Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

Туоҕа Боотур, итинниги истиэм эрэ диэбэккэ олорбут буолан, кымыһыгар чачайа, ойон турда. Сөтөллөн хахсыйа, ууламмыт хараҕынан Лэбиэрийэни көрдө:

– Туйах… Туйах уол эмиэ дуо?

– Умайбыт үс киһи чөмчөкөтүн булбуппут. Кырамталарыттан көрдөххө, атын дьон… Ырааҕынан эргийэн, суол хайдыбыт эрээри, итинтэн атын араҥаһы булбатыбыт. Тыыннаах хаалбыттар күрээбиттэрэ дуу, үүрүллэн барбыттара дуу, биллибэт. Туйах суох…

– Этэр тылгын сааһылаа эрэ, аара кими даҕаны көрсүбэтэххит дуо, суол-иис суоҕа дуо? – Туоҕа умайан бүтэн эрэр тымтыктары уокка быраҕа, көмүлүөгүн кэтэх эркиннэригэр өйөннөрө мас уурталаата.

– Суох, кими даҕаны көрсүбэтэхпит. Арай, үрэххэ чугаһаан иһэммит, биир күлүктээҕи балачча эккирэтэн охторбуппут. Ол таһыгар кулуһун оттон хоммуппут. Ити түүн хаар түһэн, суолу-ииһи бүрүйэн кэбиспитэ. Амакалаах түөлбэлэригэр күн ортотун ааһыыта тиийбиппит. Көрбөтөхпүтүн көрөн, бары даҕаны соһуйбуппут, умайбыт ураһалар оннулара эрэ харааран сыталлара. Туох суола-ииһэ кэлиэй, хаар ньимси түспүт этэ. Ол үрдүнэн суол хайа сатаабыппыт. Итиниэхэ диэри Дагдаҕар Боотур киһи-киһи курдук этэ. Дьэ онтон, туох эрэ имнэммитин курдук, хаһыытыы түһээт, атын быһа тиҥилэхтээн, үрэх кытылынан ойута турбута. Биһиги кини кэнниттэн ыстаннарбыппыт. Аттарбыт күүгэн аллыахтарыгар диэри эккирэппиппит. Биир сиргэ ата халтарыйан, бырахтаран, атын куоттаран сатыылаабытыгар сиппиппит. Киһибит кыыһыран мээнэнэн көрө, ыһыытаан-хаһыытаан, бэйэбитин кэрдитэлии сыспыта. Бэрт эрэйинэн бөрөөммүт уоскуппуппут. Боотурдар атын тутан кэлбиттэрэ. Ити сиргэ хонорго күһэллибиппит. Дагдаҕары манаан, түүн солбуһан утуйбута буолбуппут.

Сарсыҥҥытыгар киһибит үчүгэй буолан турбута. Ол эрээри, салгыы кэрийэн көрөргө модьуйбута. Инньэ гынан, үрэҕи бата барбыппыт. Итинтэн хоҥнубут иккис күммүтүгэр эркээйи булбуппут. Хаар саба түспүт кыыл ыллыгын батыһан, киэһэриитэ өрүскэ тахсан кэлбиппит. Бука, Кыйаар дойдутун Бүк өрүһэ буолуо. Кытыл үрдүгэр быраҕыллыбыт сурт баара. Арааһа, өрүһү туоруур сирдэрэ быһыылааҕа. Хонон баран, төттөрү айаннаабыппыт. Дагдаҕар Боотур бэйэтигэр бүгэн, аһаабат, кэпсэппэт буолбута. Амакалаах умайбыт түөлбэлэригэр төттөрү кэлэн баран, дьэ, буолан-хаалан турда ээ! Улахан Эбэҕэ үргүлдьү ааһаары, биһигини ыгыы-түүрүү бөҕө. Түөлбэбитигэр төннөн, боотурдарда эбинэн барыаххайыҥ диири туох иһин ылымматаҕа. Батаһынан далбаатанан, боотурдары сиирэ-халты охсуталаан, ыксатан барбыта. Ыксааммын, маамыктанан оҕуурдаан, атыттан түҥнэри тардан түһэрэммин, кэлгийэн кэбиспитим, – Лэбиэрийэ кэпсээн бүтэн, буруйдаммыт киһилии нүксүччү туттан, тыастаахтык өрө тыынна.

– Барыта кыл мүччү буолан түһэн, тоҕо сүрэй! Эрдэ барыахтаахтарын, били табалаах хоһууннар элиэтээннэр, тохтуурга тиийбиттэрэ дии… Инибин киһилии туруктаатахха сатанар… Ойууннатан, көрүүлэтэр киһибит суох. Лүксүрээннээх барбыттарынан… Бэйэм алҕаан көрөр буоллаҕым… Дагдаҕар Боотуру өйдүөххэ сөп. Ойох ыла тиийбитэ, кыыһын ураһата күл-көмөр буолан тоһуйара тустаахха ыарахан буолуо… Бэйэтэ даҕаны кыра эрдэҕиттэн ыгымын, уолҕамчытын оҕоккото сыттаҕа…

Чэ, баран сынньан. Бэдэр Боотурга этээр, Дагдаҕар Боотуру быатын сүөрбэтиннэр, аһаттыннар. Ураһаҕа хонсон манаатыннар. Миэхэ ким даҕаны киирэ сылдьыбатын курдук дьаһайдын. Бүгүн түүн түүллэнэн-биттэнэн, алҕаан көрүүм…

Көмүлүөк уота, Туоҕа Боотур күлүгүнэн оонньоон эрэрдии, туруору эркиҥҥэ уһата-кыччата араастаан ирбинньэхтэннэ. Ол быыһыгар таһыгыраччы тыаһыы, өрө күүдэпчилэнэ, күлэн эрэрдии, күлүбүрээн ылбахтаата.

Сарсыарда Туоҕа Боотур бэркэ көнньүөрэн уһуктубута. Ойон туран, түүн бырахпыт уккунньаҕын тэһитэ кэйиэлии, туос, чыыппаан ууран, үрэн сирилэппитэ. Кылахачыйбыт кыымнар, ол аайы сүрэҕэлдьээбиттии кытара симириктээн иһэннэр, өрө күүдэпчилэнэ умайан барбыттара. Туоҕа Боотур быһыта-хайыта сынньыллыбыт хардаҕастары туруору уурталаан, уота күүһүн ыларын көрөн олорбохтуу түспүтэ. Ойон туран, сэбиргэнэҕэ кыбыппыт маҥан сиэлиттэн сыыйа тардан ылан, ботугуруу-ботугуруу уотугар кээспитэ. Сөрүүн муннукка ууруллан турар улахан чороонтон хамыйаҕынан кымыс баһан аҕалан, уокка ыспахтаабыта. Түүлүнэн буоллаҕына, барыта этэҥҥэ буолуохтааҕар эрэнэн, уотун алҕаабыта. Таһырдьа хоочугуруур тыас иһиллээт, ыарахан халҕан аа-дьуо аһыллыбыта. Таатык кыыс куттаммыттыы көрөн киирэн, аан аттыгар тэпсэҥэлээбитэ. Туоҕа Боотур санаата сайҕанан, харахтара тэбэнэттээхтик чаҕылыһа, Таатыгы саҥа көрбүттүү, кыҥастаспыта. Били ойуурга көрсүбүт, куттаммыт харахтарынан чоҕулуччу көрбүт, хоройон эрэр уоллуу таҥныбыт кыыстан отой атын кыыс турара. Кини иннигэр көнө уҥуохтаах, буспут моонньоҕону санатар харахтаах, кыаһаанныгы номоҕон сэбэрэлээх кыыс кэрэтэ турара. Туоҕа Боотур кыҥастаспытыттан онто даҕаны суох кыаһаан иэдэстэрэ кытара, харахтарын кистиирдии умса көрбүтэ.

– Туйах хайаабытый? – сыҥсыйа ыйыппыта.

– Хайа, Таатык, буруом унаарарын кэтэһэн, үлүйэ сыспыккын дии. Кэл итин, – Туоҕа Боотур көмүлүөктэн тэйэн биэрбитэ.

– Суох, суох. Тоҥмотум ээ…

– Түүл-бит үчүгэй. Туйах сотору кэлиэ, барыта этэҥҥэ буолуо… – Туоҕа Боотур кыыһы аһыммыттыы көрөн ылла. – Хата, ийэҕиниин уол бултууругар таҥаста, этэрбэстэ бэрийиҥ. Кэллэҕинэ аҕаҕыныын Арыылаахха бултуу барыахтара.

Итини истээт, кыыс көнө түспүтэ. Ууламмыт харахтарын ытыһынан туора силэйээт, үөрэн мичилийэ таһырдьаны былдьаспыта.

7.

Туоҕа Боотур үс түүннээх күн Дагдаҕар Боотуру алҕаан, Лүксүрээн ураһатыттан тахсыбатаҕа. Киниэхэ Үрүйээнэ көмөлөһөн, күүстээх отторунан оҥорбут дьикти сыттаах утаҕы иһэрдэрэ, этин-сиинин угуттуу илбийэрэ. Дагдаҕар Боотур күн-түүн ыгыллыбыта ааһан, нус-хас утуйар, аһыыр-сиир буолбута, чөлүгэр түһэн барбыта. Ол эрээри кэмиттэн-кэмигэр, чачыгыраччы умайар уоту одуулуу, бэйэтигэр бүгэн, иһийэрэ. Туоҕа Боотур ураһаттан манабылларын устубатаҕа эрээри, Дагдаҕар Боотур сэбин-сэбиргэлин төннөрөн, чугас эргин соҕотоҕун сылдьан бултууругар көҥүллээбитэ. Дагдаҕар сарсыарда эрдэ барара уонна киэһэ хойут олус илистэн, өрүү кураанах эргиллэрэ. Туоҕа Боотур ыйытардыы көрдөҕүнэ, буугунаан кэбиһэрэ. Итинник сылдьан, биир киэһэ эргиллибэтэҕэ. Түүнү быһа кэтэһэ сатаан баран, халлаан сырдыыта Бэдэр Боотур икки тумус боотурдуун суол хайа, көрдүү барбыттара. Киэһэ хойут эргиллибиттэрэ. Бэдэр Боотур тутатына Туоҕа Боотурга ааспыта.

– Дагдаҕар Боотур барардыы барбыт, эрдэттэн бэлэмнэммит бадахтаах, – диэбитинэн Бэдэр Боотур балаҕаҥҥа көтөн түспүтэ: – Мантан Хотой Уйалааҕы ааһа түстэххэ, ойуур иһигэр балачча киэҥ ырааһыйа баар. Дьэ киһибит онно тиийэн бүгэн, оонньуур эбит. Тула үүммүт, киһи атаҕын сототун курдук суоннаах дьылҕан мастары быһыта сынньыбыт. Суон тииттэри кытта туста оонньообут, далла мэндэйбит. Мастан мас, хаартан хаар ордубатах, хара сиринэн көрө сытар. Кыргыһыы буолбут сириттэн уратыта суох. Биир кыылы бултаан, күн ыһыаҕа оҥорон, сиэбит-аһаабыт. Улар түүтэ, куобах тириитэ көппөх курдук, көрөн сөхтүбүт, – дии-дии, Бэдэр Боотур төбөтүн быһа илгистэ, чыпчырынан кэбиспитэ.

– Ол даҕаны иһин, киэһэ кэлээт, аһаабакка, утуйар аатыгар барар эбит дии… Киҥин-уоҕун оту-маһы кытта охсуһан таһааран эрдэҕэ… Баһа батарынан, быалаах маһы истибэккэ бардаҕа, хайа диэки хайысхаламмытый? – Туоҕа Боотур бэркэ санаарҕаабыттыы, уоту көрөн олорон ыйытта.

– Суолун муннара сатаабатах, сис ойуур диэки атаралата турбут. Эккирэтимэҥ, көрдөөмөҥ диэбит курдук, тииккэ оҕу тобулу ытан хаалларбыт. Ону көрөн батыһа сорумматыбыт, киэһэрэн даҕаны барбыппыт… – Бэдэр Боотур, буруйданыам диэбиттии, умса көрөн, бэргэһэтин имитэ турда.

– Кэтэх санаалаах сырыттаҕа, бардын, дьолуота билиэ… Иһит эрэ, охсор күүһэ, оҕун тэбэр ырааҕа, көтөҕөрө-сүгэрэ уруккутугар тиийэр дуо, туох дии санаатыҥ?

– Урукку кыаҕын ылан эрэр курдук көрдүм. Арай, арыый бытаарбыт быһыылаах. Урут киһи харытын саҕа суоннаах хахыйаҕы үөһэ соҕуһунан быһа охсон баран, сууллуор диэри үстэ быһыта дайбаан түһэрэрэ. Билигин иккилиини эрэ бысталаабыт… Баҕар, алҕаһыырым буолуо уонна буурун атыла эмиэ уруккутугар тиийбэт курдук.

– Эккирэппэтэххит ордук… Кыыл курдук кый бырах барар дьылҕалаах буоллаҕа дуу? Чэ, сырыттын, эрэйи эҥээринэн тэлэн, муҥу муннунан солоотоҕуна, баҕар, төннөн кэлиэ…

Дагдаҕар Боотур атах балай барбыта эрээри, кичэм санаалааҕа. Биир эмэ кыра аҕа ууһун таба үктээн, бэйэтин көрдөрөн, оттон сатамматаҕына, күүс өттүнэн өттөйөн, бэйэтигэр бас бэриннэрэн, Дьүүктини көрдүүр баҕалааҕа. «Туоҕа Боотур чугас эргин или-эйэни олохтоору, аны кыргыһы өрө туппат. Мин дьылҕам кинини долгуппат. Эгэ, тумустары, боотурдары салайтаран көрдөтүө дуу… Чэ, мин көҥүлбүн! Баһым батарынан сылдьыам, күүспүнэн, сатабылбынан олохпун оҥостуом…» – диэн саныы, харса суох айаннаппыта.

Үһүс күнүгэр тулата харыйа мастарынан лиҥкинэччи үүммүт обургу күөл баһыгар тахсан кэлбитэ. Уҥуоргу хараарар ойуурун иһиттэн синньигэс буруо өрө хоройон тыргыллан иһэн, күөл чараас тумарыгар тардыһан, дьайҕара булкуспутун көрбүтэ. Дагдаҕар атын ол диэки тиҥилэхтээбитэ. Өтөр гымматаҕа, халлааҥҥа харбаспыт харыйаларынан ыгыллыбыт бүөрэмньи кыараҕас ырааһыйаны өҥөйөөт, сиргэ тимириэхтии намыһах буор холомону көрө биэрбитэ. Үгүһү толкуйдуу барбакка, өрө мэҥитэн тиийбитэ. Киһи сэрэхэчийиэҕин булан көрбөккө, холомону тула бидилитэн, суол-иис кыҥастаспыта. Тэйиччи үс чугас-чугас үүммүт суон харыйаларга, улахан киһи уунан тиийбэт үрдүгүнэн, араҥас хараарара. Тайах тириитэ үллэн көстөрүнэн сылыктаан, баһаам эт кыстанан ууруллубутун сэрэйбитэ. Дагдаҕар Боотур ол чугаһыгар күлүктэтэ атын баайбыта. Эргим-ургум көрө, батаһын туппутунан, үөмэр-чүөмэр үктэнэн холомоҕо ыкса кэлбитэ. Тыаһы-ууһу иһиллии турбахтаат, халҕаны иһирдьэ тиэрэ анньа, холомоҕо көтөн түспүтэ. Кэҥсик сыта муннугар саба биэрбитэ. Ыыс-быдаан, бүдүк-бадык быыһынан көрдөҕүнэ, утары турар намыһах, модороон сандалы таһыттан орто уҥуохтаах, сөҕүмэр уһун илиилэрдээх киһи өндөйөн эрэрэ. Хайдах эрэ, иэҕэс-куоҕас гыммытыгар, икки буола көстөн ылбыта. Дагдаҕар Боотур, хараҕым иирдэ дуу дии саныы, буруоттан хараҕа аһыйан, ууланан симириктээн ылбыта. Батаһын утары тутан, иннин диэки дьүккүйэн истэҕинэ, быһах биитэ, хабарҕатын хайа сотуохтуу, моонньугар тирээбитэ.

– Хамсаама! Хабарҕаҕын хайа сото иликпинэ, батаскын бырах! – диэн сэлибириир түргэн саҥа иһиллибитэ. Дагдаҕар соһуйан, кэннин диэки чинэрийээри, көхсүн куйаҕын быыһынан уһуктаахха иҥнибитэ. Тыастаахтык тыынан сурдургуу, батаһын ыһыктан кэбиспитэ. Кэннигэр турар киһи тыына кулгааҕын кычыгылата: – Көр эрэ маны! Уһуктааҕы утары туппут хайа дойду кыылаҕыный? Дьэ, көрүлээтэхпит! – саҥа улаатан, быһах биитэ моонньугар быһа киириэхтии, тириитин дьуккурута хаанырда, ыксары баттаабыта.

Дагдаҕар Боотур хамсыыр, саҥарар кыаҕын былдьатан, тыын быһаҕаһынан тыына, хардырҕаата:

– Дагдаҕарбын… Биим Туоҕа Боотур… Тыгын Тойон дьонобут…

– Тугу умнан, бу дойдуну буулаатыгыт? Чыллыырка Бэрт аатын, суон сураҕын буорга тэпсэ, күдэҥҥэ көтүтэ кэллиҥ дуо? Тыгын диигин дуу…

Дагдаҕар хабарҕатын быһа киирээри чиҥээбит быһах биитэ сымнаан, уһуга суостаахтык килбэчийэ, аллара санньыйбыта. Дагдаҕар иннигэр түөһүн тылынан үрдүктээх, сүүрэкэлээбит быччаччы көрбүт харахтаах, кэтит сирэйдээх киһи баар буола түспүтэ. Төбөтүн оройугар хомуна бааммыт баттаҕа дулҕа отун курдук арбайан, кэтит таныыларын сыт ыла сатыырдыы тартыҥнатта. Дагдаҕар Боотур хааннырбыт хабарҕатын туппахтана, бэйэтиттэн намыһах киһини сэнии көрөн, хаана хойдон, хараҕа хараҥарарга дылы гыммыта. Өрө үллэ бааҕыныы түһээт, уҥа илиитин киэҥник далайан, охсон кууһуннарбыта. Иннигэр быччайан турбут киһи дьиктитик ымайа, моонньо уһаан эрэргэ дылы буола хаптайан, баттаҕа эрэ үллэс гыммыта. Дагдаҕар далайбыт хонноҕун аннынан сылыбырайан тахсан иһэн, тута сылдьар быһаҕын өнчөҕүнэн искэ биэрээт, салгыны охсубут Дагдаҕар кэннигэр баар буола түспүтэ. Бааҕыныыр саҥата быһа ыстаммыт, өкчөйөн тоҥхойбут Дагдаҕары умса тэбэн түһэрбитэ.

Дагдаҕар Боотур биирдэ өйдөммүтэ, хабарҕатын муомахтыы илиилэрин кэдэрги тарда, атахтара чороччу эриллэн, инчэҕэй тирии быанан кэлгиллэн сытара. Киһитэ саҥаран сэлибирии, тугу эрэ тэринэ сылдьара.

– Дагдайбытыҥ ханна баарый, даллаахтанар ээ, киһи кыһыйыах… – Дагдаҕар ынчыктаабытыгар ойон тиийэн, сирэйин өҥөйө, силэ бырдаҥалыы хаһыытаан тоҕо барбыта. – Мин киммин билэҕин дуо? Эн далайыаххар диэри хабарҕаҕын хайа сотон, сууллуоххар диэри нохтолоох сүрэххин хостоон ылыам этэ. Куйахтаммыт буола-буола! Көр, бу куйаҕыҥ төһө туһалыа эбитин, – диэт, устан ылан сиргэ бырахпыт Дагдаҕар куйаҕын өрө тардан иһэн, көхсүн күһэҥэтигэр быһаҕынан тобулу саайбыта. Быһах куйах тимирин билиммэккэ, угар диэри тимис гыммыта.

– Эргиллиэхпэр диэри тирии быа кууран, тыыҥҥын тууйбатаҕына, кэпсэтиибит уһун буолуо, – диэн, биир тылынан кута-симэ, дьабыгырыы таһырдьа ойбута. Дагдаҕар Боотур өлөр өлүүнү өҥөйөн сытарын дьэ өйдөөн, өрө түллэҥэлээбитэ. «Туох сүрдээх киһитигэр түбэһэн, сэнээн өлө оонньоотохпун… Түргэнэ сүрүн! Хайа албаһынан тыыннаах хаалан, иэстэһиэм буоллаҕай, абам да эбит!» – дии саныы, тыынын хаайа, моонньун күүрдэн, быатын тардыалаабыта. Өрө уһуутуу быччыҥнарын босхо ыыта налыйбытыгар, инчэҕэй быа ууммутун билэн, үөрэ санаабыта. «Бээ, тыын ылан баран, өссө биирдэ уһатан көрбүт киһи кэдэрийэн, этэрбэһим оһугар тиийдэрбин… Быһыччабын эрэ ылбатах буоллар», – диэн саныы, оҕотук сааһыгар боотур тургутуутун ааспыт кэмиттэн биир түгэни өйдөөн кэлбитэ.

Оччолорго эрдьигэн саастааҕа, боотурдар кэккэлии туран оноҕоһунан ытыалыылларын, үҥүүнэн дьөлүтэ түһүөлүүллэрин этэҥҥэ туораабытын кэннэ, хараҕын саба баайан, бэйэтин чороччу кэлгийэн барбыттарыгар, сырыыны сылдьыбыт кырдьаҕас боотур тигиилээх сирэйдээхтэртэн хайдах куоппутун кэпсээбитин өйдөөн кэлбитэ. Инньэ гынан, ыҥыырданаары турар ат холун тартарарыгар иһин үлүннэрэринии, быччыҥнарын күүрдэн, хайа кыалларынан, санныларын кэннигэр кэдэрчи тарда, илиилэрин, атахтарын, кыра даҕаны буоллар, арыттаах гына кэлгийтэрбитэ. Сыбыдах ат үрдүгэр биллэҕи быраҕан, ханна эрэ айаннаппыттарыгар тыаһы-ууһу, көтөр саҥатын, ууну кэстэрэллэрин, үрдэллэри дабайалларын истэ, өйүгэр хатыы сатаабыта. Уһуннук сэтиилэнэн айаннаппыттара. Киэһэриитэ атын быһа кымньыылаат, аттар туйахтара тибигирэһэ турбуттара. Кымньыылаппыт ат барыыны барбыта, арҕастан түспэтин диэн, кэтит тириинэн эрийэ баайбыттара холкутаан, сууллаары ыксаабыта. Оҕуннаҕына, атын атаҕар быһа үктэппэтэҕинэ, маска-окко сабаныаҕын санаан, харса суох хаһыытаан, атын бэрт нэһиилэ тохтоппута. Атыттан ньылбырыйан түспүтэ, хата, баайбыт быалара холкутаан абыраабыта. Сиргэ төкүнүйэ, окко сирэйин сууралаан, хараҕын баайыытыттан босхоломмута. Халлаан хараҥаран эрэрэ. Ата уоскуйан, ырааппакка аһыы сылдьара. Ыһыытаан-хаһыытаан туһа тахсыбатын билэн, налыйбыта. Били кэлгийэллэригэр үллүбүтэ, быччыҥнарын күүрпүтэ улаханнык туһалаабыта. Быата холкутаан, араастаан эриллэҥнээн, этэрбэстэрин уһулута тэбиэлээн, атаҕын быаттан босхолообута. Кэннигэр баайыллыбыт илиилэрин чохчойо, дэлби имиллэҥнээн, атахтарын кэннилэринэн иннигэр таһаарбыта. Дьэ уонна тиистэринэн харса суох түһүөлээн, түмүгү сүөрэ тарпыта. Үөрүүтүгэр өрүтэ ыстаҥалаан ылбыта. Атын тутан, кэлбит сирим бу диэки буолуохтаах диэн, ойута турбута. Хараҥарыыта атын тэһиинин ыытан, дьаалатынан айаннаппыта. Үөрүөн быатыгар, ата түөлбэтин билэр быһыылааҕа, курдурҕаччы айаннаабыта. Күһүҥҥү ыас хараҥа буолбутугар, маска-мутукка дэҥнэнимээри атын тииккэ баайан, мииммитинэн атын сылааһыгар тартаран, нуктаан ылбыта. Халлаан суһуктуйа сырдыыта, айанын салҕаан, үрэххэ тиийэн кэлбитэ. Ата олому чуо булбута. Кытылга аттар суолларын көрөн, үөрбүтэ аҕай…

Санаатын ситимин быһан, уккунньах «Һуус» гына салгыны үрбүтүгэр этин-сиинин сымната, быччыҥнарын босхо ыытан, атаҕын таҥаһын бэйэ-бэйэлэригэр сууралаан, хаҥас этэрбэһин туура тэппитэ. Түллэҥнээн, күүрэн ылбытыгар, быа холкутаабыта биллибитэ. Кэдэрийэн, хаҥас атаҕынан көмөлөһүннэрэн, бэрт эрэйинэн уҥа илиитин тарбахтарынан этэрбэһин оһун иитин кымаахтыы тутан, бэйэтигэр соспута. Быа моонньун хам тардара күүһүрэн, харахтара хараҥаран ыла, тарбахтарын оһун иһигэр анньан, быһыччатын икки тарбахтарыгар кыбытан, сэрэнэн тардан, хостоон ылбыта. Быһыччата баарыттан, кыыныттан таһаарбытыттан үөрэн, угуттан ыгыта туппахтаабыта. Тыын ыла өрүтэ эппэҥнээт, сиһинэн сүүрбүт быалары быһыта баттыалаабыта. Түллэҥэлээн, моонньун быатын холкутаппыта. Тыынара кэҥээн, илиилэрин бэгэччэктэрин хам туппут быалары аалан барбыта. Сытыы быһычча чараас, тыҥаабыт тириини тулуппатаҕа, бииртэн биири быһыта сотуталаан, илиилэрэ босхо барбыта. Дагдаҕар олоро түспүтэ, быаларын тобохторун киэр илгэ, холомо иһин кэриччи көрүөлээбитэ. Чыллыырка кэлгийиитигэр эрэнэн, кини батаһын, ох саалаах куонньалыгын, охтоох кэһэҕин уҥа эркини кыйа үөһээнэн соҕус дьылҕан мастары тэлгэтэн, таҥас, этэрбэс куурдарга анаан оҥоһуллубут модороон долбуур үрдүгэр быраҕаттаабытын көрбүтэ. Этэрбэһин кэтээт, ойон туран, маллары-саллары тоҕо тардан түһэрбитэ. Тобулу анньыллыбыт куйаҕын, эргим-ургум тутан көрөөт, сыппыт сиригэр төттөрү уурбута.

«Дьэ, бэйиккэй! Кыараҕаска хаайан, ыыска харахпын баайан, сэрэппэккэ сиэбиккин иэстэһэн көрдөҕүм!» – Дагдаҕар Боотур ис-иһиттэн кыынньан барбыта. Туох даҕаны күүс тохтотуо суоҕунуу, дьиэгинийэ, таһырдьа ойон тахсыбыта. Киһи хайа диэки барбытын билээри, тэпсиллибит чигдиттэн тэйбэккэ, суолу-ииһи кыҥастаспыта. Өрүтэ уһуутаат, киһитин хайдах көрсүөҕүн толкуйдуу, төттөрү киирбитэ. Аччыктаабытын дьэ билэн, сандалыга сытар сыалаах эти харса суох уобалаабыта. Буор көһүйэни өрө көтөҕө таҥнары тута, сүүрүҥүй убаҕаһы тоҕо-хоро иһэн киллиргэппитэ. Ох саатын бэлэмнэнэн, батаһын таһыгар уурунан, халҕаны утары атахтарын үрдүгэр чөмчөччү олорунан кэбиспитэ. Холомо иһэ сыыйа-баайа боруоран барбыта, киһи биллибэтэҕэ. Дагдаҕар олоро сатаан, тэһийбэккэ ойон туран, халҕаны сэгэтэ Чыллыырка орох тэппит суолун ыраахха диэри одууласпыта. Холомо иһигэр холоотоххо, таһырдьа быдан сырдык этэ. Дагдаҕар Боотур холомо иһигэр төттөрү-таары хаамыталыы, тугу эрэ көрдүүрдүү, батаһын уһугунан кыстана сытар эһэ, тайах, таба тириилэрин арыйталаан көрө, сиргэ сытар хааһаҕы өрө-таҥнары сахсыйбыта. Томороон оҥоһуулаах муос төбөлөөх, быраҕарга анаммыт бадахтаах үҥүүлэри дьиктиргии көрбүтэ. «Ох саа, батыйа диэни билиммэт киһи быһыылаах. Бэл, мин тимир батыйабар, ох саабар кыһаллыбатах. Түргэнник саҥаран добдуйарын курдук, түргэн, сымса, сырыыны кыайар урдус быһыылаах. Эчи, илиилэрэ даҕаны уһуннара. Ээҕин этитэн, сорук боллур, охсор-тэбэр чаҕар оҥостуммут киһи…» – дии санаан ылбыта.

Холомо иһэ хараҥаран, араан ортотугар сытар уккунньах, үөһэнэн киирэр салгыҥҥа үрдэрэ, онон-манан кытара кыыһа, харахтар курдук кылахычыспыттара. Таһырдьа эмиэ борук-сорук бүрүүкээбитэ, иччилээх баҕайытык суор кыланан ааспыта. Дагдаҕар ходьох гына түспүтэ, ох саатын куонньалыгар угаат, батаһын икки илиитинэн ыксары тутан, халҕан тэлэллэр өттүгэр иһийэ кирийбитэ. Тоҥ этэрбэс хоочугуруур тыаһын ыраахтан истибитэ. Ол эрээри киһитэ олус сэрэх быһыылааҕа. Чигдигирбит суолуттан туораан, атаҕын тыаһа иһиллибэт буолбута. Өтөр буолбатаҕа, түргэн атах тыаһа холомону эргийэ сүүрэн кэлэн, халҕан таһыгар тохтообута. Чочумча буолаат, халҕан тэлэллэ түһээтин, салгыҥҥа үрдэрэн кытара кыыспыт кыһыл харахтары бүөлүү, хара күлүк араан таһыгар биирдэ баар буолбута. Дагдаҕар Боотур төһө даҕаны бэлэм турдар, соһуйан ходьойо түһээт, үөс-батааска биэрбэккэ, батаһын иэдэһинэн охсон кууһуннарбыта. Бүтэҥи тыас иһиллээтин, киһи арааны сиирэ-халты сууллан түспүтэ. Дагдаҕар Боотур ыстанан тиийэн, үҥүүнү туора тэппитэ, биилинэн быакаччы эриммит быаҕа кыбытыллыбыт кыыннаах быһаҕы, кылгас уктаах туктуйу ылан, киэр элитэлээбитэ. Сытар киһини, өйүттэн тахсыбыттыы, тэбиэлээн күрдүргэппитэ, хаста даҕаны батаһын иэдэһинэн сабырҕатан ылбыта. Аҕылаан мэҥийэ, киһитин умса эргитэн, илиилэрин кэдэрги тарда, кэлгийэн кэбиспитэ. Дьэ уоскуйан, батаһын төбөтүнэн уккунньаҕы тэһитэ анньыалыы, бэлэм туоһу ууран, үрэн сирилэппитэ. Онто даҕаны суох төлөннүрбүт уот өрө күүдэпчилэнэ умайан, хараҥара охсубут холомо иһин сырдатан барыгылдьыппыта.

– Кубулунума! Ити охсуу аайы туох даҕаны буолбат кыыл буолуоҥ, – Дагдаҕар Боотур дьиэгинийбитэ өссө даҕаны ааспакка, киһитин атаҕыттан харбаан ылан, араан таһыгар соһон аҕалан, олордьу аспыта.

– Хайа дойду урдуһунаҕыный? Тоҕо соҕотох сылдьаҕын?! Сэлибириириҥ эрэ бэрт этэ, саҥар диибин! – киһитин дулҕа отун курдук арбаҕар баттаҕыттан харбаан ылан төбөтүн кэдэриччи тарпыта. Чыллыырка дүө-даа буола, хараҕа мээнэнэн сүүрэлии, мөхсөн тилигирээбитэ.

– Сорбу-уун! Сиэ! – дии-дии хааҕыныы, хабырынан хачыгыраппыта. – Суон сурахтаммыт, аар-саарга аатырбыт Тыгын Тойон туһунан истээри, былаҕайга былдьаттахпын! Абабы-ыын! Хабарҕаҕын хайа соппоккобун…

– Тыгыннаах ээ, буор сирэй! Дубук туттубуккун онно-манна сыбаама… Ыл эт диибин, тоҕо соҕотоххунуй, хантан кэлбиккиний?! – Дагдаҕар Боотур батаһын уһугунан Чыллыырка уҥа хараҕар чугаһата дугдуруйбута.

– Быччайбыт харахтаргын тэһитэ анньыталаан, эрэйгэ тэбиэм…

– Соҕотохпун… кыыл сылдьабын. Өлөр өлүүттэн мүччү харбатан, манна дугуйдаммытым үһүс хаарым… – Чыллыырка батас уһуктаах төбөтүн кыҥастаһа, ыксаабыттыы саҥаран добдугураабыта. – Миигин сэймэктээҥҥин, буору уоптараҥҥын, аатыҥ ааттаныа биллибэт… Өлөрөр буоллаххына киһилии өлөр… Куттаммат буоллаххына, сэбэ-сэбиргэлэ суох, дуксуйсан кыай. Биир хотторбут – бас бэриннин…

Дагдаҕар Боотур итини истэн, көнө түспүтэ. Тыын быһаҕаһынан тыына, киһитин хараҕын тобулу одуулуу, сэнээбиттии, уоһун хаанньары тарпыта.

– Кыараҕас холомоҕор, бүдүө-бадаа быыһыгар балыйтаран, хабарҕабын хайа сотоору тииспиккиттэн эрдийэҕин дуо? – Дагдаҕар Боотур бобуллаҥныы бабыгырыы, субу быһыта-хайыта охсуохтуу, батаһынан далбаатаммыта.

Эмискэ тохтоон, арааны эргийэ тыастаахтык хааман, таба тириитэ олбоххо олоро түспүтэ.

– Куттанарбын биллэриэм! Бу тыла кыһыытын… Ити буоллаҕына, тыҥ хатыыта хабыр хапсыһыахпыт! – Дагдаҕар субу туруохтуу өгдөҥөлөөн ылбыта. – Кыайаҥҥын бохсуттаххына, хайдах кэлбитим курдук, тэскилиэм. Оттон эн хотторор түгэҥҥэр – бас бэринэҕин! Эбэтэр тыыҥҥын иһиллиибин! Өйдөөтүҥ дуо?!

– Дьэ, бу боотур тыла! – Чыллыырка хаанынан силлии, көбдьүөрэ түспүтэ. – Ханна сылдьарым, ханна өлөрүм синэ биир… Баҕар, сарсыҥҥы күн миэхэ бүтэһик буолуо… Кимниин хабыр хапсыспыккын билэн хаал. Баҕар, кэлин кэпсээн оҥостуоҥ… – Чыллыырка сөтөллөн хахсыйан ылбыта. – Мин Чыллыырка Бэрт диэн, таас хайа киһитэбин. Иэгэйэр икки атахтаахтан бүдүрүйэ, уһуктаахха– биилээххэ таарыйтара илик этим. Дэлэҕэ даҕаны, Бэрт аатырыам дуо? Бу буолуох, эрэйгэ тэбиллиэх быабар, биим хайаттан сууллан, сүүрүктээх үрэххэ түспүтэ. Кырамтата даҕаны көстүбэтэҕэ. Түөлбэбэр соҕотох тиийдэхпинэ, өбүгэ үгэһинэн, өлөрүөхтээхтэрэ. Ойуун миигин күдэҥҥэ көтүтээри, төһө эрэ кыыран-кутуран ыһыллаҥнаата буолла… – Чыллыырка тилигирии мөхсүбүтэ. – Сорум эбит! Биир эмэ ойууну анныбар баттаабакка, өлүөх муҥум буоллаҕа… Кинилэртэн сылтаан атах балай барбытым… Эдэрим бэрдэ, өлүөхпүн баҕарбатаҕым. Тыыммын тэскилэппиппин билэн, өлөрөөрү сонордууллар… «Өлбүт өлүөхтээх!» – диэн үгэһи ойууннар өрө туталлар. Тыыммын иһиллээтэхтэринэ эрэ, нус-хас олохтонуохтарын курдук саныыллар быһыылаах… Ол сырыыга биибин кытта бултаһа тахсыбатаҕым буоллар, кини ойоҕун ойох, оҕотун оҕо гыныахтааҕым, – тииһин хабырынан, ынчыктаан ылбыта. Оннун булунардыы мөхсүмэхтии, хараҕын ыксары симэн, хабырына иһийбитэ.

Дагдаҕар Боотур киһитин одуулуу, хайдах эрэ саллан барбыта. Дүгдүөлэммит, кэлгиллибит Чыллыырка бааһырбыт бөрөнү санаппыта. Тыыннаах хаалар туһугар хабыр хапсыһыыга өлөрүнэн мөхсүөҕүн сэрэйбитэ. «Кыайтардаҕына даҕаны, иннинэн буолан, миэхэ бас бэринэрэ биллибэт. Баҕайыны, бачча тутан бараммын, ситэри дьакыйан кэбиһэрим дуу?» – дии саныы, батаһын туппутунан ойон турбута. Этэрбэстэрин төбөтүнэн дугуйан хааман, Чыллыырка таһыгар кэлэн, батаһын өрө күөрэтэ дугдуҥнаабыта. «Ханнык эрэ урдустан куттаннахпыный? Онто даҕаны суох, иҥииргин сыыйталыы оонньуур инибин?» – Дагдаҕар Боотур батаһын санньытан, таһырдьаны былдьаспыта.

Дагдаҕар Боотур түүн устата хараҕын быһа симэн ылбатаҕа. Араан уотун күөдьүтэ, киирбитэ-тахсыбыта. Халлаан борук-сорук сырдыыта, бааллан турар атын сыбыдахтаан, күөл кытыытыгар киллэрэн, өртөөн кэбиспитэ. Ындыытыттан ону-маны кэлгийэргэ анаммыт икки былас уһуннаах тэлиллибит тирии быаны ылан, хаҥас харытыгар эриммитэ. Ыҥыырга иилэ бырахпыт кыыннаах хотохоонун аҕалан, ураһа кытыытынан хаарга аспыта. Халлаан лаппа сырдыыта, кини хас хамсаныытын кэтии сытар Чыллыырканы таһырдьа соһон таһааран, туруору тарпыта. Ох саалаах куонньалыгын, толору охтоох кэһэҕин, батаһын таһааран, холомоҕо өйөннөртөөбүтэ.

– Куттанан куоттаххына, быыра ох ситиэ, – Дагдаҕар Боотур киһитин салытыннараары дуу, бэргэнин көрдөрөөрү дуу, куонньалыгыттан ох саатын хостоон ылан, ох ууруна охсубута. Тула көрбөхтүү, кирсин тардан кычыгыраппыта. Тэйиччи үүнэн турар харыйаны туһаайаат, оҕун ыытан кэбиспитэ. Кирис харытыгар эриммит тирии быаҕа охсуллан, дарылыы түспүтэ. Ох ыйылаабытынан тиийэн, харыйаҕа батары сааллан, эриэн куорсуна эйэҥэлээбитэ. Дагдаҕар Боотур астыммыттыы, ох саатын эргичиҥнэппэхтээт, куонньалыгар укпакка, батаһын угар кирсинэн ыйаабыта. Киһитин сирэйин-хараҕын тургутардыы көрө, иннигэр кэлэн турунан кэбиспитэ. Чыллыырка киэҥ хараҕын симириктэтэ ымах гынан ылбытыгар Дагдаҕар өрө көтө түһээт, түҥнэри дайбаан түһэрбитэ. Кыыһырбыт уоҕар өрө бабыгырыы, тэбиэлээн күрдүргэппитэ.

– Дулҕа баттах күлүү гынар ээ, эйиэхэ бу баар! – диэмэхтии, киһитин өрө мадьыктаан иһэн, тоҥ сиргэ умса бырахта. Этэрбэһин оһуттан быһыччатын ойутан таһааран, илиитин кэлгийбит быаларын быһыта сототтоото.

– Тур! Дьэ, киирсиэх! – диэн бордургуу, суулуу туппут сутуруктарын өттүктэригэр сууралыы, тэйэ хаамта.

Чыллыырка тыын быһаҕаһынан тыына, силлээмэхтии, бэгэччэктэрин имэринэ, олорон иһэн, эмискэ, уһун илиилэринэн сатала суохтук даллаахтанан, дулҕа баттаҕа сахсас гынаат, икки атахтарыгар тура түстэ. Кэтит түөһүн мөтөтөн, санныларын кэннигэр анньа тыыллымахтыы, синньигэс биилинэн имиллэҥнээтэ. Тобуктарыгар тиийэр илиилэрин босхо ыытан, бэгэччэктэринэн салыбырата, Дагдаҕар Боотуру тула хаамта. Устунан бэдьэйэн, иннинэн-кэннинэн бэрт чэпчэкитик тэйиэккэлээтэ. Дагдаҕар киһитин хас хамсаныытын кыраҕытык кэтии, икки өттүнэн хайбаҥныы, тула холоруктанна. Чыллыырка иэҕиллэҥиирэ, бэдьэйэрэ түргэтээн, уһун илиилэрин онон-манан сарбаҥната, Дагдаҕар тула элэгэлдьийдэ. «Охсууга таптарыа суох, илиитин харбаабыт киһи… Сотору аҕылыыр ини?» – диэн саныы, мүччү-хаччы харбаталыы, сыыһа-халты охсуолаан кууһуннара, ыкса киирэ сатаата. «Туох абааһы уһун илиилээҕий, киһини чугаһатыа суох. Албыннаабыт киһи», – күлүмэх санааҕа ытылла, харыларынан сирэйин хаххалана, киһитин кыҥастаста. Чыллыырка тэйэн биэрэ, кулуурун быыһыгар өрө ыстана тэбиэлиирин тохтоппото. Биир түгэҥҥэ Дагдаҕар утары ойон эрэрдии албын хамсаныыны оҥороот, кэдэйэ түстэ. Чыллыырка түгэни мүччү тутумаары, киэҥник далайан охсон кууһуннарда. Сыыһа дайбаабыт уоҕар, тирэҕин сүтэрэн ойоҕоһунан буолаатын, Дагдаҕар атаҕыттан харбаан ылан, өрө баһан, сиргэ бырахта. Турар бокуойу биэрбэккэ, үрдүгэр саба түстэ. Түөрт атах буолан туран эрэр Чыллыырканы кэнниттэн, синньигэс биилиттэн кууһан ылан, өрө көтөҕөн барчалаан таһааран эрдэҕинэ, киһитэ талахачыйан иһэн, арбайбыт баттахтаах кэтэҕинэн сирэйгэ саайда. Дагдаҕар мунна кыа хаанынан тыбыыра, хаһыытаабытынан киһитин ыһыктан кэбистэ. Чыллыырка тура түһээт, сүр сымсатык эргиллэ түстэ.

Эмискэ икки ардыларынан ох чуһууран, холомо буорун бурҕатан, маһыгар тобулу түһэн эйэҥэлээтэ. Итини даҕаспытынан суордуу кыланыы, алыкыылыыр хаһыы сатараата. Дагдаҕар Боотур муннун саба туттубутунан эргиллэ түстэ. Харыйалар быыстарынан бастарыттан атахтарыгар диэри түү таҥастаах дьон алаҥааларын, үҥүүлэрин өрүтэ анньыалыы, саба сырсыаккалаһан иһэллэрэ. Дагдаҕар Боотур эрийэ-буруйа буурдаан, ох саатын хаба тардан ылла. Охтоох кэһэҕин кэтэ охсон, чугас турар харыйа кэннигэр сөрүөһүннэ. Муннун хаанын тохтото сатыы, ытыһынан хаары сомсон ылан кэҥэриитигэр ньуххайа, кимэн иһээччилэри ытыалаан барда. Кэннигэр киһи тыынан сурдурҕаабытыгар эргиллэ түспүтэ, Чыллыырка аҥаар илиитигэр туктуйалаах, аҥаарыгар үҥүүлээх турара.

– Ир суолбун ирдээн, «аймахтарым» булбуттар…

– Ону хантан биллиҥ?

– Охторо үс хотоҕойдоох, сүүрдэн иһэн ытарга аналлаахтар, итинниги кинилэр эрэ оҥостоллор… – дии-дии, харыйаҕа батары түспүт оҕу үҥүүтүнэн ыйан көрдөрдө. Дагдаҕар Боотур ытыалыырын тохтоппокко, хараҕын кырыытынан оҕу көрөн ылла. Охтор сиирэ-халты сирилээтилэр, сорохтор хаххаланан турар харыйаларыгар түһэн дарыластылар.

– Алаҥаа диэни билиммэт киһигин дуу, быктарбакка саба сырсан киирэн кэйгэллииһиктэр…

– Туох баҕайытын… Илиим уһуна бэрт… Үҥүү, туктуйа даҕаны сөп оҥортуо. Ытыалаа, ытыалаа, мин бардым, – диэт, Дагдаҕар кэнниттэн ойон тахсан, туора-маары ыстаҥалаан, харыйаттан харыйаҕа сөрүөстэ, биир кэм элэгэлдьийэ сүттэ. Дагдаҕар Боотур хаххаланан турар маһыттан сулбурута ойон тахса ытыалаан субурута, төттөрү түһүөлээтэ. Чугаһаабыт хас даҕаны киһини умсарыта ытан, илбиһирэн барда. Түү таҥастаахтар бэргэн ытыылартан, ох саа тэбэр күүһүттэн саллан, мастар кэннилэригэр кирийдилэр. Дагдаҕар Боотур бааҕыныы, икки өттүнэн иэҕиллэҥнии ытыалаан куһуйа, утары сүүрдэ. Бэттэх чугаһаабыттар куотар аатыгар түспүттэрин сырса сылдьан ытыалаан дардырҕатта. Үөмэлэспит дьон бэйэ-бэйэлэрин күөртэһэ хаһыытаһан, түмсэ түһээт, Дагдаҕары харса суох ытыалаан кууһуннарбытыгар ыксаан, мас кэннигэр сөрүөһүннэ. Эмискэ ыһыы-хаһыы буолбутугар өҥөс гынан көрбүтэ, эһэ сүүрэн хааһахтанан эрэринии, ойоҕосторуттан Чыллыырка Бэрт бурҕачыйан таҕыста. Үҥүүлээх илиитэ өрө күөрэйэн эрэрэ да, алаҥаалаан испит киһи умса барда. Дьон хаһыытаһа булумахтаһан эрдэхтэринэ, Чыллыырка ортолоругар баар буолла, тула кулахачыйа, туктуйата өрө күөрэҥнээтэ. Дагдаҕар итини көрөн, мас быыһынан элэгэлдьиһэр дьону эккирэтэн туманнатта. Куоппуттар табаларыгар олоро түһээт, чупчуруна, үҥүүлэринэн таһыйа, кэйиэлии, атахтарынан кибиргэтэ, ойуур быыһыгар иҥэн-сүтэн хааллылар.

– Тыыннаах эбиккин дуу?.. – диэн аҕылаан хардыргыыр саҥаттан Дагдаҕар Боотур соһуйан, охтоох кирсин тарпытынан эргиллэ түспүтэ.

– Бэрт киһи, ыт, – дии-дии Чыллыырка, хаан буолбут туктуйатын сиэҕинэн ньиккирийэ сото, ымаҥнаабыта. – Бачча мүччү түһэн баран, аны бэйэбит кыргыһабыт дуо?

– Өлөрсөр буоллаххына өлөрсүөх, миэхэ синэ биир, – Дагдаҕар Боотур уйуһуйбута өссө даҕаны ааспакка, охтоох кирсин тардан турар илиитэ ибигирии түспүтэ.

– Бээ, уоскуй! Эн баар буолаҥҥын, бу турдаҕым. «Аймахтарым» холомобун өҥөйө даҕаны барбакка, киирэрбин-тахсарбын кэтии сытан, тобулута ытыалаан баран, уоттаан кэбиһиэ этилэр. Кирийэллэрэ, кэтииллэрэ, тымныыны билиммэттэрэ бэйэлэрин киэнэ… Дагдаҕарбын диэтиҥ этэ дуу, эн этэргинэн буоллун… Икки бэртэр, суол– иис тахсыбычча, сырыыта сылдьыах. Дьолбутун дуу, сорбутун дуу бииргэ көрдүөх… Тапсыбатахпытына, өлөрсүүтэ суох, атырдьах маһыныы арахсыахпыт буоллаҕа. Эн биһиккини көрсүһүннэрбэт сир-дойду баар ини… Аны уһуктааҕы, биилээҕи эйигин утары туппаппын. Бэйэҥ бил, – диэт, сүрэҕин тутта нөрүйбүтэ.