Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

12.

Сис тыаны туораан, ыраахха диэри нэлэһийэр кыһыл талахтары тоҕо кэстэрэн, үс аттаах киһи кэккэлээн, уҥуор хараарар кэрии диэки тыыннара бурҕаҥныы, сиэллэрэн сикситтилэр. Сирдэрин ортолоон иһэн, уҥа кырыыга испит Бэдэр Боотур атын хантаччы тарда, Туоҕа Боотурга битигирэтэн кэллэ.

– Мин эбитим буоллар, оол, ол көстөр сэҥдэҥэҕэ манан туоруом этэ. Дагдаҕар Боотур даҕаны эргийэ барбатах буолуохтаах. Тыа саҕатыгар ыстаннарыым, эһиги ыксаабакка айаннааҥ. Тиийиэххитигэр диэри суолу-ииһи көрүөм, – диэт, Бэдэр атын чупчуруйа соруйа, тиҥилэхтээн биэрдэ.

– Лэбиэрийэ Бөҕө, бэйэҥ өттүгүнэн уста баран, көр эрэ, баҕар, күөллээҕэ буолуо, – Туоҕа Боотур атын тохтотон, хаһыытаата. Лэбиэрийэ атын туора тардаат, сиэллэрэ турда.

«Дагдаҕар уоҕа-кылына ааһар кэмэ буолла ээ, төннүөн сөбө. Дьонноох сири булан кэлбэт. Биитэр хайа эрэ биистэри көрсөн, кыргыһа сылдьан, тыына быстыбыта дуу… Кини да буоллар, сэптээх-сэбиргэллээх элбэх биис уустарыгар оруо маһы ортотунан киирбэтэ ини… Ити барарыгар тоҕо оҕу батары ыппытай, туоҕа буоллаҕай? Эккирэтимэҥ диэбитэ дуу, аны бу сиргэ эргиллибэппин диэн сэрэппитэ дуу… Оо, Аар айылҕа, киҥкинээн, киэҥиҥ-куоҥуҥ сүдүтүн. Иэҕэйэр икки атахтаах олорор олоҕун устата, иннинэн сирэйдээҕи көрсүбэккэ даҕаны, күн сириттэн күрэниэн сөбө. Ону баара, Дьылҕа Хаан ыйааҕа утарыта көрсүһүннэрэн, ытыс саҕа сири былдьаһыннаран, ким бэрдин быһаартаран, сэймэктэһиннэрэр буоллаҕа. Ама, олохсуйбут сиргэ таптал, уутуйан олорбут дойду күндүтэ итиннэ төрүөт буолуо дуо? Биитэр ким күүстээх, кыахтаах эрэ бу сиргэ олоруохтаах дуо? Сир суоҕар дылы, тоҕо кыргыһабыт, тоҕо субай хааммытын тоҕобут. Аҕыйах хонук сынньалаҥнык, бэлэм баайга-дуолга олорор туһуттан дуо? Илинэн-эйэнэн олорон, айылҕа тыйыс көстүүлэрэ томороон тымныыны, уоту, курааны, сут кэмнэрин көмөлөсүһэн туораан, төрүүр оҕону төлкөлөөн, урууланан-аймахтанан, урааҥхайдары тэниттэрбит. Бу кыргыс кэмэ бүтэр уһуктааҕа буолуо дуо?» – Туоҕа Боотур санаатыгар хоруй көрдүүрдүү, үөһээ хантайан, халлааны одуулуу истэ.

– Кэлиҥ-кэлэ-ииҥ! – диэн тыа саҕатыгар тиийэ охсубут Бэдэр Боотур үөгүлүү, илиитинэн далбаатыы, атыттан ыстанан түстэ.

Туоҕа Боотур ону истэн, атын тиҥилэхтээн, сиэллэрэн тамаһытта.

– Үс уучахтаах дьон өтөрдөөҕүтэ аҕай ааспыттар, – дии-дии, Бэдэр Боотур суоллары кыҥастаһа, атын сиэппитинэн, батыһа хаамта.

– Баҕар, кыыл табалар буолуо, дьонноохторун хантан биллиҥ? – Лэбиэрийэ атын үрдүттэн түспэккэ олорон ыйытта.

– Билэн-билэн. Өссө биир табалара ньаҕаччылаабыт. Көрүҥ бу, биир киһилэрин маамыктата сөллөн тырыыҥкайдаабыт. Бу таба кэлин уҥа атаҕа моһуогурбут, ыарытыйан дугуммахтыыр, кыараҕастык үктэнэр буолбут. Үһүөн чорамилаахтар.

Туоҕа Боотур көхсүн этитэ, Бэдэр кэнниттэн атын хаамтара төҥкөйөн, суоллары одууласта.

– Бэдэр Бэдэр диэх курдук. Баралларын көрөн турбут курдук кэпсээтиҥ дии. Ньаҕаччылаабыт уучаҕынан ырааппатахтара буолуо, эккирэтиэҕиҥ. Ох саа бэргэнигэр киирдэхпитинэ, кэпсэтэн көрүөхпүт. Баҕар, Дагдаҕар Боотур туһунан тугу эмэ истиэхпит, – диэт, атын тиҥилэхтээн биэрдэ.

Табалаахтар билэр сирдэрэ быһыылааҕа, тыаны кыйа баран иһэн, тумус талаҕы быһа түһэн, силээн уҥуоргу эниэтин туһулаабыт суоллара ырылыйа түспүтэ.

– Ол, оол баран иһэллэр, – диэт, Бэдэр Боотур атын кымньыылаат, туос бөтөрөҥүнэн инники ойутта. Кэнниттэн Туоҕа Боотурдаах аттарын соруйан, уунаҕалатан бардылар. Икки ардылара чугасыһан, көхсүлэригэр нимчикааннаах дьон чуолкайдык көстөр буоллулар. Өтөр буолбатаҕа, табалар тыыннара икки өттүлэринэн субулла, аҕылаан күрдүргэччи тыыналлара, сытыы туйахтар чыбыргыыр тыастара иһиллэн барбыта.

– Бэдэр, ыллыыр оноҕоскунан үрдүлэринэн ыт эрэ, баҕар, тохтоойоллор, – Туоҕа Боотур атын хантаччы тарда тамаһытта. Бэдэр Боотур, иһиттим-истибэтим диэбиттии, тэһиинин илгиэлээн, атын тохтотто. Түүлээх куонньалыгын хаппаҕын тиһиликтэрин төлүтэ тардан, ох саатын хостоот, кэһэҕиттэн ыллыыр оноҕоһу сыыйа тардан ылла. Ох саатын уучахтаах дьон үрдүлэринэн өрө туһаайан, кирсин иэдэһигэр тиэрдэ тардан, ыытан кэбистэ. Оноҕос тымныы салгыны хайа сатарытан, орулаабытынан көтө турда. Уучах миинэн испит дьон уолуһуйан өрө хороһо түстүлэр. Кэннилэрин эргиллэн, сирэйдэрэ кытарыҥнаат, атахтара харса суох эйэҥэлэстилэр, чорамилара биир кэм күөрэҥнээт, иннилэрин хоту ыстаннардылар. Кэнникилээн ойуппут киһилэрин уучаҕа аҕыйахта бырдааттаан иһэн, кэлин атаҕын соспутунан турунан кэбистэ. Киһи тугу эрэ хаһыытаат, уучаҕыттан ыстанан түһэн, табатын кэннигэр сөрүөһүннэ. Сүгэ сылдьар алаҥаатын түргэн үлүгэрдик хаба тардан ылла. Киһилэрин хаһыытын истэн, инники дьон, табаларын эргитэ охсон, алаҥааларын ытардыы туппутунан, төттөрү мэҥитэн кэлэн, ыстаҥалаһан түстүлэр. Ытардыы бэлэмнэнэн, түү бэргэһэлэрин кэннилэригэр сиэлийэн, баттахтара хараарыҥнаста. Туоҕа Боотурдаах итини көрөн, аттарын хантаччы тардан, бэдьэҥэлэтэн ыла, тула эргичиҥнэтэ, тохтоотулар.

– Кыргыһы өрө туппат, эйэлээх боотурдарбыт. Киһи сүтүктэнэн, көрдүү сылдьабыт. Куттанымаҥ, кэпсэтэн баран, ааһа туруохпут, – диэн Туоҕа Боотур хаһыытаан тоҕо барда.

Алаҥаалаах дьон, тугу эрэ сүбэлэһэрдии, бөлүөхсэ түстүлэр.

– Уһуктааҕы утары, биилээҕи өрө көтөхпөт дьону кытта сэриилэспэт хоһууннарбыт, – биир киһи утары хаһыытаат, алаҥаатын умса тутан, инники таҕыста.

– Бэдэр Боотур, ох сааҕын куонньалыккар угун, биилээҕи килбэҥнэтимэҥ. Миигин манна күүтүҥ, бэлиэ биэрдэхпинэ тиийээриҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур атыттан түһэн, саадаҕын, кыыннаах котокоонун устуталаан, ыҥыырыгар иилэ быраҕаат, дьоҥҥо сатыы барда.

Анарааҥҥылартан хаһыытаабыт киһи нимчикаатын дьонугар биэрэ, Туоҕа Боотурга утары хааман иһэн, хаары хаһыйбахтаат, атахтарын үрдүгэр сэксэс гына олоро түстэ. Туоҕа Боотур чугаһаан иһэн көрбүтэ, муннун анныгар саҥардыы үүнэн эрэр ньуолах бытыгын, саастаах курдук көстөөрү, дьабадьыларынан имэринэ, уолан киһи кыараҕас харахтарынан тонолуппакка одуулуу олороро.

– Уруй хоһууҥҥа! – диэбитинэн Туоҕа Боотур нөрүйэн ылаат, уолу утары олоро түстэ. – Туох кэпсиэ, хайа диэки суол туттугут?

– Кэпсээ шуох… Эһиги хайа диэккиттэн, кими көрдөөн иһэҕит?

– Баҕар, истибитиҥ буолуо, Кучаҥҥа олохсуйан эрэр урааҥхайдарбыт. Мин Туоҕа Боотур диэммин. Ити бөдөҥ киһи Лэбиэрийэ Бөҕө, үһүспүт Бэдэр Боотур, – диэт, кэннин хайыһан ылбыта. – Эһиги хайа түөлбэ хоһууннараҕытый, аатыҥ ким диэний?

– Биһиги Хогар-Баппаҕай аҕа ууһун хоһууннара этибит. Мин Хусэн-Элиэ диэммин, тастыҥ инилэрим Көчүкэн уонна Хэҥэр, – Хоһуун даллах гынан иһэн, икки атаҕар чиккэс гына ойон турда, илиилэрин ньилбэктэригэр тутан нөрүйээт, турбутун курдук түргэнник олоро түстэ. – Сэрэйдэххэ, тимир куйахтаах боотур киһини көрдүүгүт быһыылаах…

– Оннук, Дагдаҕар Боотур диэн ааттаах иним суолун хайа сатыыбын. Барбыта ыраатта…

Дагдаҕар Боотур диэни истэн, уол түөһүгэр кэтэ сылдьар быһаҕын угун харбаммытынан, ойон турда. Туоҕа Боотуру супту одуулуу, кэннинэн тэйэ хаамта.

– Ол кээнньэли боотур биитэ эн эбиккин дии… Элэтэ! Шуолбут мантан арахсыбат буоллаҕына, кыырыктаах үҥүү, быыра ох быһаардын, – уол тыалтан ыас хара баттаҕа бураллаҥныы, кыараҕас харахтарыттан өс-саас уота сардырҕаан ылбыта. Муос быһаҕын сулбу таһыйан ылан, иннигэр тута, суордуу кыламмыта. Кэннигэр турбут эдэр дьон, суордуу кылана, Туоҕа Боотуру аҥаабыллыы дьиэгэнийбиттэрэ. Аттар туйахтара хабырҕаһа түспүттэрэ. Туоҕа Боотур олорбут сириттэн турбакка эрэ, уҥа илиитин өрө көтөхпүтүгэр, аттаах боотурдар хоһууннары икки өттүлэринэн бидилитэн ойоҕосторунан тахсыбыттара. Аттарын хантаччы тардан, кэлин атахтарыгар бэдьэҥэлэтэн ыла, ох саа бэргэнигэр тиийэн тохтообуттара.

– Бээ, Элиэ Хоһуун, уоскуй! Эһиги суолгут туспа, биһиги суолбут атын… Инибин буламмын, буруйга-сэмэҕэ туруораары көрдүүбүн… – Туоҕа Боотур сиһин көннөрө кэдэрийэ, ньилбэктэригэр тайанна. – Кыыһырсыыны, өлөрсүүнү тохтото түһүөх. Халлаан көрөр, сир истэр!

Уол тэпсэҥэлээн ыла, кэннин хайыһан сапсыйбахтаата. Сорунуулаахтык хааман кэлэн, маарыҥҥы олорбут сиригэр чөм түстэ.

– Шэрэтэ, көрдөһө шатаабытым: «Хаһан эрэ бэйэҕиттэн күүстээхтэр түбэһиэхтэрэ, үрдүгүнэн батас, үҥүү күөрэҥниэ. Иннигин-кэннигин кэтэнэ шылдьар кэмиҥ кэлиэ. Кыргыһы өрө туппат оҕону, дьахтары, этэни, атиканы атаҕастаама», – диэн. Кээнньэлилэр истиэхтэрэ баара дуо, суох! – Элиэ кыыһырбыта ааспакка буугунуу, силбиэтэнэн ылбыта. – Ити кыра киһи эмиэ эһиги хоһууҥҥут дуо?

– Иккиэлэр этэ дуо, биһиэхэ хоһууннар сыста иликтэр. Бээрэ, саас-сааһынан кэпсээ эрэ, туох алдьархайа буолбутай? – Туоҕа Боотур итииргээбиттии нээлбитин холкутатан, уолугун тиһиликтэрин сүөрдэ.

– Аһаҕас сиргэ кутум-сүрүм тохтообот. Ити силээн эниэтин анныгар тохтоон ааһар сирдээхпит. Онно барыаҕыҥ, – диэт, Элиэ ойон туран, буурдаан эрэрдии ыстаҥалаан сүүрэн, бэргэһэтэ элиэ көтөн тахсарыныы көппөҥөлүү сахсыллаҥнаата. Туоҕа Боотур соһуйбуттуу, уолу батыһа көрө өгдөс гынаат, эрчимнээхтик икки атаҕар тэҥинэн тура түспүтэ. Боотурдарын ыҥыран далбаатыы, табалаахтары көрө турбута. Бэдэрдээх битигирэтэн кэлбиттэригэр, быһыта-орута кэпсии, атын ойоҕоһугар сыстан иһэн, ыҥыырыгар хап гына олоро түспүтэ.

Туоҕа Боотурдаах тиийиилэригэр улахан бэйэлээх кутаа умайан күлүбүрээбитэ. Уулаах олгуйга тоҥ өлүктэ толору хааланан, сыыгынаан эрэрэ. Элиэ курдук уолан саастаах, мэкчэ сонноох, кылгас этэрбэстээх уолаттар наҕыл, бытаан курдук хамсаналлара эрээри, барыта орун-оннугар буолан иһэрэ боотурдары сөхтөрбүтэ. «Маннык кыайыгас-хотугас, айылҕалыын биир ситимнээх хоһууннар өлөн-охтон биэриэхтэрэ суоҕа», – диэн Туоҕа Боотур туматтар хас хамсаныыларын, дьип-дьап туттунууларын астына көрбүтэ. Уолаттар табаларыттан сарыылары сүөртэлээн тэлгэтэ, Туоҕулааҕы олорорго ыҥырбыттара. Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түһэн нөрүйэн ылаат, аа-дьуо сүөдэйбитигэр, хоһууннар саллыбыттыы көрө, кутаа нөҥүө сыҕарыйан биэрбиттэрэ. Бэдэр Боотур бэрт чэпчэкитик сэгэлдьийэ уолаттарга сүгүрүйээт, сыыры өрө сүүрэн тахсан, сүтэн хаалбыта. Сотору буолаат, кыра титириктэри туппутунан кэлэн, үтэһэ оҥортоон, аара кэлэн иһэн бултаабыт эрдэҕэстэрин саралыы тардыталыы, уокка үтүтэлээн кэбиспитэ.

– Аччыктаабыт эбиппин, – диэн ботугуруу, бэрэмэдэйин иһиттэн туос иһиккэ симиллибит, удьурхайтан кыһыллыбыт хамыйахтаах ынах арыытын таһааран, уот иннигэр уурбута. Туоҕа Боотур арыыттан хамыйаҕынан баһан ылан, ботугуруу-ботугуруу, уоту аһаппыта.

Элиэ Туоҕа Боотур хас хамсаныытын кэтии, тугу ботугуруурун истэ сатыы чөкөллөн олордо. Туоҕа Боотур бүппүтүгэр уотун одуулуу: «Ыксаабат инигит, хабыалыы түһүөҕүҥ», – диэбитинэн, олгуйтан эт хостоон ылан, аһаан барда. Туоҕа Боотур арыылаах иһитин уолаттар иннилэригэр уура, сыата уокка тохтон сырдьыгыныы сылдьар үтэһэлээх эрдэҕэһи ылан, сиэн курдурҕатта. Лэбиэрийэ Бөҕө сыыгыныы, уоһун быһаҕынан быһа элийиэхтии, ытырбыт этин быһыта сото, сиэн мамыктаата. Хас биирдиилэрэ санааларыгар баттатан, биир тылы саҥарбакка, аһаан кимириттилэр.

– Эн ойууҥҥун дуо? – диэн Элиэ Туоҕа Боотуртан эмискэччи ыйытта.

– Суох… Мин алгысчыппын… Урааҥхай сахаларга сиэри-туому тарҕатааччыбын, – Туоҕа Боотур соһуйан, үтэһэлээх этин мүччү тута сыста.

– Биһиги ойууммутун кыра киһи – Чыллыырка Бэрт өлөрбүтэ, – Элиэ сыыйа кэпсээн барбыта. – «Ойууннар бары албыҥҥыт, мин эрэйгэ тэбиллибиппэр эһиги буруйдааххыт… Биибин кытта өлбөтөх буруйбар, тоҕо күн сириттэн күрэниэхтээхпиний, тоҕо сымыйа үгэстэри өйгүтүттэн оҥорон, мин тыыммын быстарыахтааххытый?» – дии-дии, ойууммутун баттаҕыттан соһо сылдьан, быһыта тэбиэлээн, тыынын быспыта. Онно сөп буолбакка, хайыы үйэ бөһүйбүт ойууну тииккэ кэлгийэн, үҥүүнэн тобулута быраҕаттаан, дааммытын ылбыта. Ыарахан күннэр-түүннэр ааспыттара. Ол кээнньэли дьон түүнү харахтанан кэлбиттэрэ, – Элиэ үөһээ тыына, атахтарын хомуна тардына салҕаабыта. – Хоһууннар кэлэллэрин-баралларын, киирэллэрин-тахсалларын кэтээн сыппыттар быһыылааҕа. Саҥардыы нухарыйан эрдэхпитинэ, диэлбит баттык маһа эһиллэ түспүтэ. Уккунньах барбах сырдыгар кылабачыйар куйахтаах, сыгынньах батаһы туппут киһи ураһа ортотугар баар буола түспүтэ. Үнтү тэбиэлээн, батаһынан сиритэ-хайыта анньыталыы, иэдэһинэн таһыйталаан, өлөртүү сыспыта. Таһырдьа ору-сары, тыас-уус бөҕө буолбута. Аҕыйах хоһуун ол кыра киһини кытта киирсэн көрбүттэр быһыылааҕа. Өтөр буолбатаҕа, кыра уҥуохтаах, түү таҥастаах киһи хоһууннары умсарыта анньыалаталаан киллэрбитэ.

«Мин Дагдаҕар Боотурбун! Бу Дьабдьы бэрдэ Чыллыырка… Утарылаһар, чолоҥнуур хоһууннар өссө бааргыт дуо?!» – диэн ыххайталыы, иннигэр турбуттары түҥнэритэ охсуолаан түһэрэ, тэбиэлээн күрдүргэппитэ. Киһи тэҥнэспэт дьоно бииргэлэһэн, аан алдьархайы таһаардылар… Кэпсэтэллэрин тамаҕыттан иһиттэххэ, ханна эрэ араллаан таһааран баран, тэскилээбиттэр быһыылааҕа.

– Элиэ, Дагдаҕар Боотурдаах ханна баалларый? – Туоҕа Боотур субу туран барыахтыы өгдөҥөлөөбүтэ.

– Түөлбэҕэ хаалбыттара эрээри, аны кинилэри булбаккын… Кыргыһы өрө туппут, босхо баайга дураһыйар, кэлиэх-барыах хоһууннар биһиэхэ даҕаны бааллара. Ойууммут өлүөҕүттэн дьон сүрэ тостубута. Харысхала, көмүскэлэ суох хаалан, Дагдаҕар Боотурга даамнарын биэрэн, сэрии илбиһин өрө туппуттара. Бүк өрүс уҥуор тахсаары хаалбыттара. Бука, көстөхтөрө. Биһиги күрээбиппит ыраатта, биир эмэ аҕа ууһугар сыһыннарбыт диэн, атах-балай сылдьабыт… Чыллыырка Бэрт биир дьахтары ойох оҥостубута. «Дагдаҕар Боотур ойохтонноҕуна, биитэр өллөҕүнэ, дьахтарбын кытта сүтүөм. Харыйалаахпар бүгүөм», – диэн тыллааҕа. Хайдах Дагдаҕар Боотурга бас бэриммитэ буолла, сиэгэн курдук күүстээх, аташкаан курдук сымса, түргэнэ-тарҕана сүрдээх киһи…

Туоҕа Боотур умса туттан олорон, хаана-сиинэ дьэбэлийэн, сирэйэ-хараҕа тыйыһыран барда. Муустаах ууну испит сылгылыы дьиһигийбэхтээтэ, айаҕын киэҥник атан, саҥа таһааран, сыҥааҕырдаан ылла. Бэргэһэтин туура тардынан, ыксарыта туппахтыы, саннын байаатыгар тиийэ субуруйбут, биир суһуох гына өрүммүт баттаҕын сүөрүнэн илгиһиннэ.

– Кынат дьонум, ылыҥ эрэ, ыраас сиргэ улахан кутаата оттуҥ. Үрүҥ Аар Тойонтон, Аар Айылҕаттан иним куһаҕан дьайын тэйитэригэр, дэҥ-оһол тахсыбатын, Илбис кыыһа ииригирбэтин туһугар көрдөһөн-ааттаһан, хобу ыытан көрүүм… – диэн сөҥөдүйэ, икки өттүнэн иэҕэҥнии, төбөтүн илгистэн, баттаҕа бураллаҥнаата.

Бэлэс Боотурдаах Туоҕа Боотур өссө маннык иччилээхтик алгыстыырын көрө, истэ илик буоланнар, соһуйбуттуу, ойон турдулар. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылаат, кутаа оттоору, мас хомуйан бардылар. Хоһуун уолаттар ньыкыччы туттан, Туоҕа Боотуру одуулуу олоро түстүлэр. Онтон куттаммыттыы ойон туран, Бэдэрдээххэ көмөлөһөн, мас таһыстылар. Өтөр буолбата, сүүнэ кулуһун өрө күлүбүрээтэ. Туоҕа Боотур саҕынньаҕын устан, үрүҥ сарыы сонун биилинэн кэтит тириинэн быакаччы тардына бааммытын сүөрүнэн кэбистэ. Этэрбэһин оһугар анньыммыт кыыннаах быһаҕын ылан туора элиттэ. Арыылаах иһити туппутунан, кулуһуҥҥа батыччахтаан тиийэн, хамыйаҕынан арыыны хаһыйан ылбахтыы, уокка ыспахтаата. Илин халлаан диэки хайыһан, төбөтүн хантаччы быраҕан, икки илиитин өрүтэ уунаҕалыы, кэтит түөһүгэр тайаныталаан ыла сөҥ, күүстээх куолаһынан алгыс алҕаан барда. Ийэ Айылҕа алгыһы иһиллиирдии чуумпура налыйда, уоттан тэйэн биэрбит дьон итиннэ холбоһон, им-дьим баран, иһийэн турдулар.

Туоҕа Боотур алгыһын бүтэрэн, икки ытыһын уокка сырайа, туруктан тахсардыы дьигиһийбэхтээтэ. Туох даҕаны буолбатаҕыныы туттан, биилигэр тириитин эринэн, саҕынньаҕын кэтэн кэбистэ. Туора бырахпыт кыыннаах быһаҕын хаарын соппохтуу, этэрбэһин оһугар анньынна.

– Тугу көрбүккүтүн, истибиккитин кэпсэл оҥостоойоххутуй, хааным хамсаан ылла… Элиэ Хоһуун, муна-тэнэ, эрэйи бэйэҕитинэн көрдөөмөҥ. Ити биир уучаххыт буорайбыт, икки табанан сир өтүөххүт суоҕа. Биһиэхэ олохсуйан эриҥ, хаһан баҕарар бараргыт көҥүл. Сөбүлээтэххитинэ олохсуйаарыҥ. Биһиги кими даҕаны туора көрбөт, үүрбэт аҕа ууһабыт. Дагдаҕар Боотурга санааҕытын уурумаҥ, Үрүҥ Аар Тойон, Аар Айылҕа көмөлөрүнэн өйүн-төйүн булуо… Эрэнэбин! Мантан төннөбүт, – диэт, Туоҕа Боотур дьонун кэриччи көрдө.

– Ол боотур түөлбэтигэр төннөн кэллэҕинэ, биһигини быһыта кэрдиэ, дүгдүөлүө суоҕа дуо? – Элиэ Хоһуун хаары атаҕынан хаһыйбахтыы, умса көрөн туран, оргууй ыйытта.

– Куттанымаҥ, түөлбэҕэ эһигини ким даҕаны тыытыа суоҕа. Дагдаҕар Боотур кэлиэ эрэ, кэлимиэ эрэ биллибэт… Төннөр күннээх буоллаҕына, кэпсэтиэхпит, – диэбитинэн, бааллан турар атыгар барда.

13.

Туоҕа Боотурдаах түөлбэлэригэр эргиллэн тиийиилэригэр, баар дьон таһырдьа тахсан нөрүйэ көрсүбүттэрэ. Уучахтаах хоһууннар олохтоохторго чугаһаабакка, аара тохтоон, кылап-халап көрө, сукуллан турбуттара.

– Иһэргитин ыраахтан көрөн, табалаах дьон эбиллибиттэриттэн үөрэ санаабыппыт ээ, – диэбитинэн Дуораан Уус дьон быыһыттан түөһүллэн тахсан, Туоҕа Боотур атын тэһиинин харбаан ылла. – Хайа дойду хоһууннарын батыһыннардыгыт?

– Дагдаҕар Боотуртан куоппут дьон, – диэбитинэн Туоҕа Боотур атыттан түһэн, Дуораан Уус ууммут илиитин харытыттан харбаан ылла. Бэргэһэтин устан, саҕынньаҕын тэбэнэн охсуоланна. – Кэпсэл элбэх… Бэдэр Боотур, ити хоһууннары Лүксүрээн ураһатыгар илт. Онно олохтоон эр.

– Туоҕа Боотур, онно хоноһолордоохпут, – Дуораан Уус Туоҕа Боотур соһуйбут хараҕын көрөн, салгыы саҥарда. – Бэлэс Боотурдаах сарсыарданан кэлбиттэрэ. Сыккырыыр тыыннаах эрэ Куолакы Хоһууну кытта дьахтарын булан аҕалбыттара. Хоһуун аара быстыа диэн, түүннэри айаннаабыттар үһү. Билигин улахан балаҕаҥҥа утуйа сыталлар. Куолакы Хоһууннааҕы Үрүйээнэ көрөр-истэр. Ити хоһууннары балаҕаҥҥа олохтоон эриэххэ, сарсын тугу эмэ тобулар инибит… – Дуораан Уус тыастаахтык өрө тыынан ылла.

– Оччоҕо кыра балаҕаҥҥа барыахха, боотурдар сынньанныннар. Уолаттары олохтооҥ, аһатыҥ. Муос, аттары сыбыдахтаа, көр-иһит. Ити хоһууннарга илии-атах буол. Барыаххайыҥ, онно итиилиэхпит, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур балаҕан диэки хаама турда.

– Биһиги соторутааҕыта үссэнэн бүппүппүт, эһиги итиилээҥ, – дии-дии, Дуораан Уус сонун устан, сыҥаһаҕа быраҕа, көмүлүөк таһыгар олордо. – Кэпсээн элбэх. Сир түннүгэ Аташкаан уучаҕынан бурҕачытан кэлэн, кэпсээн-ипсээн, Арыылаахха, Дыгыйдаахха ааспыта. Кини кэпсииринэн, Амака Хоһуун Дөлдүнэ Хоһууннуун биир тылы буланнар, хоту түспүттэр үһү. Амакалаах маннааҕы түөлбэлэрин Олиндя-Суор Тумус хоһууннара сэриилээбиттэр. Улахан иэдээн тахсыаҕын Амака Хоһуун тастыҥ инитэ кыл мүччү сэрэтэн күрээбиттэр. Суол бутуйа хаалбыт хоһууннары дьакыйталаабыттар. Атыттарын, кэннилэриттэн эккирэтэн, сиппэтэхтэр. Күрээччилэр Туйаҕы илдьэ барбыттар эбит. Быыс-арыт көстүбэккэ, уолу кытта кэпсэппэккэ сылдьабыт дии…

Ньыычык оҕонньор Амака Хоһуун уолунуун таба көрдүү сылдьан, хаалан хаалбыттар, кэлин этэҥҥэ тиийбиттэр үһү. Кус-хаас сымыыттыырын саҕана, Ньыычык кыыһа Дьүүктилиин суртарыгар кэлэ сылдьыах буолбуттар. Туйах уол тыыннааҕын истэн, өскө, таныарга киирбэтэхпит диэн, үөрүүлэрэ муҥура суох үһү, – Дуораан Уус кэлэҕэйдээн эрэрдии, көхсүн этитэ тохтоон ылла. – Дьэ, ситигирдик эрээри… Тугу-тугу кэпсиирэ буолла… Дагдаҕар Боотур Чыллыырка Бэрт диэн хоһууннуун булсан, ырааҕынан-чугаһынан аайдаан, арбын-туонай кэпсэнэн, кыргыс дьонун түмпүттэр диэбитэ. Хайа эрэ биис уустарын имири кыргыбыттар. Ол Чыллыырка: «Биэрбит тылбын толордум, дойдулаатым»,– диэбит уонна ойох ылбыт дьахтарыныын сүтэн хаалбыттар. Дагдаҕар Боотур кыыһыран, аҕыйах мустубут хоһууннарын атахтарынан куоттартаабыт. Бэйэтэ ханна барбыта биллибэт…

– Ити кэлсибит хоһууннарбыт түөлбэлэрин Дагдаҕар Боотурдаах түүрэйдээбиттэр. Онтон атах-балай сылдьаллар, – Туоҕа Боотур аһыырын тохтоппокко, наллаан саҥаран барда. – Чэ, баһа батарынан сырыттын! Төһө даҕаны көхсүм хаана кыынньыбытын иһин, иним буоллаҕа…

– Арба даҕаны, Улахан Эбэ туматтара көһөн баран хаалбыттар, – Дуораан Уус талах олоҕо хаачыгырыар диэри тиэрэ мэтэрийдэ.

– Оо, ол иһин даҕаны, түүл-бит үчүгэй этэ. Лүксүрээн ойууннаах мээнэҕэ барбатахтар эбит, – диэбитинэн Туоҕа Боотур сандалыттан сыалаах эти харбаабытынан туран кэллэ. – Лүксүрээн ойуун, Нүһэрги Боотур бэйэлэрин толук туттан, туматтары кыйдаатахтара, – дии-дии, сэбиргэнэҕэ кыбыппыт сиэлиттэн сыыйа тардан ылан уотугар кээстэ, сыаны быһыта тардыалыы уокка бэрсэ, уоһун иһигэр ботугураамахтаата.

Дуораан Уус атах тардыстан аҕылыы, олоҥхолоон эрэрдии, салгыы кэпсээн добдугураата.

– Биир эрэ тордох хаарга баттатан, ньахчайан турара үһү. Атыттар көһөн хаалбыттар. Ол ураһаҕа Куолакы Хоһуун ойоҕунуун хамсаабат буола тоҥон, хоонньоһон өлөөрү сыталларын булбуттар. Куолакы Хоһууну алаҥаа кирсин тарпатын диэн, уҥа ытыһын иҥиирдэри хайа соппуттар. Эккирэппэтин диэн, хаҥас атаҕын такымын быһыта аспыттар. Дьэ, сүрдээх… Уокка оттор мастара, астара бүтэн, өлөрдүү оҥостон сыттахтарына тиийбиттэр. Кыл мүччү быыһаабыттар… Нүһэрги Боотуру оҕунан тобулута ытыалаан баран, умайбыт ураһаҕа соһон илдьэн, Куолакы Хоһуун өлбүт уолун кытта араҥастаан уоттаабыттар. Таныары улаатыннарыахпыт диэн, куттаммыттар быһыылаах… Итини Куолакы Хоһуун кэпсээбит…

– Уолун өлбүтүн туох диирий, биһиги боотурдарбытын буруйдаабат үһү дуо? – Лэбиэрийэ Бөҕө оргууй ыйытта.

– Суох, суолун устата Мэдэйэ ойууну кыраан-таныйан кэлбит үһү. «Эһиги ойууҥҥутун кыайбакка, мин оҕобун толук туттан өлөрбүтэ», – диэбит этэ.

– Оннук буолбакка, боотурдар онно буруйдара суох, – Бэдэр Боотур дьону эргиччи көрөн ылбыта. – Ураһаҕа саба түспэтэхтэрэ, уоттаабатахтара буоллар, тыыннаах хаалыа этэ…

– Сөпкө этэҕин, барыта быалаах-туһахтаах… Ы-ыы, эмиэ умна сыстым, – диэбитинэн, Дуораан Уус түөһүллэн туран кэллэ. – Аташкаан кыстыгар бара сылдьан, табалаах сахалары көрсөн, биһиги туспутунан кэпсээбит. Бэйэлэрэ даҕаны үһү-тамах курдук истибиттэр үһү. Ол дьон кыйма курдук элбэхтэр, үгүс табалаахтар диэбитэ. Төһө даҕаны ыһыллан олордоллор, билсэллэр, түмсэллэр эбит. Кэпсииринэн буоллаҕына, ол сахалар кими да кытта иирсибэттэр, көнө сүрүннээх дьон үһүлэр. Бука, элбэхтэриттэн, түмсүүлээхтэриттэн саллан, атын биистэр чугаһаабаттара буолуо. Кыһыҥҥы тымныы муоһа тостуута, биһигини билсэ-көрсө кэллиннэр диэн, илдьит ыыппыттар.

– Хата, бу үчүгэй буолаарай?! – Туоҕа Боотур өрө көрө түстэ. – Аташкаан ханан төннөрө буолла, көрсөн, суолу-ииһи ыйыталастахха табыллыыһы.

– Ол киһи сырыыта киэҥ быһыылаах. Манан төннүбэт саҥалааҕа. Билигин Дыгыйдаахха буолуохтаах, хас да күн буолар курдук эппитэ.

– Күн сарсын онно барабыт. Суолун-ииһин, ол сахалар төһө ыраах олохтоохторун ыйыталаһыахпыт. Сааһыары, ыйбыт кэмигэр көрсө-билсэ айанныахпыт, – Туоҕа Боотур ойон туран, Дуораан Ууһу санныга таптайбахтыы, төттөрү-таары хаамыталаата. – Ил-эйэ, олохпут үчүгэй буоларын туһугар төһө баҕарар ыраах сиргэ айанныахпыт. Эйэлээх сахалары буллахпытына сатанар…

– Мантан ый аҥаарын өлөрө, ат турбутунан айанныыр сирэ быһыылаах. Ол дьон, ити ыйыллыбыт кэмҥэ, Бүк өрүстэн чугас түһүүлэнэн ааһаллар үһү.