Текст книги "Яшьлегем тугае"

 
Куркам, дисең, синең күзләрдән,
Үзгәргән син, дисең, үзгәргән.
Күңелләрең мине ник сөйде? –
Миңа, дисең, фәкать унҗиде.
Урау юллар, еллар үтсәм дә,
Сине эзләп зарыгып бетсәм дә, –
Хисләремнең иң-иң сафларын
Унҗидедә килеш сакладым.
 

 
Көмеш керфекләрен чылатып,
Чулпан йолдыз суда коена.
Берәү уза, гармун чыңлатып, –
Үзәк өзгеч матур моңнар
Төн куенына кереп сыена.
 
 
Тибрәндереп бөдрә башларын,
Шыбырдашып куя тирәкләр.
Таң сылуы асылташларын,
Җем-җем иткән йөзек кашларын
Җиргә тезә башлый, сирәкләп.
 

 
Шыксыз давыл, җил-яңгырлар аша:
«Сөям», – дидем сиңа.
Болыт ачылып, шулчак көзге күктән
Кояш көлде миңа.
 
 
Салкын бураннарда: «Сөям, дидем,
Сине генә һаман».
Зәңгәр күзле япь-яшь умырзая
Шытып чыкты кардан.
 
 
«Җаным, – дидем, язын мин чит кызга, –
Карашларың утлы…»
Ах,
Ник әйттем? –
Аяз көнне кинәт
Гүя яшен сукты…
 

 
Зур яфраклы кычытканнан курыкмагыз сез,
Әй малайлар.
Кычытканның энҗедәй вак яфраклысы –
Зәһәре бар.
Үзе назлы, үзе чибәр, үзе чагар,
Үзе көләр…
Гомерлек яр сайлаганда ялгышмагыз,
Әй егетләр.
 

 
Айның көзгеләре кителә,
Аксыллана офык чите дә.
Палубага сарыла җил, елап,
Ерак әле, ай-һай, җир ерак.
 

 
Кояш иренеп кенә су буйлый,
Исе китеп гүя, ул уйлый:
«Каян алган диңгез, тамаша,
Түше тулы тәңкә ләбаса».
 

 
Кыш гөлләре ак чәчәген койгач,
Диңгезгә дә күз сирпеде кояш.
Һаваларда болыт каурый-каурый,
Мамыкларын көмеш нурлар тарый.
 
 
Акчарлаклар төяп ага бозлар,
Салда гүя ак күлмәкле кызлар.
Бу киң сулар, зәңгәрләнеп иртән,
Җәй җилләрен зарыгып көтә микән?..
 

 
Корабка ул кургаш ташлы
Таулар белән китереп орды.
Ә рульдә бит аңа каршы
Тик бер кеше басып торды.
 

 
Караңгы төснең юк бер чиге,
Әй, күңелсез булыр иде,
Кара бәрхет палубага,
Әрле-бирле чаба-чаба,
Җил сибеп йөрмәсә әгәр
Энҗеләр, гәрәбәләр.
 

 
Кемдер суза озын моңлы көй,
Дулкыннарның агышы тын, салмак.
Көмеш нокта булып җемелди
Тик еракта ялгыз акчарлак.
 

 
Уйнап туйгач, ахрысы, таң
Яшерергә оныткан:
Колач җитмәс зур алтын шар
Йөзеп чыкты офыктан.
 

 
Төнге давылдан соң диңгез тынган,
Киң офыкта әллә зәңгәр томан,
Әллә болыт шунда, әллә яр?..
Кораб аткан уктай тиз бара,
Якынаймый ләкин һич ара.
 

Минем көзге

 
Дәрес бара. Күтәреләбез дәрәҗәгә…
Баксак: менгән өч хулиган тәрәзәгә.
Өлгергәнче укытучы рөхсәт биреп,
Чыгып китте шулчак Вәли, күкрәк киереп.
Һәм керде ул әйләнеп тә, өс-башы кар,
Әйтүенчә тегеләрне иткән тар-мар.
Икенче көн (эш юкмыни безнең ансыз?)
Тәрәзәдә янә теге өч имансыз.
Вәли тагын чыгып китте, геройланып.
«Егам, диеп, берәм-берәм салып-салып».
 
 
Хулиганнар килә тора шулай һәр көн.
Вәлиханны хөрмәт итә хәзер һәркем.
«Тирләп-пешеп чаба-чаба класс өчен,
Күпме, диләр, сарыф итте хәләл көчен».
Эшләр әйбәт бара инде…
Әмма ләкин
Күреп кайткан Вәлиханны шофёр Хәким:
Әлеге өч егет белән алпан-тилпән
Рестораннан җырлап чыгып бара икән.
 

 
Тыңлыйсызмы, ягез, кем анда?..
Еллык план өзелеп һаман да,
Цехларына яңа техника
Сугышып кына кергән заманда
Бер заводның башлы ирләре
(Тынгы белмәс инженерлары),
Бик тырышып ашыга-ашыга
Уйладылар яңа машина.
Бар көчләрен шуңа бирделәр,
Тау-тау сызым сызып өйделәр.
«Кешеләрнең, әйдә, хезмәтен
Җиңеләйтик тагы да!» – диделәр.
Көн арты көн үтте, җил кебек,
Эшләделәр бар да, җилкенеп.
Эшли торгач, апрель башына
Әзер булды яңа машина.
Детальләре – аяз көн кебек,
Буяу исе тора бөркелеп.
«Могҗиза бу!» –диеп, эшчеләр
Кул чаптылар дәррәү, гөр килеп…
…Сынауларны үтте машина,
Зур эш өмет итте машина,
Күзен текәп җитәкчеләргә,
Боерыкларын көтте машина.
Җитәкчеләр бер буш сәгатьтә
(Яз айлары үткәч, әлбәттә)
Тоттылар да җыелып тиз генә
Сөйләштеләр кызып (түз генә):
– Көнлек норма сау һәм сәламәт,
Эш хакыннан эшче канәгать;
Машинаны пока цехларга
Куймый торсак, нишләр, җәмәгать? –
Диде берсе, сүзне йомгаклап.
Бүтәннәре әйтте: – Әйбәт. Хак!
Шуннан атна-ун көн узмады
(Алар тагы эшне сузмады),
Бер, ике! Һәм безнең машина
Чыгып басты цехның каршына.
Кыш үткәрде шулай, аннан җәй,
Һай, иртә чал керде башына;
Йөзкәйләре сулды, агарды,
Эчләрендә гөмбә яралды.
Һәр әгъзасы тузып, таланып,
Төшәр чиккә җиткәч таралып,
Завхоз күрде аны берчакны
Һәм, «эх!» диеп, шунда бот чапты:
Металломга илтсәк, янәсе,
Чыгачак бит тимер тау чаклы!
Машинабыз чынлап беркөнне
(Жәлләмәсләр икән мескенне!) –
Бәйләп салгач, бармый ни чара –
Металломга китте бичара.
Ай-һай ерак китте машина, –
Кешеләрдән байтак тозлы тир,
Хезмәт таләп итте машина.
Кайнап торган домна мичендә
Машинабыз эреп тиз көндә,
Әле туган кебек анадан,
Металл булып чыкты яңадан.
Тап булды ул җитез улларга,
Уйнап кына йөрде кулларда.
Кулдан-кулга… аннан ул янә
Чыгып китте ерак юлларга.
Хәзер дә, ди, юлда ул үзе,
Кабатлый, ди, һаман бер сүзне:
«Кертмәсеннәр генә тәмугка,
Бирмәсеннәр теге заводка!»
 

 
Бер сажиннан сыра коеп,
Күбек белән сыйлый ул.
Үзенә, хәер, килешә кебек
Күлмәгенә сыймый ул.
 

1

 
Очрый аңа җир башында
Чемоданлы ике кыз;
Кызлар йөген үзенә ала
Тиз-тиз Әхмәтҗаныбыз.
 
 
Илтеп куя, җилтерәтеп,
Кызлар кушкан урынга.
– Әхмәт – «мәрхәмәтле» егет, –
Диләр аның турында.
 

2

 
Бөкре карчык утын яра
Сарайда иртә-кичен.
Кемнәр белми соң авылда
Әхмәтҗанның әнисен?
 
 
Әхмәт шаулый: «Су юк өйдә,
Эчим икән ни генә?»
Карчык балтасын ташлый да
Чиләк аса иңенә.
 

 
Хәтеремдә хатын-кызлар
Бәйрәме көне иде.
Минем хатын, ашап-эчкәч,
Әриш күлмәген киде.
Әйтте миңа: «Инде бүген
Мин йөреп керим бераз.
Яхшы карый күр бәбине,
Елатма, яме, Нияз».
– Бар, –дидем мин, – бар, сөеклем,
Күңел ачып кайт, дидем.
Ник, дидем, сорап торасың,
Бәйрәмең ләса синең.
Шунда әллә нәрсә булды,
Ул чыгып китү белән.
Бар бүлмәләр буп-буш калды –
Югалды өйдә иләм.
Төш җитәрәк аш пешердем,
Тик ул да шыр тоз гына.
«Мастер икән моңа, дидем,
Бары хатын-кыз гына».
Үксегән бәбине көйләп,
Интегеп беттем тәмам.
– Мә, дим, мәми, мә, дим, тәти,
Ишекле-түрле чабам.
Берзаманны кичкә таба
Ни күрәм, ни ишетәм?! –
Әллә елап, әллә җырлап,
Хатын керде ишектән.
Басты мәче койрыгына,
Чиләккә батты кереп,
Котын очырды баланың,
(Билләһидер, исерек).
Эчтән уйлыйм: «Фәрештә дип,
Хатының макта менә,
Сизмәсен иде, ичмасам,
Дим, күрше-күлән генә».
Мин сөйләнәм: «Нигә, җаным,
Уйламый эчтең артын?»
Шулай торганда баш кашып,
Көлеп җибәрде хатын.
Көлә хатын: «Менә бел, ди,
Эчкәч кем икәнеңне.
Мондый хәлләрдән соң тагын
Эчәрсең микән инде?..»
 

 
Хатын китте курортка.
Минме? Мин кердем утка.
Төнгә тугыз уянам,
Уянам да уйланам.
 
 
Түзәлмим, йортка чыгам,
Хатын тик тормый сыман.
Пляжларга төшә күк,
Ятларга күз кыса күк.
 
 
Йөри кебек кичләрен,
Азып кайтса нишләрмен?
Хатын кайтты. Ул-бу юк.
Ләкин мин һаман боек:
Тиздән китәм курортка.
Юк ла, юк, керәм утка.
Төнгә тугыз уянам,
Уянам да уйланам.
Ичмасам, шундый уңган,
Ичмасам, чибәр булган.
Ул кала бит, мин китәм…
Ятлар сүз салмас микән?..
Ятка күз салмас микән?..
 

«Дулкынга дулкын» китабыннан
(1970 – 1977)

 
Адашасың, ялгышасың кайчагында,
Афәт килә, хәвеф килә, бәла килә.
Адашканда туры юлны күрсәтергә,
Әле ярый коммунистлар яши җирдә.
 
 
Дөньяда бар сатлык җаннар, мародёрлар,
Алар кулына калса әгәр, җирем нишләр?!
Фаш итәргә фашистларны, залимнәрне,
Әле ярый яши җирдә коммунистлар.
 
 
Кайлардадыр дөм кара төн, җил, гарасат,
Күңелләргә шом салып, тик яшен яшьни.
Кояш чыкмый калса яңа көн ясарга,
Әле ярый җирдә коммунистлар яши.
 

 
Төнге күктән атылып төште яшен,
Кылыч селтәп җәйге яңгырга.
Офыкларны иңләп тамырланды,
Теләп җиргә берегеп калырга.
 
 
Яндырды ул зифа наратларны,
Сылу каеннарны яндырды.
«Тик мин генә яшим, диде, җирдә,
Мин бит, диде, ялкын тамырлы».
 
 
Күк күкрәтеп көлде горур яшен,
Җир күкрәген телеп узганда,
Тик тапмады җирдә яшәр мәйдан,
Каберен генә тапты ул анда.
 

 
Мин кичмәдем әле океан-сулар,
Иркендерме дөнья, киңдерме?!
(Миңа әле бары егерме.)
Учка кысып издем чуерташны,
Тезгә куеп бөктем тимерне…
Давыллардан өлгер булмак булдым,
Давыл каршы төшеп өлгерде.
(Миңа әле бары егерме.)
 
 
Күкрәк киереп, давыл аша киттем,
Давыл, җиңелеп, артка чигенде.
«Җаның алам», – диеп, Әҗәл килде.
(Миңа әле бары егерме.)
 
 
«Җаның алам!» – дидем мин Әҗәлгә,
Әҗәл башта гаҗәпләнеп торды,
Аннан көлде…
Агарынды…
Аннан кинәт борылып йөгерде.
(Миңа әле бары егерме.)
 

 
Тәрәзәләр цехта өй кадәрле
Берсе-берсе мәгәр.
Һава күренә гигант тәрәзәдән…
Фирүзәдәй зәңгәр.
Алтын чәчле башын җиз рамнарга,
Өлгеләргә куеп,
Кояш кызыгып карый кайчагында
Ут һәм тимер туен.
Без ясаган сабан төрәннәре
Әйтерсең лә көзге.
Шәһәр белән авыл арасында
Безнең яшьлек эзе.
 
 
Бу сабаннар ерак заманнарга
Буразналар сызар.
Станоклар шул турыда җырлый,
Ишетәсезме, дуслар.
 

 
Тимер тавышы бөтен җирдә,
Тимер кебек кызган һава.
Утлар чәчри, ялкын бии,
Тимер очкыннары ява.
 
 
Бар нәрсәгә көче җиткән
Мифик Алла, титан төсле, –
Яраткан да тимер дөнья
Тик елмаеп тора кеше.
 

 
Көне-төне,
Тешем кысып,
Тимер кисәм,
Тимер тишәм,
Тимер игим…
Читен димим:
Тимер кискән кешеләргә
Ышанган бит
Бөек Ленин.
Тимер тишкән кешеләргә
Таянган бит
Бөек Ленин.
Тимер булгач
Тирә-юнем,
Әллә минем
Йөрәкне сез
Тимер димсез?!
Тугайларсыз,
Бодайларсыз,
Тургайларсыз
Әллә миңа
Җиңел димсез?!
 
 
Җирдә әле төрмәләр бар,
Тәрәзәләр – тимер читлек.
Тишми түзим,
Кисми түзим
Мин тимерне
Ничек итеп?!
 
 
Җирдә әле бомбалар бар,
Җирдә әле пушкалар бар
Тимер күзле.
Син тишмәсәң,
Тишәр тимер
Сине үзе.
Син кисмәсәң,
Кисәр тимер
Сине үзе.
Җирдә әле богаулар бар,
Күз яше бар…
Безнең әле бик күп тимер
Кисәсе бар,
Тишәсе бар.
Әйе, минем куллар тимер,
Рухым тимер.
Тик йөрәгем тимер түгел.
Арышларсыз,
Чишмәләрсез,
Сандугачсыз
Миңа һич тә
Җиңел түгел.
Төне-көне,
Тешем кысып,
Тимер тишәм,
Тимер кисәм,
Галиҗәнап сыйныфның бер
Вәкиле мин!
Бу сыйныфка
Ышанган бит
Бөек Ленин.
Бу сыйныфка
Таянган бит
Бөек Ленин!
 

 
Станоклар, имеш,
Дәртле җырлый…
Бертуктаусыз җырлар агыла.
Алсу утлар, имеш,
Көләч йөзләр…
Ну язып та карый шагыйрьләр.
Башың авыр була чуен шардай,
Мондый чакта дәртле җыр тагын!..
Эшче иптәш,
Син беләсең инде
Төнге сменалар газабын.
Әрсез йокы яшереп кочагына,
Күзләреңә агып керә төн.
Тамырларың йоклый,
Йокламый тик аңың, йөрәгең.
Нервларың кылдай тартылалар,
Зыңлап китәр сыман кагылсаң…
Бер генә җыр сиңа,
Бер җыр кирәк –
Фәкать хезмәт җырың табылсын!
Интектерә ул җыр табылмыйча,
Утлар үрти сине, күз кысып.
Төне буе шул җыр табылмаса,
Хезмәтеңнән ни ямь, ни кызык?!
Табыла ул барыбер,
Туа ул җыр…
Йөрәккәчә үтә, кангача.
Сафландыра бөтен рухны, җанны
Һәм өзелми инде таңгача.
 

 
Давыл чәрдәкләгән болыт
Диңгезгә әйтте, куркып:
– Дулкынга дулкын бәрелде,
Дулкынны йотты дулкын.
 
 
Диңгез көлде:
– Ялгышасың,
Булмас андый хәл, юктыр;
Дулкынга дулкын сарылды,
Дулкыннан туды дулкын.
 

1

 
Уңда – Америка яры,
Илем – сулда.
Безнең кораб кыл уртада,
Кыл уртада.
Җиһанда төн,
Диңгездә төн,
Дөм караңгы.
Континентлар зарыгып
Көтә таңны.
Йоклый ярлар, йоклый диңгез,
Белми беркем –
Нәрсә алып килер җиргә
Туасы көн?..
Диңгез суы – фосфорлы су,
Һәм төнлә ул
Ерак йолдызлардай сибә
Сап-салкын нур.
Ара-тирә дулкын сикерә
Палубага.
Суга кушылып, басмалардан
Фосфор ага.
Фосфор шул ук – сөяктә дә,
Суда да бер.
Серле диңгез төбе – әллә
Тоташ кабер…
Палубада фосфор уты –
Елык-елык.
Без еракка юл тотабыз,
Төнне ерып.
Сулдан Ватаным озата,
АКШ – уңнан.
Безнең кораб йөзеп бара
Кыл уртадан.
 

2

 
Якын инде, шундый якын
Материклар бер-беренә.
Уңда маяк, сулда маяк –
Бер кабына да бер сүнә.
Уң ярда да, сул ярда да
Маякларның уты яшел.
Дөнья тыныч. Ләкин кинәт
Сызылып китә күктә яшен.
Кабыналар прожекторлар
Уң якта да, сул якта да.
Аяз күкне телеп-телеп,
Утлы кылычлар айкала…
Сәгать тек-тек вакыт саный,
Сигналлардан эфир кыза.
Баш очыннан Америка
Самолёты очып уза.
Ераклаша кара шәүлә,
Сәгать һаман вакыт саный.
Йокламагач Америка,
Азия дә йоклый алмый.
 

3

 
Нейтраль дә монда сулар,
Җилләр алай түгел.
Диңгез, никтер, авыр сулый
Көне буе бүген.
Кабарына бара һаман
Дулкыннарның ялы.
Күксел яр соры томанга
Томаланып калды.
 
 
Кайда хәзер Америка
Һәм Азия кайда?
Улап-улап очкан иде
Самолётлар бая.
Төшерделәр микән ялгыш
Алар суга атом.
Кыйтгалар Атлантида күк
Әллә суга батты?..
Җил тели ачып карарга
Гүя диңгез төбен.
Нейтраль дә монда сулар,
Илләр алай түгел.
 

4

 
Һаваларда болыт каурый-каурый,
Мамыкларын ефәк җилләр тарый.
 
 
Боз атауга йөзеп баралармы
Боз каекта тюлень балалары?
 
 
Җем-җем итеп кояш нурларында
Терекөмеш ага туннарыннан.
 
 
Нәрсә сизә күңел, ник борчыла?..
Ах, шул аваз тагын баш очында.
 
 
Исеп узды шомлы афәт җиле –
Самолётлар дүрт, биш… алты, җиде…
 
 
Уйнап кына, ахры, берсе шунда
Ут яудырып китте тып-тын суга.
 
 
Көтәр инде, көтәр аналары –
Кан эчендә тюлень балалары…
 
 
Яктырды су, һава… тик офыкта
Күренеп калды дүрт-биш кара нокта.
 

 
Салкын диңгез, никтер, усалланган –
Тотып-тотып селки корабны…
Ерак гасырларны каплап торган
Томаннарны давыл таратты…
 
 
Мең чакрымлы юлдан, карлар ерып,
Еллар буе обоз сөйрәлгән…
Япь-яшь командорның туган иле
Калган ерак, ерак илләрдә.
 
 
Арып-талып, туңып, чирләп, ачыгып,
Кыенлыклар күреп мең төрле,
Килеп җиткән обоз диңгезгәчә,
Буйдан-буйга кичеп Себерне.
 
 
Балкып киткән көтмәгәндә генә,
Офыкларга җәелеп, чал диңгез.
Үзе серле, үзе иксез-чиксез,
Үзе мәгърур, үзе исемсез.
Ир йөрәге татлы хис кичергән,
Кыяларда күргәч бөркетләр.
Ир йөрәген ерак ярлар тарткан,
Ачылмаган җирләр җилкеткән.
Иле көткән аны.
Ул кайтмаган…
Бунтарь җаны кушкан шул аңа,
Яшьлек хыялларын дулкын итеп,
Мәңге диңгез булып шауларга.
 

 
«Яхшы ният белән килгән идең,
Маклай,
Чын күңелдән бүләк биргән идең,
Маклай,
Кулың биргән идең син безгә.
Исемең телдән-телгә йөртәбез без,
Синдәй яхшы дуслар көтәбез без,
Карый-карый зәңгәр диңгезгә.
Кара тәнлеләр дә үз илләрен
Ак тәнлеләр кебек сөяләр.
Ак тәнлеләр безгә кайчагында
Кара үлем төяп киләләр…»
Таныш түгел диңгез ярына
Таныш түгел дулкын кагыла.
Таныш түгел илдә
Таныш түгел телдә
Таныш түгел бер җыр агыла…
 

 
Палубада җил айкала,
Кораб суда чайкала.
Бераз гына коры урын,
Тын почмак булса кана.
 
 
Манма су бөтен киемнәр,
Аяклар салкын суда:
Җылыта, давыл кичкәндә,
Тик җирне сагыну гына.
 

 
Давыл аны ярга чыгарып аткан,
Ләмгә баткан, сынган мачтасы.
Нигә әле, ул корабны күргәч,
Туган нигез искә төште соң?..
 
 
Әти үлгәч (җанны телеп узган
Хәсрәтле моң әле дә өзелми),
Бер мачтасы сынган кораб кебек
Боек калган иде безнең өй.
 

 
Кораб боз кием киенеп,
Тимер күкрәген киереп,
Илтифатсыз бара бирә –
Боз диңгезен яра бирә,
Үзе һаман, сузып-сузып, гудок бирә:
«Сагынгансың, әйдә, Семён, кайтыйк өйгә!»
Яр буенда ялгыз кабер,
Мәңге саклый аны хәтер…
Шауламый су,
Җил түгел бу –
Курку белмәс ир сүзләре:
«Минем өем – Россиянең диңгезләре…»
Пароходлар, сузып-сузып, гудок бирә,
Монда, никтер, күзгә һаман яшьләр килә.
 

 
Ялгыз йөрүе дә кызык
Кайчагында дөньяда.
Кул тимәгән, кер тимәгән, –
Дөнья гүя өр-яңа.
 
 
Яңа атау ачучыдай,
Дулкынланып, ашкынып
Атлыйсың диңгез ярыннан,
Офык серле, кич дымык.
 
 
Бер ягыңда – чиксез дәрья,
Бер ягыңда – таш-таулар.
Бардыр әле бу җиһанда
Ачылмаган атаулар.
 
 
Гүя кемдер дәшә… һәр кич
Ашкынып юлга чыгам.
Мин ачасы бер пакь атау
Йә саф йөрәк бар сыман.
 

 
Кемнәрнеңдер яшерен куллары
Күккә сыза ялкын юллары.
Томшыгыдай алтын кошларның
Ялтырап китә мачта очлары.
 

 
Акчарлаклар ярга очты,
Дулкын шавы янау катыш.
Үксеп куйды корыч мачта,
Әйтерсең бер зәгыйфь камыш.
 

 
Җилкән интегә җилсез,
Баеп бара бакыр ай.
Изрәп йоклый чал диңгез,
Яудан кайткан батырдай.
 

 
Кемдер суза озын моңлы көй,
Дулкыннарның агышы тын, салмак.
Көмеш нокта булып җемелди
Бик еракта ялгыз акчарлак.
 

 
Шыпырт кына сөйләшәләр дулкыннар,
Көне буе дулап йөргән җил тынган.
Күренми ни акчарлаклар, ни балык,
Кичке диңгез нидер көтә, шомланып.
 
 
Тоныклану белән нурлар балкышы,
Мәгъруранә канат җилпи төн кошы.
Күкне каплап оча офыкка таба,
Ефәк болытларга кинәт ут каба.
 
 
Уй-гамь иңә, моң иңә көләч көнгә,
Ычкына да алтын җепләрдән менә,
Өзелгәндәй өлгереп алсу алма,
Бата кояш, күмелә дулкыннарга.
 

 
Булган бу хәл әүвәл заманда,
Күрәсеңдер инде язмышы –
Океандагы кыргый атауда
Калган икән кеше ялгызы…
 
 
Сүнгән саен күктә йолдызлар,
Чыккан саен кояш диңгездән,
Кыргый кошлар күргән кешене
Үксеп яткан килеш йөзтүбән…
 
 
Моңайма, дип океан шаулаган,
Тор инде, дип җылы җил искән,
Атла, диеп чыклы үләнгә
Ай сукмаклар салган көмештән.
 
 
Шифалы су биргән чишмәләр,
Карурманнар татлы аш биргән,
Киңәш биргән эшчән дулкыннар,
Куышка дип, таулар таш биргән…
 
 
Сабыр иткән кеше, илкәен
Сагынса да өзелеп-өзелеп.
Узган айлар кыргый атауда,
Киек казлар кебек тезелеп.
 
 
Ә беркөнне ерак офыктан
Балкып чыккан кинәт ак җилкән.
Ярга килеп баскан кешенең
Еллар инде чәчен ак иткән.
 
 
Гаҗәпләнеп, каушап торганда,
«Өнемме бу, диеп, төшемме?!» –
Утырткан да туган иленә
Алып киткән кораб кешене.
 
 
Кошлар озак очкан озатып,
Боегып калган атау еракта.
Караган да кеше караган,
Нидер җуйган сыман шул якка…
 
 
Елаган ул өнсез, тавышсыз
Һәм аттырган палубада таң.
…Авыр булган аңа аерылу
Хәзер инде кыргый атаудан.
 

 
Керфекләрдә яшьләр кипмәгән,
Яралардан һаман ага кан,
Без аермый идек ул чакта
Немец дигән сүзне «фашисттан».
 
 
Нәрсә саклап йөртмәс күңелендә,
Чит ил халкын аны кем белсен, –
Пароходка килгән көннән үк
Өнәмәдек немец егетен.
 
 
Өнәмәдек, безне замполит
Орышса да чакырып үзенә.
Гүя немец егете гаепле
Безнең ятим калып үсүдә.
 
 
Ничек килгән безнең илгә ул,
Әти-әниләре кем аның? –
Немец булгач, немец инде… Без
Сорашмадык шуннан артыгын.
 
 
…Бервакытны борт янына ук
Дулкын мина куып китерде…
Бозлы суга немец егете
Иң беренче булып сикерде…
 
 
Исән-имин калды пароход,
Кичерсәк тә үзебез бик күпне.
Ләкин менә салкын тидереп,
Авырып китте немец егете.
 
 
«Муттер, муттер…» аның бар сүзе,
Муттер, ди ул, һаман саташа.
Төшендереп бирде замполит –
Әни икән «муттер» аларча.
 
 
Карасана, кыен булган чак,
Әни, дия икән һәр халык…
Аска иеп башларыбызны,
Без, матрослар, тордык, уйланып.
 
 
Ә аңына килгәч, барчабыз
Аның янына җыелып килдек без.
«Терел, терел, дускай, тизрәк,
Кайгырмасын муттер», – дидек без.
 
 
– Муттер, муттер, – диде, елмаеп, –
Рәхмәт хисен шулай белгертте
Зәңгәр күзле, коңгырт чырайлы,
Җитен чәчле немец егете.
 

 
Диңгез, никтер, уйга талган,
Дөм кара төн.
Мачталарын шыгырдатмый
Җил корабның.
Күзне камаштырып кинәт
Күк читендә
Уйный башлый сихри балкыш,
Төн чигенә.
Җем-җем, гөлт-гөлт,
Зәңгәр,
          яшел,
                    кызыл,
                              сары…
Гүя анда бар илләрнең
Байраклары…
Байраклары белән шулай
Җилфер-җилфер,
Илләр, бәлки, берсен берсе
Сәламлидер.
Континентлар бер-берсенә
Бирәдер кул,
Чыгып, тынычлык кояшы
Сибәдер нур…
 

Алясканы 1867 елда патша хөкүмәте Америкага сата

 
Кургаш офыклар
Күзне талдыра.
Бөтен тирә-як
Боз да кар гына.
Моңаеп кына
Кайчаннан бирле
Озата безне
Аляска җире.
Булгандыр монда
Юллар бик авыр.
Кыскандыр бозлар,
Купкандыр давыл…
Кемдер эзләгән
Дөнья читеннән.
Кемдер табалмый
Кире чигенгән.
Кемдер адашып,
Кем туңып үлгән.
Эзләрен салкын
Бураннар күмгән.
Кемдер эзләгән,
Һәм… Кемдер тапкан.
Аның шатлыгын
Кемнәрдер саткан…
 

 
Килгән идем, төнлә торып,
Диңгез каршына.
Күзем төште ярда ялгыз
Кабер ташына.
Диңгезчеме йоклый монда,
Бер мосафирмы? –
Мамык кебек җиңел томан
Каплады җирне.
Сөю утларында янган
Берәр гашыйкмы? –
Чал дулкыннар, нидер сөйләп,
Ярга ашыкты.
Юлбасар, йә хыянәтче
Ятамы монда? –
Ай кызарып кереп посты
Таулар артына.
Изге яуда һәлак булган
Яшь бер батырмы? –
Сискәндереп диңгез төнен,
Йолдыз атылды.
 

 
Офыклар чал,
Болытлар чал,
        Чал диңгез яры.
Көтә безне
Карлы-бозлы
        Төньяк причалы.
Бозваткычсыз
Җибәрми боз
        Корабны ярга.
Туза карлар,
Бозваткычлар
        Безгә юл яра…
Бала-чага
Ярга чаба,
        Бар да ак туннан.
Карап тора
Боланнар да
        Һәйкәлләр сыман.
И шыгырдый,
Нидер җырлый
        Баскан саен кар.
Сагындырган
Карлы урам,
        Нәзек каеннар.
Якты йөзләр,
Якты күзләр
        Карый һәр яктан.
Бозлар сарган
Шушы ярдан
        Башлана Ватан.
 

 
Бер бит шигырем суга төште минем,
Йөргән чакта диңгез яры буйлап.
Зәңгәр язуларны юып алгач,
Зәңгәрләнде диңгез гүя ныграк.
 
 
Түзәлмәдем, дәштем диңгезгә мин,
Хәсрәтләнеп, телгәләнеп бәгърем:
«Нигә соң ул бөек тирәнлеккә,
Нигә соң ул? Бир, кире бир шигырем!»
 
 
Чайкалды да әкияттәге сыман
Төсен бозды зәңгәр киңлек менә.
«Мин музыка язам, – диде диңгез, –
Юләр малай, синең сүзләреңә».
 

 
Бер анадан туып, бергә үстек,
Бер сыныкны бүлеп ашадык.
Бер чишмәгә ятып сулар эчтек,
Бергә дөнья гизә башладык.
 
 
Җиңелен сайлап күтәрмәдек йөкнең –
Үпкәләмәс туган ил безгә.
Иген иктек җирдә, көтү көттек,
Зур кораблар йөрттек диңгездә.
 
 
Кеше бәхетеннән көнләшмәдек,
Табынмадык малга, акчага.
Кайгы килсә, тешне кысып түздек,
Эндәшмәдек, йөрәк янса да.
 
 
Сагынырлар әле безне таулар –
Таулардай хөр, горур яшәдек.
Баш очында безнең каен шаулар,
Чирәм чыгар язын, яшәреп.
 

I

 
Мачталар тын гына тирбәлә,
Офыкта күк томан – Җир мәллә?..
Су өсте яп-якты – көзгедәй.
Яшәреп каршылый безне җәй.
Онытылган зилзилә, давыллар,
Онытылган талчыгу, арулар.
Күп көннәр диңгездә үткәреп,
Рәхәт соң, и, кайтып барулар.
Каршыда туган ил ярлары.
– Күк томан шул микән, карале?
Җил… Күзләр яшь белән каплана,
– Шул! – диләр, һәммәсе шатлана.
…Шаулы порт. Музыка. Чәчәкле
Болын күк яр буе… И, халык!
Хуш исле җәй җиле туй иткән
Җиһанга туймыйбыз сокланып…
Кемнәрнең кемнәре килгәнен
Өлгерми калдык без карап та,
Күбәләк шикелле җилфердәп
Килеп тә мендең син корабка.
Берсүзсез әтиең куенына
Атылдың, Марина, туп кебек.
«Сагынган!» – диделәр дулкыннар,
Кояшлы ярларга бәрелеп.
Су буйлап таралды кайтаваз:
«Сагындым, сагындым, сагындым!»
Һоп итеп чөйгәндә әтиең,
Син аңа дулкындай сарылдың…
Чәчәкләр бәйләме шикелле
Балкыдың әтиең кулында.
Ә кайда, Марина, әниең,
Нигә соң күренми ул монда?..
…Марина, Марина сеңелем,
Нигәдер сагышлы күңелем.
Урамда кыш инде, Марина,
Һәр агач, һәр куак кар инде,
Ак диңгез шикелле һәр тараф,
Тик җансыз бу диңгез, битараф.
Дулкыннар сарылмый дулкынга,
Киң сулар агышы юк монда…
Бу диңгез турында сөйләмим,
Сөйләмим мин сиңа, ярыймы?!
Чын диңгез буенда күргәндәй
Булам мин сине гел, Марина.
Бәллүр яр өстендә торасың,
Ефәк җил туздыра толымың.
Керфекләр урманы яшерәлми –
Күзләрең мөлдерәмә тулы моң…
Ә монысын, юк, сиңа сөйләмим,
Кырларга сөйлим мин, Марина.
Ә монысын, юк, сиңа сөйләмим,
Карларга сөйлим мин, Марина.
 

II

 
…Ике нур берләшсә күзләрдә,
Гашыйклар тынгылык белмиләр.
Сайрыйлар сандугач булып та,
Күгәрчен булып та гөрлиләр.
Ике нур берләшсә күзләрдә,
Йөрәкләр һичсүзсез берләшә.
Янгын да күкләргә аша ич,
Ике ут кушылып дөрләсә.
Аннан соң алар гел бергәләп
Кинода, кафеда, кичәдә.
Аерылмас шикелле алар һич,
Иң хәтәр җилләрең иссә дә.
Аларның йөз шатлык, мең шатлык,
Аларга мәңге җәй, мәңге яз.
Яшьлекнең хыялый күгендә
Көн балкый, төн балкый ай-кояш.
Ә аннан табигать саргая…
…Чү, нигә елый бу кыз бала?
Ни юмарт, кодрәтле табигать
Гөлләрдән ник назын кызгана?
Ни кайнар, ни көчле мәхәббәт,
Сине дә, ахрысы, җиңә көз?
…Әй икәү, туктагыз, көз үтәр…
Сабыйны бәхетсез итмәгез.
Көз килә, яңгырлы, җилле көз,
Болытлар, болытлар агыла.
Тәрәзә төбендә кыз бала –
Кемнедер юксына, сагына.
Нигә соң аңа бу чит әти? –
Исән ич аның үз әтисе.
Кайтыр бер, кайтыр ла. Бүлмәгә
Җәелер суүсем, ләм исе…
Әнә ич кайтты да… Ах, ләкин
Тагын шул кырыс ир ишектә,
Ярата шикелле. Тик аңа
Күнегеп булмый шул ничек тә.
Бик сәер. Имеш, үз әтисе
Белмәгән иркәләү, назлаулар.
Аның бар хыялы, бар уе
Булган тик диңгез һәм ерак яр.
Әнисе шулай ди: «Ул куркак,
Курыккан җирдәге хезмәттән.
Качкан ул тыныч, мул тормыштан,
Качкан ул ләззәттән, рәхәттән…»
Зур көзге, бизәкле келәмнәр…
Әтисе чит күргән шуларны.
Ак рамга баш куеп уйлый кыз,
Хәтере томанлы, томанлы.
Әтисе муенына сарылып
Гизә ул менә яр буйларын.
Ә диңгез уфтана, чайкала –
Кемгәдер сөйли күк аһ-зарын.
Җил улый, шашынып. Ә күктә
Болытлар кигәннәр ут кием…
Күк шартлап ярылды урталай,
«Куркам мин, куркам, дим, әтием!»
Күзләре очрашты… Юк ла, юк,
Әтисе тамчы да курыкмый ич…
Ул күзләр һаман да хәтердә,
Онытылмый, онытылмый алар һич.
Шул күзләр ярата белмиме,
Нидәндер куркамы шул күзләр?..
Кыз күрә: инде кич. Тик бүген
Соңлады нишләптер йолдызлар.
 

III

 
Давыллар турында сөйләче,
Дисең син һәрвакыт, Марина.
Сөйләсәм, хәтердә океанның
Хәвефле бер төне бар инде…
…Эфирда радистлар тавышы:
«Ишеттек, «51», барабыз,
Ишеттек, барабыз ярдәмгә,
Ничек тә түзәргә карагыз!»
Дулкыннар иркендә калмаса,
«51» бик түзәр иде лә;
Ләкин ул – яралы кош бүген,
Бүген ул һәлакәт чигендә.
Түзәр ул, түзәр ул, әгәр дә
Ярсыган океан-алпамша,
Йомычка шикелле бөтереп,
Кыяга чыгарып атмаса.
Җил куа корабны. Каршыда
Гыйфриттәй таш кыя… дөм кара.
Якорь да туктата алмады –
Ара гел кыскара, кыскара.
Караңгы шом баскан корабны,
Моторлар тавышсыз һаман да.
Ә давыл кыса да кыса гел
Корабны кочаклап алган да.
…Пояслар киелгән. Көймәләр
Чайкалып төшәләр түбәнгә.
Көймәдә нишләрләр кешеләр,
Тау кадәр дулкыннар килгәндә?!
«Көймәгә, һәммәгез көймәгә!» –
Капитан әмере шушындый.
…Кемнәр ул ишетми әмерне,
Кем анда әмергә буйсынмый?!
Әйтерсең янамый аларга
Караңгы таш кыя, кара төн. –
Бозлы су эчендә теш кысып,
Ярасын бәйлиләр корабның.
…Өмет юк, өмет юк, өмет юк!..
Җаннарны өшетә бу тавыш.
«Һәммәгез көймәгә! Өмет юк…»
Өмет юк, бар ләкин ышаныч,
Ә кыя зурая, үсә гел,
Каплый ул каралып күз алдын.
Аерылу бик читен корабтан,
Тик инде соңгы чик… Кузгалдык…
Өметләр өзелеп, беренче
Көймәләр кузгалды, дигәндә –
Корабның йөрәге дөп тә дөп,
Дөп тә дөп тотынды тибәргә…
Онытылмый… гомернең шундый бер
Киеренке минуты бар иде…
Корабка җан керткән диңгезче
Әтиең иде ул, Марина.
Сүземнең азагын табалмыйм…
Йә, бетте, Марина, тәмамлыйм.
Әниең, билгеле, хаклыдыр,
Әниең, билгеле, яхшыдыр…
Хушлашкан чагында, Марина,
Мине дә тыңла син, ярыймы.
…Диңгездә әтиең янында
Синең дә рәсемең тирбәлә.
Син аңа җылылык бирәсең
Иң зәһәр, иң салкын җилләрдә.
Сиздерми беркемгә. Кешедән
Яшерен сагына ул сине.
Төшендә саташып чакыру,
Исемең кабатлау дисеңме…
…Сөйләсәм, әйтсәм дә ни генә,
Аның бар шатлыгы син генә.
Син аны онытма, күңелен тап —
Язып сал, Марина, сәлам-хат.
Адресы аның шул инде гел:
Камчатка, «Акчарлак-51».