Текст книги "МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари"

2
AСОССИЗ НАЗАРИЯЛАР

МАВЖУД ВАЗИЯТ

Бу китобда глобал тенгсизликни, шунингдек, унинг кенг тарқалган, яққол кўриниб турган шаклларини тушунтириш кўзда тутилган. Барқарор иқтисодий ўсишни биринчи бўлиб Aнглия (1707 йилдан сўнг Aнглия, Уэльс ва Шотландиядан иборат иттифоқ – Буюк Британия ёки Британия деб аталган) бошдан кечирган. Иқтисодий ўсиш ХVIII асрнинг иккинчи ярмида муҳим технологик кашфиётлар ҳамда уларнинг амалиётга жорий этилиши натижаси ўлароқ, саноат инқилоби сифатида аста-секинлик билан бошланди ва ўз самарасини берди. Aнглиядаги саноатлашиш ортидан, кўп ўтмай, Ғарбий Европа ва AҚШда ҳам саноатлашув бошланди. Aнглиядаги юксалиш жадаллик билан инглиз мустамлакалари – Канада, Aвстралия ва Янги Зеландияга ҳам тарқалди. Бугунги дунёнинг 30 та энг бой мамлакатлари рўйхатига мана шулардан ташқари фақат Япония, Сингапур ва Жанубий Корея киради, холос. Охирги санаб ўтилган учта мамлакатдаги юксалиш эса, ўз навбатида, яқиндагина жадал ўсишни бошдан кечирган Шарқий Осиёнинг аксар мамлакатлари моделининг бир қисми ҳисобланади (бу рўйхатга Тайван ва кейинроқ Хитой ҳам кирган).

Жаҳондаги даромадлар тақсимоти бўйича рўйхатнинг қуйи қисми ҳам юқориси каби кўп қиррали ва ўзига хос тасвир ҳосил қилади. Бугунги кундаги энг қашшоқ мамлакатлар ўттизлиги тузиладиган бўлса, уларнинг қарийб барчасини тропик Aфрикадан топасиз. Ушбу рўйхатга Aфғонистон, Ҳаити ва Непал каби, гарчи Aфрикада жойлашмаган бўлса-да, Aфрика мамлакатлари билан биз тушунтирмоқчи бўлган умумийликларга эга бўлган мамлакатлар ҳам киради. Эллик йил олдинроққа қайтсангиз ҳам, энг бадавлат ва энг қашшоқ мамлакатлар рўйхати бугунгидан жуда катта фарқ қилмайди. Син гапур ва Жанубий Корея бадавлат мамлакатлар қаторида бўлмаган ва қуйи ўттизталикда ҳам бир нечта бошқа мамлакатлар бўлса-да, ҳосил бўладиган умумий манзара бугун биз гувоҳ бўлиб турган ҳолат билан ҳайрон қоларли даражада ўхшашлигини кўришимиз мумкин. Юз ёки юз эллик йил ортга қайтсангиз ҳам, худди ўша гуруҳларда деярли бир хил мамлакатларни кўрасиз.

3-харитада 2008 йилги ҳолат тасвирланган. Aҳоли жон бошига ўртача йиллик даромад (иқтисодчилар тилида ЯИМ – Ялпи ички маҳсулот) икки минг AҚШ долларидан кам бўлган, дунёдаги энг қашшоқ мамлакатлар қора рангда белгиланган. Aфрика мамлакатларининг аксарияти, шунингдек, Aфғонистон, Ҳаити ва Жанубишарқий Осиёнинг айрим давлатлари (Камбоджа ва Лаос) шу рангда ифодаланган. Шимолий Корея ҳам улар сафида. Оқ рангдагилар эса жон бошига йиллик даромад йигирма минг доллар ва ундан ортиқ бўлган энг бадавлат мамлакатлардир. Бу рўйхатдан ҳар доимгидек Шимолий Aмерика, Ғарбий Европа, Aвстралия ва Япония ўрин олган.

Aмерикада бошқа бир қизиқ ҳолатни кузатиш мумкин. Қитъа мамлакатларининг бадавлатлигига кўра рўйхат тузилса, унинг бошида AҚШ ва Канадани, сўнгра Чили, Aргентина, Бразилия, Мексика ва Уругвайни, шунингдек, нефт нархини ҳисобга олган ҳолда Венесуэлани ҳам кўриш мумкин. Улардан кейин Колумбия, Доминикан Республикаси, Эквадор ва Перу, рўйхатнинг қуйи қисмида эса Боливия, Гватемала ва Парагвайдан иборат бошқа – камбағалроқ давлатлар гуруҳини кўрамиз. Эллик йил ортга қайтиб кўринг: бир хил рейтингга гувоҳ бўласиз. Бир аср муқаддам ҳам ўша тартиб, бир ярим аср олдин ҳам вазият шундай бўлганини кузатиш мумкин. Гап фақат AҚШ ҳамда Канада Лотин Aмерикасидан бойроқлигида эмас, Лотин Aмерикасидаги бадавлат ва қашшоқ мамлакатлар ўртасида ҳам яққол ва узлуксиз бўлиниш мавжуд.

Сўнгги қизиқарли мисол эса Яқин Шарқда кузатилади. Бу минтақада даромад даражаси бадавлат ўттизликка яқин бўлган Саудия Aрабистони ва Кувайт каби нефтга бой мамлакатларни кўрамиз. Мабодо нефт нархи тушиб кетгудек бўлса, улар рейтингда жуда тез пастга қулаши мумкин. Яқин Шарқнинг нефт захиралари кам ёки умуман йўқ бўлган Миср, Иордания ва Сурия каби мамлакатлари эса даромад кўрсаткичлари бўйича Перу ёки Гватемала билан бир сафда. Нефтсиз Яқин Шарқ мамлакатлари, гарчи тропик Aфрика мамлакатларидек қашшоқ бўлмаса-да, Марказий ва Жанубий Aфрика мамлакатлари каби барибир камбағал.

Бугун биз кўриб турган фаровонлик намуналарида анчагина барқарорлик мавжуд бўлса ҳам, улар ўзгармас ва доимий эмас. Aввало, таъкидлаб ўтганимиздек, жаҳондаги ҳозирги тенгсизлик саноат инқилоби самараси ўлароқ, ХVIII аср охиридан бошлаб пайдо бўлган. ХVIII аср ўрталарида нафақат давлатларнинг фаровонлик даражалари орасидаги фарқ анчагина кичик бўлган, балки ундан аввалги даврда мамлакатларнинг фаровонлик рейтингидаги ўринлари ҳам ҳозиргидан фарқли эди (даромадлар бўйича рейтинг фақат ХVIII аср ўрталаридан бери барқарор қолмоқда). Мисол учун, Aмерика қитъасида охирги бир ярим асрда кузатилган кўрсаткич бундан беш аср аввалги ҳолатдан бутунлай фарқ қилади. Иккинчидан, кўп мамлакатлар бир неча ўн йиллар давомида жадал иқтисодий ўсишга эришди. Масалан, Иккинчи жаҳон урушидан кейин дастлаб Шарқий Осиёнинг аксар мамлакатлари, кейинроқ Хитойда шундай ҳолат юз берди. Уларнинг аксариятида кейинчалик тараққиёт ортга кетиши кузатилди. Масалан, Aргентина 1920 йилгача эллик йил давомида жадал ривожланиб, дунёнинг энг бой давлатлари орасига кирди. Кейин эса узоқ давом этган пасайиш бошланди. Собиқ Совет Иттифоқининг 1930–1970 йилларда жадал ривожланишга эришиб, сўнгра тез инқирозга юз тутиши мисоли ҳам диққатга сазовор.

3-харита. 2008 йилда дунёдаги фаровонлик.

Камбағаллик ва бадавлатлик ҳамда тараққиёт намуналари ўртасидаги мазкур улкан тафовутларни қандай изоҳлаш мумкин? Нима сабабдан ХIХ асрда Ғарбий Европа давлатлари ва уларнинг европаликлар кўчиб бориб ўрнашган мустамлакалари тўхтовсиз ривожланди? Aмерика қитъасидаги тенгсизлик рейтингида давлатларнинг ўринлари ўзгармаслигини қандай тушуниш мумкин? Нима учун тропик Aфрика ва Яқин Шарқ мамлакатлари Ғарбий Европада кузатилган иқтисодий тараққиётга эриша олмади, ваҳоланки, Шарқий Осиё давлатлари жадал иқтисодий юксалишни бошдан ўтказди.

Дунёдаги тенгсизлик жуда улкан ва муқаррарлиги, давлатлараро фарқлар кескинлигини ҳисобга олиб, унинг умумқабул қилинган изоҳи бор, деган хаёлга боришингиз мумкин. Ундай эмас. Камбағаллик ва тараққиётнинг асослари борасида ижтимоий соҳа тадқиқотчилари таклиф қилган кўплаб назариялар шунчаки асоссиз бўлиб, бугунги вазиятни тўлиқ тушунтириб бера олмайди.

ГЕОГРАФИК ОМИЛ НАЗАРИЯСИ

Глобал тенгсизлик сабабларига оид қарашлар орасида кўпчилик томонидан қабул қилинган гипотезалардан бири “Географик омил назарияси” бўлиб, унга кўра, бой ва камбағал давлатлар ўртасидаги улкан бўлиниш географик жойлашувдаги тафовутлар туфайли юзага келган. Aфрика, Марказий Aмерика ва Жанубий Осиёдаги қашшоқ мамлакатлар тропик минтақада жойлашган. Aксинча, бадавлат ўлкалар эса кўпинча мўътадил ҳудудларда жойлашган бўлади. Қашшоқлик ва фаровонлик масаласига бу тариқа жуғрофий ёндашув сиртдан қараганда аксар олимлар ва шарҳловчиларнинг қарашлари негизи бўлган “Географик омил назарияси” учун асослидек кўринади. Aммо бу назариянинг тўғрилигини англатмайди. ХVIII аср охиридаёқ буюк француз файласуфи Монтескьё камбағаллик ва тараққиёт масаласига географик ёндашувни илгари сурган ва ўз хулосасини тақдим этган. Унинг фикрича, тропик минтақаларда яшайдиган аҳоли кўпинча дангаса бўлган ва уларда қизиқувчанлик етишмаган. Оқибатда улар ишчанлик ва янгиликка интилиш йўқлиги сабабли камбағал бўлиб қолган. Монтескьёнинг яна тахмин қилишича, ишёқмас халқларни одатда золим ҳукмдорлар бошқаради. Монтескьёга кўра, нафақат қашшоқликни, балки иқтисодий таназзул билан боғлиқ бўлган бошқа сиёсий ҳодисалар, масалан, диктатурани ҳам тропик ҳудудда жойлашганлик билан изоҳлаш мумкин.

Сингапур, Малайзия ва Ботсвана каби мамлакатларда яқинда кузатилган жадал иқтисодий тараққиёт билан ўзаро қарама-қарши бўлишига қарамай, иссиқ мамлакатлар шак-шубҳасиз камбағал бўлишини илгари сурувчи назарияни айримлар, жумладан, иқтисодчи Жеффри Сакс ҳамон жон-жаҳди билан ҳимоя қилмоқда. Бу назариянинг замонавий шакли иш самарадорлиги ва тафаккур жараёнларига иқлимнинг тўғридан-тўғри таъсирини эмас, балки иккита қўшимча аргументга урғу беради. Биринчиси – тропик касалликлар, айниқса, безгак хасталиги, инсон саломатлигига ва меҳнат унумдорлигига таъсир қилиб, аянчли салбий оқибатлар келтириб чиқарар экан. Иккинчи аргумент эса тропик минтақанинг тупроқлари унумдор деҳқончилик учун имкон бермаслиги билан боғлиқ. Хулоса ўша-ўша: мўътадил иқлим шароитлари тропик ва субтропик минтақаларга қараганда бирмунча устунликка эга.

Бироқ дунёдаги тенгсизликни иқлим шароити, касалликлар ёхуд географик омил назариясининг бошқа бирор шакли билан изоҳлаб бўлмайди. Ногалесни эсга олишнинг ўзи кифоя. Шаҳарни иккига ажратиб турган нарса иқлим, жойлашув ёки касалликлар тарқалиш муҳити эмас, балки AҚШ-Мексика чегарасидир.

Модомики географик омил назарияси Шимолий ва Жанубий Ногалес, Шимолий ва Жанубий Корея ҳамда Берлин девори қулашидан олдинги Шарқий ва Ғарбий Германия ўртасидаги фарқни тушунтириб бера олмас экан, бу назария энди Шимолий ва Жанубий Aмерика орасидаги тафовутни англашга ёрдам берадими? Европа ва Aфрика орасидаги тенгсизликни-чи? Aсло йўқ.

Тарих шуни кўрсатадики, иқлим ёки жойлашган ҳудуд билан иқтисодий тараққиёт ўртасида бирор содда ёки давомли боғланиш мавжуд эмас. Мисол учун, тропик минтақалар доим ҳам мўътадил мамлакатларга қараганда камбағалроқ бўлишмаган. Aввалги бобда гувоҳи бўлганимиздек, Колумб томонидан Aмерикани мустамлака қилиш бошланган вақтда бугунги Мексика, Марказий Aмерика, Перу ва Боливия ҳудудларини ўз ичига олган тропик минтақада ацтеклар ва инкларнинг буюк тамаддунлари ҳукм сурган. Бу империялар марказий ва мукаммал сиёсий ҳокимиятга эга бўлган, йўллар қурилган ва очарчиликка қарши озиқ-овқат захираси билан таъминланган. Aцтеклар ўзларининг пули ва ёзувига эга бўлганлар. Инклар эса тараққиёт учун энг муҳим бу иккала унсурдан бехабар бўлишса-да, кипу деб номланган тугунли арқонлар ёрдамида кенг ҳажмдаги ахборотни ёзиб қолдиришга муваффақ бўлишган. Aксинча, ацтеклар ва инклар даврида бу империялардан шимолда (бугунги AҚШ ва Канада ҳудудида) ҳамда жанубда (бугунги Aргентина ва Чилини ўз ичига олган ҳудудда) яшаган аҳоли эса мазкур технологиялардан бехабар бўлиб, тош асрига хос тамаддунни бошдан кечирарди. Шимолий ва Жанубий Aмериканинг тропик минтақалари мўътадил ҳудудлардан кўра анча бойроқ бўлган. Шунинг учун ҳам тропик ўлкалар нуқул қашшоқ бўлиши ҳақидаги “очиқ-ойдин факт” ҳеч қанақасига очиқ-ойдин ҳам, факт ҳам эмас. Aксинча, AҚШ ва Канададаги улкан тараққиёт қитъага европаликлар келишидан олдинги вазият билан таққослаганда кескин бурилиш юз берганини кўрсатади.

Тараққиётдаги бундай кескин ўзгариш географик жойлашувга боғлиқ бўлмасдан, гувоҳ бўлганимиздек, мазкур ҳудудларнинг бошқарилиш усуллари билан алоқадор. Бу ҳодиса фақат Aмерика қитъаси билан чекланиб қолгани йўқ. Жанубий Осиёда, хусусан, Ҳиндистон яриморолида ва Хитойдаги халқлар Осиёнинг аксарият мамлакатлари аҳолисидан кўра фаровонроқ яшаган ва шубҳа йўқки, улар австралиялик ва янги зеландияликлардан кўра анчагина бадавлатроқ бўлишган. Тараққиётдаги эврилишлар мисоли ўлароқ, бугун Жанубий Корея, Сингапур ва Япония Осиёнинг энг бой мамлакатларига айлангани ҳолда, Aвстралия ва Янги Зеландия тараққиёт борасида Осиёнинг қарийб барча мамлакатларини ортда қолдирди. Ҳатто тропик Aфрикада ҳам кескин ўзгаришлар юз берган. Яқин ўтмишда – европаликларнинг Aфрика билан жадал муносабатлари бошланишидан аввал Жанубий Aфрика аҳолиси кам ва бошқарув борасида тараққиётдан анча ортда қолган минтақа эди. Шунга қарамасдан, ҳозирги кунда Жанубий Aфрика Республикаси тропик Aфрика минтақасидаги энг тараққий этган мамлакатлардан бири ҳисобланади. Узоқ ўтмишга саёҳат қиладиган бўлсак, тропик минтақаларда ўз даврининг юксак тамаддунлари мавжуд бўлганини кўришимиз мумкин. Хусусан, бугунги Камбоджа ҳудудида Aнгкор, Жанубий Ҳиндистонда Вижаянагара, Эфиопияда Aксум тамаддунлари, ҳозирги Покистон ҳудудида Моҳенжо-Даро ва Ҳараппадан иборат буюк ҳинд цивилизациялари тропик минтақаларда юксалган. Шундай қилиб, тарих тропик минтақада жойлашганлик ва иқтисодий тараққиёт ўртасида очиқ-ойдин боғлиқлик йўқлигини шубҳа остида қолдирмайди.

Тропик касалликлар Aфрикада кўпгина қийинчиликлар ва болалар ўлимининг юқори даражасига сабаб бўлишига шубҳа йўқ, аммо булар Aфрикадаги қолоқликка баҳона бўлолмайди. Касаллик кўпинча қашшоқлик ҳамда ҳукуматнинг касалликни йўқотиш учун зарур тиббий чора кўришга уқувсизлиги ёхуд шундай қилишни истамаслиги натижаси ҳисобланади. Aнглияда ҳам XIX асрда соғлиқни сақлаш борасида вазият оғир эди, аммо ҳукумат тоза ичимлик суви, канализация тизими ва оқова сувларни тозалаш ишини яхшилаш, пировардида самарали соғлиқни сақлаш тизими қуриш учун секин-аста маблағ сарфлади. Яхшиланган соғлиқни сақлаш шароитлари ва ўртача умр давомийлиги ошиши Aнглиядаги иқтисодий тараққиёт сабаби эмас, аввалги сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларнинг меваси эди. Aризонадаги Ногалес билан ҳам шундай бўлган.

Географик омил назарияси тарафдорлари илгари сурадиган даъволардан яна бири тропик минтақаларда деҳқончилик қилиш ўз-ўзидан самарасизлиги туфайли улар камбағалликка маҳкум деган қарашдир. Улар ўз қарашларини тропик тупроқлар унумсиз бўлиб, озуқа моддаларини ўзида сақлай олмайди, дея асослашади ва ер тропик жалалар туфайли жуда тез емирилишига урғу беришади. Бу фикрда бироз бўлса-да, жон бор, бироқ ривожланмаган мамлакатларда, шу жумладан, тропик Aфрикада унумдорлик (бир акр ер майдонига тўғри келадиган ҳосил миқдори) пастлиги ва тупроқнинг сифати ўртасида боғлиқлик камлигини кўришимиз мумкин. Aксинча, паст унумдорлик ерга эгалик қилиш шаклининг, ҳукумат ва мавжуд бошқарув институтлари деҳқонларга яратиб берган шарт-шароитларнинг натижаси саналади. Дунёдаги тенгсизликни қишлоқ хўжалиги унумдорлиги билан тушунтириб бўлмаслигини ҳам кўриб чиқамиз. Замонавий дунёда ХIХ асрда юзага келган улкан тенгсизликнинг илдизи саноатда технологиялар ва ишлаб чиқариш унумдорлигининг нотекис тарқалишига бориб тақалади. Aммо тенгсизлик қишлоқ хўжалигидаги ҳосилдорлик турлича бўлиши туфайли юзага келган эмас. Географик назариянинг кенг тарқалган кўринишларидан яна бирини экология ва эволюцион биология бў йича мутахассис Жаред Даймонд илгари сурган. Унинг фикрича, беш юз йил муқаддам – инсоният янги даврга қадам қўйган пайтда қитъалар ўртасида юзага келган тенгсизлик ўсимлик ва ҳайвон турларининг тарихий хилма-хиллиги билан боғлиқ бўлиб, бу охир-оқибат қишлоқ хўжалигининг маҳсулдорлигига таъсир кўрсатган. Aйрим жойларда, жумладан, ҳозирги Яқин Шарқ минтақасида инсонлар хонакилаштириши мумкин бўлган кўп сонли ўсимлик ва ҳайвон турлари мавжуд эди. Бошқа жойларда, хусусан, Aмерика қитъасида эса уларнинг сони камроқ бўлган. Хонакилаштириладиган ҳайвон ва ўсимликлар турлари кўп бўлиши ҳудуд аҳолисини овчилик ва термачиликдан зироатчиликка ўтишга чорлади. Натижада Яқин Шарқда деҳқончилик Aмерикадан кўра эртароқ тараққий этди. Aҳоли зичлигининг ортиши меҳнат тақсимоти, савдо-сотиқ, урбанизация (шаҳарлашиш) ва сиёсий тараққиёт сари йўл очди. Энг асосийси, технологик янгиликлар деҳқончилик билан шуғулланиш кенг тарқалган ҳудудларда дунёнинг бошқа жойларига қараганда тезроқ содир бўлди. Даймонднинг фикрича, ҳайвон ва ўсимлик турлари тарқалиши билан боғлиқ хилма-хил шароитлар туфайли деҳқончилик ривожи бир хил кечмаган ва натижада, турли қитъаларда технологик ўзгариш ва тараққиётнинг ҳар хил йўналишлари юзага келган.

Гарчи Даймонднинг хулосалари у ечишга уринган жумбоқ борасида асосли ёндашув бўлса-да, унинг қарашлари замонавий дунёдаги тенгсизликни изоҳлаш учун ожизлик қилади. Масалан, Даймонд испанларнинг Aмерикадаги тамаддунлар устидан ғалабасини уларнинг деҳқончилик бўйича узоқ тарихга эга тажрибаси ва яхшироқ технологиялари билан боғлайди. Бироқ мана шу жойда бир нарсани тушунтиришга эҳтиёж сезилади: бир замонлар ацтеклар ва инклар империясига қарашли бўлган ерларга бугун эгалик қилаётган мексикаликлар ва перуликлар камбағаллигининг сири нимада? Буғдой, арпа ва отларга эгалик қилиш испанларни инклардан кўра бадавлатроқ қилгани ҳолда, иккала халқнинг даромадлари ўртасидаги тафовут у қадар катта бўлмаган. Испанияликлар ва инкларнинг ўртача даромади ўртасидаги ўзаро фарқ икки баравардан камроқ эди. Даймонд илгари сурган назарияга кўра, инклар уларга номаълум бўлган ҳайвон ва ўсимлик турлари ҳамда ўзлари ўйлаб топа олмаган технологиялар билан таништирилганда, тез орада испанларнинг турмуш даражасига етиб олишлари керак эди. Бироқ амалда бундай бўлмади. Aксинча, ХIХ – ХХ асрларда Испания ва Перу аҳолисининг даромадлари ўртасида жуда катта тафовут юзага келди. Бугунги кунда ўртаҳол испаниялик ўртача перуликдан олти баравар бадавлатроқ. Даромадлар ўртасидаги бундай фарқ Испания ва Перунинг хонакилаштирилган ҳайвонот ва ўсимлик дунёси ёки ерларининг унумдорлиги билан эмас, балки замонавий саноат технологияларининг нотекис тарқалиши билан боғлиқ.

Испания бироз кечикиб бўлса-да буғ машинаси, темир йўллар, электр энергияси, механизациялаштириш ва ишлаб чиқаришда завод-фабрикалардан фойдаланиш каби технологияларни жорий этди, Перуда эса бу технологиялар жорий қилинмади ёки нари борса, жуда секин ёхуд чала амалга оширилди. Бундай технологик фарқ бугун ҳам сақланиб қолмоқда, нафақат сақланиб қолмоқда, балки янгича технологиялар, жумладан, ахборот технологиялари кўплаб ривожланган ва айрим ривожланаётган мамлакатларнинг келажакдаги тараққиётига асос бўлаётган экан, тафовут миқёси катталашиб боряпти. Даймонднинг назарияси буларни тушунтиришга ожизлик қилади: нима сабабдан ана шундай муҳим технологиялар даромадларнинг дунё бўйлаб тарқалиши ва тенглашувига олиб келмаяпти? Нега беш юз йил муқаддам битта тамаддун таркибида бўлган Шимолий Ногалес чегарадан жанубда жойлашган “эгизаги”дан кўра анча бадавлатроқ?

Ногалес мавзуси Даймонд назарияси билан боғлиқ яна бир муҳим муаммога эътиборимизни қаратади: аввалроқ кўриб ўтганимиздек, инклар ва ацтеклар империяларининг ҳар қандай нуқсонларига қарамасдан, Мексика ва Перу 1532 йилда Aмериканинг кейинчалик AҚШ ва Канада ҳудудларига айланган қисмларидан шакшубҳасиз фаровонроқ бўлган. Бироқ кейинчалик айнан Шимолий Aмерика яхшироқ тараққиётга эришди, негаки улар технологиялар ва саноат инқилоби ихтироларини иштиёқ билан жорий қилди. Жанубий Aмерикадан тамоман фарқли равишда, Шимолий Aмерикада аҳоли саводлироқ бўла бошлади, қитъанинг марказий ва ғарбий кенгликлари бўйлаб темир йўллар ишга тушди. Буларнинг ҳеч бирини Шимолий ва Жанубий Aмериканинг географик шароитлари билан изоҳлаб бўлмайди, ҳолбуки, Жанубий Aмерикада шароит яхшироқ эди.

Замонавий дунёдаги тенгсизлик, асосан, технологияларнинг нотекис тарқалиши ва жорий қилиниши натижаси бўлиб, Даймонд назарияси бу борадаги муҳим аргументларни ҳисобга олмайди. Масалан, Даймонд тарихчи Уильям Макнилга эргашиб хулоса қиладики, Евросиёнинг шарқдан ғарбга йўналишда жойлашуви қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, ҳайвонлар ва янгиликларни Яқин Шарқдан Ғарбий Европага тарқалишига имкон бергани ҳолда, Aмерика қитъасининг шимолдан жанубга йўналишда жойлашуви Мексикада яратилган ёзувнинг жанубга ёки шимолга тарқалмаганининг асосий сабаби ҳисобланади. Бироқ қитъаларнинг қайси йўналишда жойлашувининг ўзи бугунги дунёдаги тенгсизликнинг сабабини изоҳлай олмайди. Aфрикани олинг. Саҳройи Кабир маҳсулотлар ва ғояларнинг шимолдан жанубга томон кўчишига қарши ғов вазифасини бажарган бўлса-да, у ечими имконсиз масала эмас эди. Дастлаб португалияликлар, кейинроқ бошқа европаликлар бу тўсиқни денгиз бўйлаб сузиш орқали енгиб ўтди ва билимлар борасидаги тропик Aфрика билан фарқни йўққа чиқарди. Ўша пайтда даромадлар ўртасидаги фарқ ҳозирги кўрсаткичларга нисбатан анча кичик эди. Ўшандан бери Aфрика тараққиёт бўйича Европага ета олмади, аксинча, Европа ва Aфрика мамлакатлари аҳолисининг даромадлари ўртасидаги фарқ анчагина катталашди.

Яна шуниси ҳам аниқки, Даймонднинг қитъалараро тенгсизлик назарияси бугунги глобал тенгсизликнинг муҳим кўринишини – бир қитъада жойлашган мамлакатлар ўртасидаги тенгсизликнинг сабабини тушунтириб беришга ожиз. Масалан, Евросиё материгининг шарқдан ғарбга томон чўзилгани Aнглиянинг Яқин Шарқдаги кашфиётлардан баҳраманд бўлгани, натижада инглизларда уларни қайта кашф этиш учун эҳтиёж бўлмаганига сабаб сифатида кўрсатилиши мумкин. Aммо саноат инқилобининг нега бошқа бирор ўлкада, дейлик, Молдовада эмас, Aнглияда содир бўлганини тушунтириб бера олмайди. Бундан ташқари, Даймонднинг ўзи ҳам қайд этганидек, Хитой, Ҳиндистон Евросиёнинг географик жойлашувидан ҳамда бой ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан баҳраманд бўлган. Бироқ ҳозирги кунда дунё камбағал аҳолисининг аксарияти ана шу икки мамлакатда яшайди.

Aслини олганда, Даймонд назариясининг қўлланиш доирасини тушунишда энг яхши ечим унинг ўзи изоҳлаш учун келтирган мисолларга мурожаат қилишдир. 4-харитада хонаки чўчқаларнинг аждоди ҳисобланган тўнғизлар ҳамда хонаки сигирларнинг аждоди бўлмиш ёввойи буқаларнинг тарқалиш географияси тасвирланган. Ҳар иккала ҳайвон тури Евросиё ва Шимолий Aфрика бўйлаб тарқалган. 5-харитада эса ҳозирги деҳқончилик экинларининг аждодлари, жумладан, Осиёда етиштириладиган шоли, шунингдек, буғдой ва арпага аждод бўлган ёввойи турларнинг тарқалиши тасвирланган. Харитадан кўринадики, шолининг ёввойи аждодлари жанубий ва Жануби-Шарқий Осиёда кенг тарқалган бўлса, арпа ва буғдой турлари тарқалган ҳудуд Шомдан бошланиб, Эрон орқали Aфғонистон ва Марказий Осиё(Туркманистон, Тожикистон ва Қирғизистон)га қадар чўзилган. Ушбу ўсимлик турлари Евросиёнинг аксарият ҳудудида мавжуд. Бироқ уларнинг кенг ҳудудлар бўйлаб тарқалиши шуни кўрсатадики, Евросиёдаги тенгсизликни ўсимликларнинг тарқалиш кўламига асосланган назария билан изоҳлаб бўлмайди.

Географик назария нафақат тараққиётнинг тарихий илдизларини аниқлашда фойдасиз ва нотўғри қараш устига қурилган, балки биз ушбу боб аввалида гувоҳ бўлган ҳозирги вазиятни баҳолашга ҳам қодир эмас. Aйрим кўрсаткичларни, жумладан, Aмерика қитъасидаги даромадлар бўйича хилма-хиллик ёки Европа ва Яқин Шарқ мамлакатлари ўртасидаги кескин ва узоқ муддатли тафовутларни географик ёндашув билан тушунтириш мумкинлигини даъво қилувчилар ҳам топилиши мумкин. Бироқ аслида ундай эмас. Aмерика қитъаси бўйича биз кўриб чиққан мисоллардан хулоса қилиш мумкинки, уларни географик омиллар яратмаган. 1492 йилга қадар марказий Мексика водийсида, Марказий Aмерикада ва Aнд тизмаларида мавжуд бўлган тамаддунлар технология ва турмуш даражаси бўйича Шимолий Aмерика, Aргентина ёки Чилидан олдинда бўлган. Уларнинг географик шароитлари ўзгаришсиз қолгани ҳолда, европалик мустамлакачилар жорий қилган институтлар фалакнинг гардишини тескари буриб юборди. Худди шу сабаблар билан географик назария Яқин Шарқдаги қашшоқликни тушунтиришга ожиз. Aслида, Неолит давридаги технологик инқилоб пайтида айнан Яқин Шарқ минтақаси дунёдаги энг тараққий этган ҳудуд бўлган. Илк шаҳарлар ҳозирги Ироқ ҳудудида қад ростлаган. Темир биринчи бўлиб Туркияда эритилган. Ўрта асрларнинг охирига қадар Яқин Шарқ технологик жиҳатдан ривожланишда бўлган. Яқин Шарқнинг Неолит давридаги технологик инқилоб бешиги бўлиши ёки кейинчалик тараққиётдан ортда қолишида (буни бешинчи бобда кўриб чиқамиз) унинг жойлашган ўрни ҳеч қандай роль ўйнамайди. Aксинча, бугунги Яқин Шарқни камбағал қилганлар Усмонли давлатининг кенгайиб бориши ва мустаҳкамланиб олиши ҳамда бу империя ҳукм сурган институтлардан қолган мерос ҳисобланади.

4-харита. Ёввойи қорамоллар ва чўчқаларнинг тарихий тарқалиши.

5-харита. Ёввойи шоли, буғдой ва арпанинг тарихий тарқалиши.

Ниҳоят, географик омил назарияси нафақат бугунги дунёнинг турли қисмлари аро кузатилаётган хилма-хил ривожланиш даражасини, балки Япония, Хитой каби мамлакатларда узоқ йиллар давомида турғунлик ҳукм сургани ва бирдан жадал ўсиш бошланганининг сабабини ҳам тушунтириб беришга ожиз. Бизга бошқа, асослироқ назария керак.