлашган ускуналарни қўя туринг, улар ихтиёрида водопровод, кондиционерлар, савдо мажмуалари, радио ёки кино тугул, бугун биз учун оддий ҳол бўлган самолёт ва автомобиллар, дори-дармонлар ва тиббий хизмат ҳам бўлмаган. Яна бир неча авлод ортга қайтиб, технологик билимлар ва яшаш шароитлари янада қолоқроқ бўлганини кўриш мумкин, шунчалар қолоқки, кўпчилик одамлар яшаб қолиш учун қанчалик курашганларини тасаввур қилиш қийин. Бундай қулайликлар илм-фан ҳамда ундаги ютуқларни фойдали бизнес учун амалда қўллай олган Томас Эдисон каби тадбиркорлар хизмати ҳисобланади. Ушбу инновациялар хусусий мулкчиликни рағбатлантирувчи, шартномаларни қўллаб-қувватловчи, ҳамма учун бир хил шароит яратувчи, ҳаётга янги технологияларни олиб кириши мумкин бўлган янги бизнес субъектлари пайдо бўлишига имкон берувчи иқтисодий институтлар туфайли амалга ошди. Шу боис Томас Эдисонни Мексика ёки Перу эмас, айнан AҚШ етиштирди, “Samsung” ва “Hyundai” каби технологик инновацион компаниялар Шимолий Кореяда эмас, айнан Жанубий Кореяда пайдо бўлди.

Мактабда, уйда ва иш жараёнида қўлга киритилган билимлар, малака, тажриба ва ишчи кучидан фойдаланиш маҳорати кабилар технологиялар билан бевосита боғлиқ. Бугун меҳнат унумдорлиги нафақат яхшироқ технологиялар жорий қилингани туфайли, балки ишчиларнинг маҳорати яхшироқ бўлгани учун ҳам бир аср олдингидан кўра юқорироқ. Дунёдаги барча технологиялар уларни қандай ишлатишни биладиган ишчиларсиз бефойда бўларди. Aммо ускуналарни бошқара олишни билишдан ташқари малака ва тажрибалар ҳам муҳим. Ишчи кучининг билим ва тажрибалари туфайли тараққиётимиз асоси бўлган илмий билимлар яратилади ва бу технологияларни бизнеснинг хилма-хил соҳаларига мослаштириб, жорий қилади. Биринчи бобда кўрганимиздек, саноат инқилоби ва ундан кейинги даврда Томас Эдисонга ўхшаш кўплаб ихтирочилар билими юқори даражада бўлмаса-да, улар топган янгиликлар ҳозирги замонавий технологияларга қараганда анчагина содда бўлган. Бугун технологик ўзгариш учун ҳам ихтирочидан, ҳам ишчидан билим талаб қилинади. Мана шу жойда ҳамма учун бир хил шароит яратадиган иқтисодий институтларнинг аҳамияти яққол кўринади. AҚШ Билл Гейтс, Стив Жобс, Сергей Брин, Ларри Пейж, Жефф Безос каби ахборот технологиялари, ядро энергетикаси, биотехнологиялар ва бошқа соҳаларда муҳим кашфиётлар қилган ҳамда ўша соҳаларда ўз бизнесларини йўлга қўйган юзлаб олимларни етиштириши ёки бошқа ўлкалардан ўзига жалб қилиши мумкин. Aмерикалик ёшлар ўзлари истаганича ёки қўлларидан келганча таълим олиш имконияти борлиги учун кадрлар танлови ҳар доим етарлича бўлади. Энди аҳолининг катта қисми билим олиш имконидан маҳрум бўлган ёки мактабга қатнаш имкони бўлса-да, таълим сифати қониқарсиз, ўқитувчи ишга келмайдиган ёхуд ўқитувчи бўлган тақдирда ҳам, китоблар етарли бўлмаган Конго ёки Ҳаити каби мамлакатларни тасаввур қилиб кўринг.

Қашшоқ мамлакатлардаги таълимнинг паст даражасига ота-оналарда фарзандларини ўқитишга рағбат уйғотмайдиган иқтисодий институтлар ҳамда ҳукуматнинг мактаблар қуришига, уларни молиялашга, мактабларни, ота-оналар ва ўқувчиларнинг орзу-истакларини қўллабқувватлашига йўл қўймаган сиёсий институтлар сабабчи. Бу мамлакатлар аҳолисининг сифатсиз таълими ва инклюзив бозорни йўлга қўймаганларининг тўлови эса қиммат бўлади. Улар ўзларидаги мавжуд истеъдодларни сафарбар қилишга ожизлар. Бу мамлакатларда кўплаб потенциал Билл Гейтслар, бир ёки бир неча Aльберт Эйнштейнлар бўлгани ҳолда, ҳаётда ўзларига муносиб касб билан шуғулланиш имкони берилмагани учун улар камбағалликда, таълим олмасдан деҳқон бўлиб ишлаётган, ўзлари истамаган ишни қилишга мажбур бўлаётган ёки армияга сафарбар қилинган бўлиши мумкин.

Иқтисодий институтларнинг инклюзив бозорлар имкониятларини қамраб олиш, технологик янгиликларни рағбатлантириш, маблағни одамларга инвестиция қилиш ва кўп сонли одамларнинг истеъдод ва малакаларини сафарбар қилиш иқтисодий ўсиш учун жуда муҳим. Нега жуда кўплаб иқтисодий институтлар ана шу оддий мақсадларга ета олмаслигини тушунтириш бу китобнинг асосий мавзуси ҳисобланади.