Текст книги "Yosxul insanlar"

6-cı məktub – 25 aprel

Çox hörmətli

Makar Alekseyeviç!

Bu gün ögey bacım Saşanı gördüm! Dəhşət! O, deyəsən öləcək, yazıq! Qulağıma çatıb ki, Anna Fyodorovna mənim haqqımda soruşur. O, deyəsən məni təqib etməkdən əl çəkməyəcək. O deyir ki, məni bağışlamaq istəyir, keçmişdə olanları unudub yanıma gəlmək istəyir. Deyir, guya siz mənim qohumum deyilsiniz, o mənə daha yaxındır və sizin mənim işlərimə qarışmağa haqqınız yoxdur, mənim sizin himayənizdə yaşamağım da düzgün deyil. Deyir, mən onun duz-çörəyini unutmuşam, guya o anamla məni acından ölməyə qoymayıb, anamla mənə iki il yarım çörək verib, bundan əlavə borcumuzu da bağışlayıb. Yazıq anam bilsəydi ki, onlar mənim başıma nə oyun açıblar… Eybi yox, Tanrı hamısını görür!.. Bir də deyir ki, mən öz axmaqlığım ucbatından xoşbəxtliyimi saxlaya bilməmişəm, o öz əlləriylə mənə xoşbəxtlik verib, başqa heç nəyin günahkarı deyil və hər şeyi mən özüm korlamışam. Kimdir günahkar, aman tanrı! Deyir, Bıkov haqlıdır və… daha yazmaq istəmirəm! Bu yalana qulaq asmaq da olmur, Makar Alekseyeviç! Başıma nələr gələcəyini bilmirəm. Titrəyirəm, ağlayıram, sızıldayıram; bu məktubu iki saata yazmışam. Düşünürdüm ki, o heç olmasa öz günahını boynuna alar, indi isə belə! Tanrı xətrinə, Makar Alekseyeviç, narahat olmayın, yeganə dostum! Fedora hər şeyi şişirdir, mən xəstə deyiləm. Sadəcə dünən Volkovoya, anamın qəbrinin üstünə gedəndə bir az soyuq olub. Nə üçün siz mənimlə gəlmədiniz? Elə çox istəyirdim ki, siz də gedəsiniz. Ah, yazıq anam, qəbirdən durub mənə etdiklərini görsəydin, bilsəydin!..

V.D.

7-ci məktub – 20 may

Əzizim Varenka!

Sizə bir az üzüm göndərirəm, anam; xəstəlik vaxtı xeyirlidir, deyirlər, bir də həkimlər deyir ki, susuzluğu yatırtmağa kömək edir. Gül də istəyirdiniz, anam; sizə gül də göndərirəm. İştahınız yerindədirmi, əzizim? Əsas odur. Çox şükür ki, hər şey keçdi və bədbəxtliyimiz də sona çatmaqdadır. Tanrıya şükür edək! Amma kitab tapa bilməmişəm. Deyirlər, bir yaxşı kitab var, dili də gözəldir, üslubu da; mən özüm oxumamışam, amma burda hamı tərifləyir. Birini sifariş vermişəm; söz veriblər ki, gətirəcəklər. Bəs siz onu oxuyacaqsınızmı? Bu mövzuda bir az dəymədüşərsiniz, zövqünüzcə bir şey tapmaq çətindir. Sizi tanıyıram, sizin şeirdən xoşunuz gəlir, şeir də taparam, nə lazımdırsa hamısını taparam; məndə şeir yazılmış dəftər də var.

Mən yaxşıyam. Siz, anam, məndən nigaran qalmayın, xahiş edirəm. Fedora sizə məndən nə deyibsə, hamısı yalandır; siz yalan danışdığını o qeybətçinin üzünə vurun!.. Təzə iş formamı satıb eləməmişəm. Həm də nə üçün satım axı? Deyirlər mənə gümüş pulla qırx rubl mükafat verəcəklər, nə üçün satım? Siz, anam, narahat olmayın; Fedora şişirdir, ona inanmaq lazım deyil. Yaşayacağıq, əzizim! Təki siz sağalın, mələyim mənim, sağalın, mən qocanı üzməyin. Kim deyir ki, arıqlamışam? İftiradır, ağ yalandır! Sap-sağlamam, özüm də elə kökəlmişəm ki, hərdən utanıram da; bircə siz sağalaydınız! Hə, sağ olun, əzizim; barmaqlarınızı öpürəm.

Sizin əbədi dostunuz Makar Devuşkin.

P.S. Ah, həyatım, o nədir yazmısınız? Sizə tez-tez gələ bilmərəm axı. Bu necə ola bilər? Sizdən soruşuram. Bəlkə gecə düşəndən sonra gəlim? İlin bu vaxtı gecələr də aydınlıq olur. Siz huşsuz halda yatanda yanınızdan ayrılmamışdım; burdakı işləri necə yoluna qoyduğumu özüm də bilmirəm; sonra daha gəlmədim, hamı maraqlanmağa, sual verməyə başlamışdı. Burda onsuz da nələrsə danışmağa başlayıblar. Terezaya inanıram, çərənçi deyil, amma anam, bir özünüz düşünün, burdakılar bizim haqqımızda öyrənsələr necə olacaq? Sonra nə fikirləşərlər, nə deyərlər? Siz hələlik öz qeydinizə qalın, sağalın, ondan sonra hardasa başqa yerdə görüş təyin edərik.

8-ci məktub – 1 iyun

Dəyərli Makar Alekseyeviç!

Sizin mənə etdiklərinizin, bəslədiyiniz sevginin əvəzini elə qaytarmaq istəyirəm ki, bir bilsəniz; buna görə də bayaqdan komodda eşələnib köhnə dəftərimi tapdım və onu indi sizə göndərirəm. Onu həyatımın xoşbəxt günlərində yazmağa başlamışdım. Siz tez-tez keçmiş həyatımla, əvvəllər necə yaşadığımla, anamla, Pokrovskiylə, Anna Fyodorovnanın yanında yaşadığım dönəmlə və düçar olduğum bədbəxtliklə bağlı soruşurdunuz və həyatımın bəzi anlarını qələmə aldığım bu dəftəri elə həvəslə oxumaq istədiyinizi bildirirdiniz ki, onu sizə göndərməklə sizi sevindirəcəyimə şübhəm yoxdur. Bu dəftəri oxuyanda kədərlənirəm. Mənə elə gəlir ki, bu dəftərdəki axırıncı sətiri yazandan sonra iki dəfə qocalmışam. Xatirələr ayrı-ayrı vaxtlarda yazılıb. Sağ olun, Makar Alekseyeviç! İndi çox darıxıram və yuxusuzluqdan əziyyət çəkirəm. Sağalmaq istəyirəm!

I

Atam öləndə on dörd yaşım vardı. Uşaqlığım həyatımın ən xoşbəxt dövrü olub. Həyatım çox uzaq əyalət şəhərində başlayıb. Atam T. quberniyasında knyaz P.-un işlər müdiri idi. Biz knyazın kəndlərindən birində yaşayırdıq. Uşaqlıqda çox dəcəl idim; bütün günü çöldə, zəmidə, həyətdə qaçırdım, heç kim qayğıma qalmırdı. Atam bütün günü iş görürdü, anam təsərrüfatla məşğul olurdu, mənə heç nə öyrətmirdilər və mən bundan razı idim. Səhər açılan kimi üz tuturdum çölə, heç nədən qorxum yox idi, – birdən azaram, yıxılıb əzilərəm, paltarım cırılar, – heç nə olmaz.

Bir də, məncə bütün ömrümü kənddə yaşamalı olsaydım çox xoşbəxt olardım. Bununla bərabər uşaq ikən doğma yerlərdən ayrılmalı oldum. On iki yaşım olanda Peterburqa köçdük. Ah, köçməyimizi xatırlayanda elə kədərlənirəm ki! Sevdiyim yerlərlə, adamlarla vidalaşanda ağlayırdım. Yadımdadır ki, göz yaşı içində atamın boynuna sarılıb, bir az da olsa kənddə qalmağımızı xahiş elədim. Atam üstümə qışqırdı, anam ağladı; dedi ki, vəziyyət getməyimizi tələb edir. Qoca knyaz P. ölmüşdü. Varisləri atamı işdən çıxartmışdılar. Peterburqda kimlərinsə dövriyyəsində atamın bir az pulu var idi. Öz imkanlarını bərpa etmək üçün Peterburqa gəlməyi lazım bilmişdi. Bunu sonralar anamdan öyrəndim. Biz Peterburqa köçdük və atam ölənə qədər eyni evdə yaşadıq. Təzə həyata öyrəşmək mənim üçün çox çətin oldu! Biz Peterburqa payızda gəlmişdik. Kənddən çıxanda günəş isti şüalarını səpələyirdi; kənd işləri yekunlaşırdı; xırmanlarda qalaqlanmış taxıla quşlar daraşmışdı; kənddə həyat şən idi; şəhərdə isə bizi yağış, ayaz, sırtıq payız havası və çoxlu hirsli, narazı, yad adam qarşıladı. Birtəhər yerləşdik. Atam bütün günü evdə olmurdu, anamınsa vaxtı yox idi, məni tamamilə unutmuşdular. Təzə evimizdəki birinci səhəri yuxudan çətinliklə durdum. Pəncərələrimiz hansısa sarı hasara baxırdı. Küçə palçıqlı və çirkli idi. Tək-tək adam keçirdi, hamısı da elə büzüşmüşdülər ki, elə bil üşüyürdülər.

Evdəsə bütün günüm darıxmaqla keçirdi. Qohumumuz və tanışımız demək olar ki, yox idi. Anna Fyodorovna ilə atam yola getmirdi; atam ona borclu idi. Evə tez-tez kimlərsə iş üçün gəlirdi. Adətən mübahisə edirdilər, qışqırırdılar. Hər belə görüşdən sonra atam hirslənirdi; gün uzunu otağın içində gəzişirdi, heç kiminlə heç nə danışmırdı. Belə vaxtlarda anam danışmağa cəsarət etmirdi, sakitcə otururdu. Mən bir küncə qısılıb kitab oxuyurdum, – tərpənməyə də qorxurdum.

Peterburqa gələndən üç ay sonra məni pansiona verdilər. Orda əvvəl-əvvəl çox darıxırdım! Hər şey elə quru, xoşagəlməz idi ki, – mürəbbiyələr qaşqabaqlı, qızlar şəbədəçi, mənsə vəhşi. Çox ciddi yer idi. Hər şey saatbasaat ölçülüb, ümumi stol, darıxdırıcı müəllimlər – bütün bunlar əvvəl-əvvəl məni incidirdi. Orda heç yata da bilmirdim. Olurdu ki, bütün gecəni ağlayırdım, uzun, darıxdırıcı, soyuq gecəni ancaq ağlayırdım. Axşamlar hamı oturub dərs oxuyanda mən evimizi, anamı, atamı, qoca dayəmi, dayənin nağıllarını xatırlayırdım… kədərlənirdim! Belə hallarda evdəki hər şeyi dəqiqliklə xatırlayırsan. Düşünürsən ki, bu saat evdə olsaydım çox yaxşı olardı! Balaca otağımızda, samovarın yanında oturardım, hamı yanımda olardı; hər şey isti, tanış, yaxşı olardı. Anamı möhkəm-möhkəm qucaqlayardım. Düşünürsən, düşünürsən, bir də görürsən ki, gözyaşların yaxana tökülür. İşdir səhərə dərsini öyrənməsən, onda vay halına! Çox darıxırdım. Əvvəl-əvvəl bütün qızlar mənə lağ edirdilər, hirsləndirirdilər, dərs danışanda fikrimi yayındırırdılar, sırayla nahara və ya çay içməyə gedəndə çimdikləyirdilər, mürəbbiyələrə məndən şikayət edirdilər. Hərdən şənbə axşamı dayəm dalımca gəlirdi, onda bərk sevinirdim. Elə kandardaca dayəmin boynuna sarılırdım. O məni geyindirir, hazırlayır, mənsə eləcə danışıram, danışıram. Sevinclə evə gəlirəm, uzun illərin həsrətlisi kimi bizimkiləri qucaqlayıram. Söhbət başlayır, hamıyla əhval tutursan, gülürsən, qaçırsan, tullanırsan. Atayla fəlsəfədən, müəllimlərdən, fransız dili dərsindən, Lomondun qrammatikasından ciddi-ciddi danışırsan. Hamı şəndir, razıdır. İndi də o dəqiqələri xatırlayanda sevinirəm. Bütün gücümlə oxuyub atamın xoşuna gəlməyə çalışırdım. Görürdüm ki, o olan-qalanını mənə verir, özüsə çabalayır. Günü-gündən o daha da qarabaq, hirsli olurdu. Xasiyyəti getdikcə korlanırdı; işləri yolunda deyildi, xirtdəyəcən borc yığılmışdı. Anam atamı hirsləndirməmək üçün ağlamağa da qorxurdu; o da yavaş-yavaş xəstələnirdi, arıqlayırdı, möhkəm öskürürdü. Hərdən pansiondan gəlirdim, onlarınsa kefi yoxdur, anam ağlayır, atam hirslidir. Sonra atam deyinməyə başlayır ki, mən onları sevindirmək üçün heç nə etmirəm, mənim üçün o qədər pul xərcləyirlər, amma mən hələ də fransızca danışa bilmirəm; bir sözlə, bütün bədbəxtliklərin səbəbkarı anamla mən olurduq. Anamı necə incitmək olardı axı? Ona baxanda ürəyim parçalanırdı; yanaqları sallanmışdı, gözlərinin altı torbalanmışdı, rəngi bozarmışdı. Hər şey mənim başımda çatlayırdı. Həmişə boş şeylərdən başlayırdı, sonrasa getdikcə böyüyürdü, hətta çox vaxt nə olduğunu özüm də anlamırdım. Fransız dili, mən axmağam, mənə görə axırıncı pullarını küçəyə atıblar, boş-boşuna pansiona gedirəm, Lomondun qrammatikası yaxşı qrammatikadır, amma Zapolskinin qrammatikası daha yaxşıdır, mən ürəksiz, hissiyyatsız adamam… – bir sözlə, hər şeyə görə mən cavab verməli olurdum. Atam bunu məni sevmədiyinə görə etmirdi; yox, o məni də, anamı da qəlbən sevirdi. Amma xasiyyəti belə idi.

Atam o qədər fikir çəkirdi ki, axır vaxtlar birtəhər olmuşdu, özünü heç qorumurdu, birdən özünü soyuğa verdi və xəstələndi, çox az əziyyət çəkdi və qəfildən öldü, biz hətta necə olduğunu dərk etmədik. Anam onsuz da axır vaxtlar özündə deyildi, mən qorxurdum ki, başına hava gələr. Atam ölən kimi borclular dəstəylə üstümüzə gəlməyə başladılar, elə bil yerdən çıxdılar. Nəyimiz vardısa hamısını verdik. Bura köçəndən yarım il sonra atamın Peterburq tərəfdə aldığı evi də satdıq. Bilmirəm, borclular öz aralarında necə razılaşdılar, amma biz heç nəsiz qaldıq. Anam xəstə idi, ac idik, pulumuz yox idi, məhvə doğru gedirdik. O vaxt on dörd yaşım təzə tamam olmuşdu. Elə bu vaxt Anna Fyodorovna bizə gəldi. O elə hey hansısa qohumluqdan danışırdı. Anam deyirdi ki, qohumuq, amma uzaq qohum. Atam sağ olan vaxt o bizə gəlməmişdi. Bizdə olanda ağladı, halımıza acıdığını bildirdi, sonra dedi ki, atam özü günahkar imiş, bacarmayacağı işlərə girişibmiş. Sonra bizimlə barışmaq istədiyini dedi, anamsa heç vaxt ona qarşı kin saxlamadığını bildirəndə onun gözləri yaşardı, anamla kilsəyə gedib atam üçün dua oxutdurdu. Bundan sonra anamla barışdı.

Anna Fyodorovna uzun giriş edəndən sonra kasıblığımızı, köməksizliyimizi, çarəsizliyimizi vurğulayıb bizi, öz təbiriylə desək, evində yaşamağa dəvət etdi. Anam təşəkkür etdi, xeyli düşündü, qərara gələ bilmədi; amma başqa çarə olmadığı üçün razılaşdı və Anna Fyodorovnaya dedi ki, onun təklifini minnətdarlıqla qəbul edirik. Peterburq tərəfdən Vasilyevski adasına köçdüyümüz səhəri xatırlayıram. Aydın, soyuq və quru payız səhəri idi. Anam ağlayırdı; mən hədsiz dərəcədə kədərli idim; sinəm parçalanırdı, adını bilmədiyim hiss ruhumu didirdi… Çətin vaxtlar idi.

II

Əvvəllər təzə evə öyrəşə bilmirdik. Anna Fyodorovna Altıncı küçədəki evində yaşayırdı. Evdə beş otaq var idi. Otaqların üçündə Anna Fyodorovna və ögey bacım Saşa yaşayırdı. Saşa yetim idi, atası da, anası da ölmüşdü, Anna Fyodorovnanın yanında tərbiyə alırdı. Bir otaqda biz yaşayırdıq. Axırıncı otaqda isə kasıb tələbə Pokrovski yerləşmişdi. Anna Fyodorovna yaxşı yaşayırdı, təsəvvür etdiyimizdən daha varlı idi; amma onun var-dövləti bir az sirli məsələdir, məşğul olduğu işlər kimi. O həmişə nəyləsə məşğul idi, gündə bir neçə dəfə harasa gedirdi. Amma nəylə məşğul olduğunu, nə iş gördüyünü heç vaxt öyrənə bilmədim. Tanışları çox və müxtəlif idi. Tez-tez qonaqları gəlirdi, cürbəcür adamlar, gəlirdilər, bir az oturub gedirdilər. Qapının zəngi çalınan kimi anam məni otağımıza aparırdı. Anna Fyodorovna buna görə anama hirslənirdi və tez-tez qürurlu olduğumuzu, hətta həddindən çox qürurlu olduğumuzu, üstəlik qürurlanmalı bir şeyimizin olmadığını da vurğulayırdı. O vaxt bu qürur məsələsini anlamırdım; amma indi anlayıram, ən azı təxmin edirəm ki, nə üçün anam Anna Fyodorovnanın evinə köçməyə tərəddüd edirdi. O hirsli qadın idi, bizi çox incidirdi. Bizi nə üçün evinə apardığını indiyə qədər başa düşməmişəm. Əvvəllər o bizə qarşı mehriban idi, sonra isə tamamilə köməksiz olduğumuzu və getməli yerimizin olmadığını görüb əsil simasını göstərdi. Sonralar mənimlə mehribanlaşdı, hətta şübhəli dərəcədə çox mehribanlaşdı. Amma mən də anam kimi dözməyə məcbur idim. Sonra yeri gəldi-gəlmədi xeyirsevərliyindən dəm vurmağa başladı. Bizi başqalarıyla tanış edəndə, xeyirxahlıq üçün evində sığınacaq verdiyi dul qadınla ögey qızı kimi təqdim edirdi. Hər yediyimiz tikəni saymağa başlamışdı, yeməyəndə də bunu qudurğanlığa yozurdu; nə etsək söz tapırdı. Atamın dalınca da danışırdı; guya o başqalarına yarınmaq istəyib, amma əksinə daha da pis vəziyyətə düşüb; sonra da arvadıyla qızını küçələrə salıb, əgər Anna Fyodorovna olmasaymış, biz acından ölüb gedəcəkdik, heç kimin də vecinə olmayacaqdı. Ağzına gələni danışırdı! Qulaq asmağa iyrənirdim artıq. Anam daim ağlayırdı, səhhəti günü-gündən pisləşirdi, ayaq üstündə əriyirdi; bununla bərabər səhərdən axşama qədər işləyirdik, evdə sifarişlə paltar tikirdik; bu da Anna Fyodorovnanın heç xoşuna gəlmirdi, gedib-gəlib deyirdi ki, evim sizin üçün dərzi dükanı deyil. Amma pul qazanmaq lazım idi, paltar almaq lazım idi, vacibatları ödəmək lazım idi, bizim öz pulumuz olmalıydı. Vaxtı çatanda burdan köçmək ümidiylə yaşayırdıq. Amma anam işlədikcə daha çox zəifləyirdi. Xəstəlik onun ömrünü qurd kimi gəmirib ölümünü yaxınlaşdırırdı. Hamısını görürdüm, hiss edirdim, hamısı gözümün qabağında baş verirdi.

Hər təzə gün keçən günün eyni olurdu. Çox sakit yaşayırdıq, elə bil heç şəhərdə deyildik. Anna Fyodorovna da gücündən əmin olandan sonra bizdən əl çəkmişdi. Onsuz da heç kim onun sözünün qabağına söz qoymağa cəsarət etməzdi.

Bayaq da dediyim kimi, yanımızdakı otaqda tələbə Pokrovski yaşayırdı. O Saşaya fransız və alman dillərini, tarixi, coğrafiyanı – ümumiyyətlə, bütün elmləri öyrədirdi və buna görə də Anna Fyodorovna otaqlardan birini ona vermişdi. Saşa dəcəl olmağına baxmayaraq ağıllı qız idi; o vaxt on üç yaşı vardı. Anna Fyodorovna anama eyham vurmuşdu ki, mənim də oxumağım pis olmaz; çünki pansionda çox şey öyrənə bilməmişdim. Anam sevincək halda razılaşdı və mən bir il Saşayla birlikdə Pokrovskidən dərs aldım.

Pokrovski çox kasıb oğlan idi; özü də xəstə olduğu üçün oxumağa gedə bilmirdi, ona elə-belə, öyrəşdiyimiz üçün tələbə deyirdik. Çox sakit adam idi, heç vaxt otağından səs gəlmirdi. Gəzməyi, oturub-durmağı qəribə idi; elə ehtirasla danışırdı ki, əvvəl-əvvəl ona baxanda gülməyim gəlirdi. Saşa həmişə onu hirsləndirirdi, xüsusən dərs vaxtı. Üstəlik onun xasiyyəti ağır idi, heç nəyin üstündə özündən çıxırdı, üstümüzə qışqırırdı, tez-tez dərsi yarımçıq qoyub hirsli halda gedirdi. Otağında bütün günü kitab oxuyurdu. Çoxlu kitabı vardı, hamısı da nadir, bahalı kitablar. Başqa hardasa da xüsusi dərs verirdi, pul qazanırdı, görürdün bir az pul yığan kimi gedib təzə kitablar alırdı.

Vaxt keçdikcə onu yaxından tanımağa başladım. O mehriban, xeyirxah adam idi, indiyəcən gördüyüm adamların ən yaxşısı idi. Anam ona çox hörmət edirdi. Az sonra isə o mənim ən yaxın dostum oldu.

Əvvəllər Saşayla oturub saatlarla düşünürdük ki, nə etsək onu hirsləndirib hövsələdən çıxara bilərik? Onun hirslənməyi gülməli idi və mənim xoşuma gəlirdi (indi bunu xatırlamağa da utanıram). Bir dəfə onu çox möhkəm hirsləndirdik və o pıçıldadı: “Pis uşaqlar”. Birdən-birə çox utandım, həm də ona yazığım gəldi. Qulaqlarıma qədər qızardım, az qala ağlaya-ağlaya bizim dəcəlliyimizə fikir verməməsini və sakitləşməsini istədim, o isə dərsi tamamlamadan kitabı bağlayıb otaqdan çıxdı. Özümə yer tapa bilmirdim. Onu acıqlandırdığımız üçün özümü danlayırdım. Onu az qala ağlatmışdıq! O gecə yata bilmədim. Deyirlər vicdan əzabı adamı sakitləşdirir, – əksinə. İstəmirdim ki, o məni uşaq kimi görsün. Onda artıq on beş yaşındaydım.

O gündən başlayaraq Pokrovskinin mənim haqqımdakı təəssüratlarını necə dəyişdirə biləcəyim haqda düşünüb planlar qurmağa başladım. Amma xəyalpərvərliyim buna mane olurdu. Düzdür, daha Saşaya qoşulub dəcəllik etmirdim, Pokrovski daha bizə hirslənmirdi; amma bu az idi.

İndi isə, gördüyüm adamların ən maraqlısı və ən yazığı haqqında bir neçə söz deyim. Ona görə onun haqqında indi yazıram ki, əvvəllər ona heç fikir vermirdim, – Pokrovskiyə aidiyyatı olan hər şey mənim üçün maraq kəsb etməyə başlamışdı!

Hərdən evimizə balaca, çirkli, pis geyinmiş, ağsaç, bir sözlə, olduqca qəribə bir qoca gəlirdi. İlk baxışdan adama elə gəlirdi ki, o öz varlığından utanır, vicdan əzabı çəkir. Elə əzilib-büzülürdü, elə sıxılırdı ki, dəli olduğunu da düşünmək olardı. Olurdu ki, evimizə gəlirdi, şüşəli giriş qapısının yanında dayanırdı, amma evə girməyə cəsarət etmirdi. Belə vaxtlarda ya mən, ya Saşa, ya da ev qulluqçularından biri yanından keçəndə səsini çıxartmadan, işarələrlə varlığını nəzərə çarpdırırdı və ancaq biz evdə qıraq adamın olmadığını, istədiyi vaxt evə girə biləcəyini deyəndən sonra rahatlanırdı, əllərini bir-birinə sürtüb qapıdan içəri girirdi və pəncələrinin üstündə Pokrovskinin otağına gedirdi. Bu onun atası idi.

Sonralar bu qoca haqqında hər şeyi öyrəndim. O haçansa hardasa qulluq etmişdi, xüsusi bacarığı olmadığı üçün idarədəki ən axırıncı, ən nəzərə çarpmayan işçi idi. Birinci arvadı öləndə (Pokrovskinin anası) ikinci dəfə evlənmək qərarına gəlib, bir meşşan qadınla evlənmişdi. Təzə arvadı evi istədiyi kimi idarə edirdi, hər şeyi əlində cəmləmişdi, heç kimə rahatlıq vermirdi. Tələbə Pokrovski onda uşaq idi, on yaşı vardı. Ögey anası ona nifrət edirdi. Amma taleyi onun üzünə güldü. Atasının məmur olduğu vaxtlardan tanıdığı mülkədar Bıkov uşağı öz himayəsinə götürdü və hansısa məktəbə qoydu. Bıkovun ona bu münasibəti göstərməyi, Pokrovskinin anasını tanımağından irəli gəlirdi. Bıkov Anna Fyodorovnanın qohumu idi, Pokrovskinin anası isə Anna Fyodorovnanın himayəsində idi və onu məmur Pokrovskiyə Anna Fyodorovna ərə vermişdi. Toyda Bıkov gəlinə beş min rubl cehiz vermişdi, amma pulların necə olduğunu heç kim bilmir. Bunları mənə Anna Fyodorovna danışmışdı, Pokrovski özü ailəsi haqqında danışmağı xoşlamırdı. Deyilənlərə görə onun anası göyçək qadın imiş və onun nə üçün bu məmura ərə getdiyi mənimçün maraqlıdır. Amma o çox yaşamamışdı, evlənəndən dörd il sonra ölmüşdü.

Məktəbdən sonra Pokrovski gimnaziyaya, sonra isə universitetə getmişdi. Peterburqa tez-tez gələn cənab Bıkov, burda da onu himayəsi altında saxlamışdı. Pokrovski xəstələndiyi üçün universitetə davam edə bilməmişdi. Bıkov onu Anna Fyodorovna ilə tanış etmişdi, onu təriflədiyi üçün Anna Fyodorovna yaşamaq və yemək müqabilində onu evində saxlamağa razılıq vermişdi, amma o gərək Saşaya vacib olan dərsləri verəydi. Qoca Pokrovski isə, ikinci arvadının ucbatından içkiyə qurşanmışdı, ayıq vaxtı olmurdu. Arvadı onu döyürdü, mətbəxdə yatmağa qovlayırdı, getdikcə qoca bütün bunlara öyrəşdi və daha şikayətlənmədi. O qədər yaşlanmasa da, ağlını itirmək dərəcəsinə çatmışdı. Ondakı yeganə həyat əlaməti oğluna bəslədiyi hədsiz sevgi idi. Deyilənlərə görə, gənc Pokrovski anasının eynidir, eynən bir almanın iki üzü kimi. Görəsən oğlunu belə sevməyinin səbəbi, onun anasına çox oxşamağı deyildi ki? Qoca oğlundan başqa heç nə haqda düşünmürdü və həftədə iki dəfə onun yanına gəlirdi. Tez-tez gəlməyə çəkinirdi, çünki gənc Pokrovskinin bu ziyarətlərdən xoşu gəlmirdi. Gənc Pokrovskinin ən böyük çatışmazlığı atasına qarşı hörmətsizliyi idi. Düzünə qalsa, bunda atasının da günahı vardı. Çünki o hər şeylə maraqlanırdı, yerli-yersiz suallarıyla oğluna mane olurdu və bəzən içkili halda gəlirdi. Oğlu atasını tərbiyələndirməyə çalışırdı, axırda vəziyyət o həddə çatmışdı ki, ata oğlunun icazəsi olmadan ağzını açmağa qorxurdu.

Yazıq qoca öz Petenkasına (oğlunu belə çağırırdı) göz dolusu baxa bilmirdi. Çünki hər dəfə onu ziyarətə gələndə necə qəbul olunacağını düşünürdü, buna görə də xeyli vaxt içəri girməyə cəsarət etmirdi. Olurdu ki, məni saxlayıb iyirmi dəqiqə sorğu-sual edirdi: Petenka necədir? Sağlamdırmı? İndi kefi necədir? Nəyləsə məşğuldur, yoxsa yox? Yazır, yoxsa nəsə fikirləşir? Mən onun bütün suallarına yerli-yataqlı cavab verib qocanı sakitləşdirəndən sonra, nəhayət ki, qərara gəlib içəri girirdi, yavaş-yavaş otağın qapısını açıb başını içəri salırdı, görəndə ki, oğlu hirslənmədi və başıyla işarə etdi, içəri girirdi, səs salmamağa çalışaraq daim əzik və çirkli olan şinelini və papağını çıxartıb asılqandan asırdı; sonra ehtiyatla keçib hansısa stulda otururdu və oğlunun kefinin necə olduğunu bilmək üçün gözlərini ona dikirdi. Əgər Petenkanın kefi yox idisə, onda yavaşcadan: “Mən elə-belə gəldim, bir dəqiqəlik, sənə dəyməyə”, – deyib ayağa dururdu. Yenə də səs salmamağa çalışaraq şineliylə papağını götürüb qapını yavaşca aralayırdı və bayıra çıxırdı.

Amma oğlunun kefi yaxşı olanda, onu təbəssümlə qarşılayanda, qoca sevincdən özünü itirirdi. Belə vaxtlarda necə fərəhləndiyini üzündən bilmək olurdu. Oğlu onunla danışanda özünü yığışdırır, cavab verəndə azca yerindən durur, özünü yaxşı aparmaq istədiyi halda gülməli hərəkətlər edirdi. Amma danışa bilmirdi; bilmirdi əllərini hara qoysun, özünü necə saxlasın; cavab verməmişdən qabaq demək istədiyini xeyli dodaqaltı pıçıldayırdı. Əgər cavabı öz xoşuna da gəlirdisə, onda frakını, qalstukunu, jiletini düzəldib özündənrazı görkəm alırdı. Hərdən elə cəsarətlənirdi ki, ayağa durub rəfə yaxınlaşırdı, əlinə keçən kitabı götürürdü, təsadüfi yerini açıb elə ordaca oxuyurdu. Bunu da təbii şəkildə etməyə çalışırdı. Guya həmişə istədiyi vaxt oğlunun kitablarını qarışdırmaq hüququna malikdir. Amma bir dəfə tələbə Pokrovski ona kitablarına toxunmamasını dedi. O an qocanın necə qorxduğunu gördüm. O birdən-birə özünü itirdi, kitabı yerinə qoydu, amma kitabı tərsinə qoyduğunu görəndə özünü daha çox itirdi, bilmədi ki, necə hərəkət etməlidir. Pokrovski onu xeyli danlamışdı və vaxt keçdikcə düzəldiyini görürdü. Qoca ikinci, ya da üçüncü dəfə idi ki, onun yanına ayıq gəlirdi, onda tələbə Pokrovski qocaya iyirmi beş qəpik verdi, gələn dəfə gələndə isə əlli qəpik. Hərdən onun üçün çəkmə, qalstuk, ya da jilet alırdı. Atası təzə paltarları əyninə geyinəndə xoruzlanırdı. Hərdən də bizim otağımıza gəlirdi, Saşayla mənə pryanik və ya alma gətirirdi, oturub Petenkadan danışırdı. Yaxşı oxumağımızı, diqqətli olmağımızı istəyirdi, deyirdi ki, Petenka yaxşı oğlandır, nümunəvi oğlandır, üstəlik də alimdir. Danışanda gözlərini elə süzdürürdü ki, özümüzü saxlaya bilməyib elə onun qabağındaca gülürdük. Anam onu çox istəyirdi. Qocanın özününsə Anna Fyodorvnadan acığı gəlirdi, baxmayaraq ki, onu görəndə müti vəziyyət alırdı.

Tezliklə Pokrovskinin dərslərinə getməməyə başladım. O mənə hələ də uşaq kimi baxırdı, Saşayla bir tuturdu. Bu məni çox incidirdi, özümü böyük adamlar kimi aparmağa çalışırdım. Amma heç kim buna fikir vermirdi. Pokrovski ilə ümumiyyətlə danışmamağa çalışırdım, çünki onunla danışanda qızarırdım, çaşırdım, sonrasa bir küncə çəkilib utandığımdan ağlayırdım.

Amma bir hadisədən sonra Pokrovskiylə yaxınlaşdıq, heç bilmirəm o hadisə olmasaydı axırımız necə olacaqdı. Bir dəfə axşamüstü, anam Anna Fyodorovnanın yanında olanda Pokrovskinin otağına girdim. Onun evdə olmadığını bilirdim, amma otağa nə üçün girdiyimi bilmirdim. Bir ildən bir az çox idi ki, yan-yana yaşayırdıq, amma mən hələ onun otağını görməmişdim. Ürəyim elə döyünürdü ki, elə bil sinəmi parçalayıb çıxmaq istəyirdi. Xüsusi maraqla hər şeyi süzdüm. Otaq səliqəsiz yığışdırılmışdı. Ağzınacan kitabla dolu beş dənə rəf divarlara vurulmuşdu. Stolla stulların üstünə kağızlar atılmışdı. Hər yerdə kitablar və kağızlar! Birdən-birə bir fikir bütün varlığımı çulğadı, ona layiq olmadığımı düşünməyə başladım. O çox savadlıdır, bur qədər çox oxuyub, mənsə savadsızam, heç nə bilmirəm, bircə dənə də olsun kitab oxumamışam… Bu fikir ağlımdan keçən kimi gözlərimi qaldırıb rəflərə baxdım. Birdən-birə onun bütün kitablarını oxumaq istədim. Bəlkə də onun oxuduqlarını oxuyub, onun bildiklərini bilsəydim, dostluğuna layiq olardım. Birinci rəfə yaxınlaşıb əlimə keçən üstü tozlu, köhnə kitabı götürdüm, utansam da, ağarıb-qızarsam da, gecə anam yatandan sonra şam işığında oxumaq üçün öz otağımıza apardım.

Otağımıza gələn kimi köhnə, vərəqlərini qurd yemiş kitabı açıb vərəqlədim, oxumağa çalışdım, amma kitab latınca idi! Tez Pokrovskinin otağına qayıdıb kitabı yerinə qoymaq istəyəndə koridordan addım səsləri gəldi. Tez-tələsik kitabı yerinə qoymağa çalışdım. Kitablar rəfə elə sıx yığılmışdı ki, bu kitabı götürəndən sonra yerdə qalanları genişlənib bütün yeri tutmuşdular, əlimdəki kitab üçün yer qalmamışdı. Var gücümlə kitabı yerinə basmağa çalışdım. Divara vurulmuş mıxlardan biri elə bil məni gözləyirmiş kimi sındı. Rəfin bir tərəfi aşdı. Kitablar gurultuyla yerə dağıldı. Qapı açıldı və Pokrovski otağa girdi.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Pokrovski kiminsə əşyalarına toxunmağını xoşlamırdı, kitablarına isə, ümumiyyətlə əl vurmaq olmazdı! Rəfdəki bütün kitablar – nazik, qalın, balaca, böyük, nə qədər vardısa hamısı yerə tökülüb stol-stulun altına səpələnəndə keçirtdiyim dəhşət hissini təəvvür edin! Qaçardım, amma gec idi. “Əlbəttə, – düşünürəm, – əlbəttə! Mən məhv oldum. Özümü körpə çağa kimi aparıram lap. Mən necə axmağam!” Pokrovski möhkəm hirsləndi. “Bircə bu çatmırdı! – deyə o qışqırdı. – Heç utanırsınız? Haçan ağıllanacaqsınız?..” Tez kitabları yığışdırmağa başladı. Mən də kömək etmək istədim. “Lazım deyil, lazım deyil! – qışqırdı. – Burnunuzu hər yerə soxmasaydınız daha yaxşı olardı”. Qorxduğumu görüb səsinin tonunu bir az aşağı saldı, öyüd verən müəllimlər kimi danışmağa başladı. “Haçan özünüzü yaxşı aparmağı öyrənəcəksiniz? Siz axı uşaq deyilsiniz, balaca deyilsiniz, sizin axı on beş yaşınız var!” Bunu deyib artıq böyüdüyüm haqda dediyi fikirləri təsdiqləmək istəyirmiş kimi gözlərini qaldırıb mənə baxdı və qulaqlarına qədər qızardı. Sonra ayağa durub mənə yaxınlaşdı, utana-utana nəsə deməyə başladı, deyəsən üzr istəyirdi. Özümü itirmiş halda ona baxırdım, amma tezliklə özümə gəldim. Pokrovskidən daha çox qızardım, üzümü əllərimlə tutub bayıra qaçdım.

Nə edəcəyimi, utandığımdan harda gizlənəcəyimi bilmirdim. Elə bircə məni öz otağında görməyi bəs idi! Üç gün ona baxa bilmədim. Qızarıb doluxsunurdum. Ağlıma çox qəribə və axmaq fikirlər gəlirdi, ən qorxulusu da bu idi ki, gedib hər şeyi açıq-açığına etiraf edim, özümü uşaq kimi aparsam da, niyyətimin pis olmadığını izah edim. Bunu edəcəkdim, amma tanrıya şükür ki, özümdə cəsarət tapa bilmədim. Yoxsa nələr olardı! İndi də yadıma düşəndə vicdanım sızıldayır!

Bir neçə gün sonra anam xəstələndi. İki gün yataqdan qalxmadı, üçüncü gün isə qızdırıb titrətməyə başladı. Bir gecə yatmayıb yanında oturdum. Su verdim, dərman içirtdim. İkinci gecə dayana bilmədim, yuxu məni aparırdı, gözlərim qaralır, başım fırlanırdı. Mürgüləsəm də anamın iniltisinə oyanırdım, amma bir neçə saniyə sonra təzədən yuxuya gedirdim. Əzab çəkirdim. İndi dəqiq xatırlamıram, amma arada çox pis yuxu görüb dəhşət içində oyandım. Otaq qaranlıq idi, sönməkdə olan şamın solğun şüaları gah artır, gah azalırdı. Nə üçünsə qorxdum, məni dəhşət bürüdü; ürəyim də sıxılırdı… Stuldan sıçrayıb hansısa əzabverici, dəhşətli hissin təsirindən qeyri-ixtiyari qışqırdım. Bu vaxt qapı aralandı, Pokrovski otağa girdi.

Özümə gələndə onun qollarındaydım. O məni ehtiyatla kresloya oturtdu, su içirtdi və suallar verməyə başladı. Ona nə cavab verdiyim yadımda deyil. “Siz xəstəsiniz, siz özünüz də xəstəsiniz, – bunu deyib əlimdən tutdu, – qızdırmanız var, səhhətinizə diqqət yetirmirsiniz. Sakitləşin, yatmağa çalışın. Sizi iki saata oyadaram. Bir az sakitləşin… Uzanın, uzanın!” O imkan vermirdi ki, nəsə deyim. Yorğunluq olan-qalan gücümü də aldı, gözlərim bağlandı. Yarım saat yatmaq qərarına gəlib kresloya yayxandım, bir də səhər oyandım. Pokrovski anamın dərman içmək vaxtı gələndə məni oyatmışdı.

Bu biri gecə də anamın yatağının yanında oturdum, gündüz bir az dincəlmişdim ki, gecə yatmayım. Saat on birdə Pokrovski otağımızın qapısını döydü. İçəri dəvət etdim. “Tək oturanda darıxırsınız, – dedi, – sizin üçün kitab gətirmişəm; götürün, çox darıxmazsınız”. Götürdüm, amma hansı kitab olduğu yadımda deyil. Bütün gecəni oyaq qalsam da, kitabın üzünü də açmadım. İçimdə qəribə hiss var idi; bir yerdə dayana bilmirdim, bir neçə dəfə durub otaqda gəzişmişdim. İçimdəki hiss getdikcə bütün vücuduma yayılırdı. Bu biri yandan da Pokrovskinin diqqəti məni sevindirirdi. Mənim üçün narahat olmağından qürur duyurdum. Bütün gecəni xəyal qurmaqla keçirtdim. Bilirdim ki, Pokrovski bu gecə gəlməyəcək. Sabahkı gecənin xəyalını qururdum.

Növbəti gecə evdə hamı yatandan sonra, Pokrovski qapının ağzında dayanıb mənimlə söhbət etdi. İndi nədən danışdığımızı xatırlamıram. Amma bütün günü bu söhbəti arzulamağıma, özlüyümdə onun mənə nə sual verə biləcəyini düşünüb onlara cavab axtarmağıma baxmayaraq çox könülsüz danışırdım… Dostluğumuz o gecədən başladı. Anam xəstə yatdığı müddətdə hər gecə bir neçə saat bir yerdə olurduq. Görürdüm ki, o artıq mənimlə söhbət etmək üçün kitablarından əl çəkməyə başlayıb və bundan sevinc və məmnunluq duyurdum. Bir dəfə zarafat xətrinə kitab rəfiylə bağlı əhvalatı xatırladıq. O gün mənə nəsə olmuşdu, həddindən çox səmimi olmuşdum və ona hər şeyi etiraf etdim; nə üçün otağına girdiyimi, nə üçün öyrənmək istədiyimi, məni balaca qız hesab etdikləri üçün utandığımı – hamısını danışdım… Yenə deyirəm, o gecə mənə nəsə olmuşdu və danışdıqca danışırdım, hətta onunla dost olmaq, ona qulluq etmək, canbirqəlb olmaq istədiyimi də dedim. O çaşqınlıq içində mənə baxırdı, amma heç nə demirdi. Birdən-birə kədərləndim. Mənə elə gəldi ki, o məni anlamır, hətta ola bilsin mənə gülür də. Birdən ağladım, uşaq kimi zarıldadım, özüm-özümü saxlaya bilmirdim. O mənim əllərimi tutdu, öpüb sinəsinə basırdı, məni sakitləşdirməyə çalışırdı; bu ona çox təsir etmişdi; nəsə deyirdi, amma nə dediyini anlamırdım, ağlayırdım, gülürdüm, sonra yenə ağlayırdım, qızarırdım, sevindiyimdən nə etdiyimi bilmirdim. Əvvəl-əvvəl çəkindiyini gördüm, amma sonralar mənim isti münasibətimi görəndə, ona doğma qardaşımmış kimi davrananda onun da tərəddüdləri keçib getdi. Artıq heç bir hissimi gizlətmirdim, o da bunları görürdü və günü-gündən mənə bağlanırdı.