Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

Сиэр-туом барыта ситэн, Туоҕа Боотур иһитин оргууй лүҥсүйэ инникилээтэ. Кэнниттэн Лэбиэрийэ Бөҕө, Дуораан Уус, Бэдэр Боотур, Бэлэс Боотур холбону сүгэн батыстылар. Икки ойоҕосторунан толору куйахтаах, сэптээх-сэбиргэллээх Кырамай Боотур, Мукучу Хоһуун, Тоҕурай Боотур уонна Чорбох Боотур аттарын сиэтэн хаамыстылар. Кэннилэриттэн Туйах дүҥүрү икки илиитин харытыгар уурунан батыста.

Сыыртан түһэн, тахсар аартыктарын диэки хаамсан истэхтэринэ, күһүҥҥү күн былытынан бүрүллэн, лүҥкүрэ иһийбитэ. Лүксүрээн ойуун сирдээҕи олоҕун суолун сабардыы, тэллэх хаарынан намылытан, тиһэх суолга атаара барбыттар тумарыкка киирэн, симэлийэ сүппүттэрэ. Арай дүҥүр тыаһа, хаарга баттаппакка, ыраахха диэри лүһүгүрээбитэ…

Туоҕа Боотурдаах эргиллэн тахсыыларыгар оттубут кутааларын сөргүппүттэрэ. Дыгый Үрүйээнэлиин кытыаны уматан, кэлбит дьону буруонан ыһаара ыраастаабыттара. Улахан балаҕаҥҥа эбии сандалылары туруоран, ойуун хоолдьукатын уос-тиис үллэстэн сиэбиттэрэ. Туоҕа Боотур Лүксүрээн түүлүн кэпсээбитэ. Мукучу Хоһуун Лүксүрээни өртөн билэрин, эдэр сылдьан кыырарын уонна көр курдук, харахтарын иирдэн, арааһы көрдөрөрүн сэһэргээбитэ. Бэлэс Боотур Лүксүрээн ойууну илэ-чахчы Тойон Кыыл курдук көрбүтүн, чаҥыргыыр саҥаны уонна аттар туйахтара хабырҕаспыттарын илэ истибитин эбэн биэрбитэ. Итинтэн сиэттэрэн, Кырамай Боотур кутааҕа ас бэрсэ, сиэл кээһэн сырдьыгыната, Лүксүрээн ойуун эппэтэх тылларын, алгыһын дьоҥҥо тиэрдэн, тойуктаан куйуһуппута.

– Татыйык, Туйаҕы доҕор оҥостон, Лүксүрээн ойуун ураһатын араанын сөхсүтүҥ, маста, уута бэлэмнээҥ эрэ. Хоноһолор онно хонуохтара. Кытыанна илдьэ баран, иһин буруонан ыһааран ыраастаарыҥ, – Туоҕа Боотур ас таһа сылдьар Татыйыкка туһаайан эттэ. Кыыс кыбыстан имэ тэтэрэ, умса көрдө, тиэтэйбиттии хомунан, Туйаҕы күүппэккэ эрэ таҥнан, таһырдьа ыстанна. Туоҕа Боотур Туйаҕы ыҥыран ылла:

– Туйах, Татыйык Лүксүрээн ойуун ураһатын сылыта барда. Кытаат, көмөлөс, маста, уккунньахта элбэх соҕуһу кыстаар. Хоноһолор сотору утуйа барыахтара, – дии-дии, уолу санныга таптайда.

Туйах таһырдьа ойон тахсыбыта, Татыйык ырааппакка, кинини күүтэн туран, хааман барда. Туйах аҕыйахта атыллаан, кыыһы ситэн ылан, сэргэстэһэ хаамыста.

– Татыйык, мин кэллим ээ… – диэн уол долгуйан титирэстээбит куолаһынан бэрт эрэйинэн ыган саҥарда. Кыыс тугу даҕаны хоруйдаабакка, атаҕын тумсун көрө, иннин диэки дьулуруйда. Туйах умса туттан, кэнниттэн батыста. – Татыйык, мин аҕаҕын кытта Арыылаахха күһүү тахсар үһүбүн… Эн хайыыгын? – Туйах кэпсэтиини туохтан саҕалыан билбэккэ, саҥарыахха эрэ диэн, ботугураата. Татыйык тохтуу түстэ, эргиллээт, Туйах түөһүгэр сирэйин аста, сыҥырҕаан, икки санна дьигиргээн барда. Туйах, хайдах буолуоҕун билбэккэ, даллайан турбахтаат, кыыһы күөмчүлүүрдүү тута, бэйэтигэр ыксары тарта.

– Татыйык, Таатык, уоскуй… Мин кэллим, кэллим… Аны эн таскар өрүү баар буолуом… – дии-дии, кыыс өссө даҕаны дьигиргиир көхсүн имэрийэ турда.

– Сүппүккэр олус куттаммытым… – Таатык сибигинэйэ, ытыырын туттуна сатаан, тыастаахтык өрүтэ тыыммахтаата. – Ийэм ыарытыйан, эһигини кытта кыайан барсыбаппын. Аҕам эйигин илдьэ барыам диэн, Туоҕа Боотурга эппит этэ… Чэ, барыах, уоппутун оттуох… – Татыйык үөһээ тыына, уолтан тэйэн, хараҕын уутун ытыһынан туора соттон ылла. Туйах кыыс илиитин сэрэнэн ылан, уоһугар чугаһата үрбэхтээтэ. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, мичээрдэһэн турбахтаат, илии-илиилэриттэн ылсан, сиэттиспитинэн сүүрэ турдулар. Итини барытын үөһэттэн көрөн турбут туолбут ый, кыбыстыбыттыы кытара кыыһа, былыт быыһыгар саста.

Туоҕа Боотур балаҕаныгар Мукучу Хоһуун, Лэбиэрийэ Бөҕө, Дуораан Уус, Кырамай Боотур, Бэдэр Боотур, Тоҕурай Боотур уонна Бэлэс Боотур мустубуттара. Бөдөҥ-садаҥ дьон киирэн, олохторун булан олоруохтарыгар диэри, кэҥэс балаҕан кыараан ылла. Аҥаардас Лэбиэрийэ Бөҕө төбөтүн өһүөҕэ анньымаары, ньыкыччы туттан сүгүллэҥнии, тас таҥаһын устаары хамсаммытыгар балаҕан иһэ хараҥарарга дылы буолла.

– Лэбиэрийэ Бөҕө, сэрэнэн хамсан эрэ, биһиги курдуктары көмүлүөк кэннигэр симээри гынныҥ, – дии-дии Бэдэр Боотур Лэбиэрийэ хонноҕун аннынан сылыпычыйан, сыҥаһаҕа олоро түстэ. Киирбит дьон күлсэн күһүгүрэстилэр.

– Бээ, оччоҕо мин соммун олорон эрэ устуум. Мин үскэҥнээтэхпинэ, сорох-сорохтор сыҥаһа анныгар түһэллэрэ дуу, – Дуораан Уус сыыгыныы саҥара, сандалы таһыгар турар үүс олбохтоох талах олоппоско олорон хачыгыратта. – Астаах сиртэн тэйиччи олорбот куолу, – дии– дии, күлэн ыгыһынна.

– Ким эмэ миэхэ этиэ буолаарай? Били мин хоһууммун сүргэтин тоһуппут Дагдаҕар Боотур тоҕо көстүбэт? Ыйытыах буола-буола, тылым тахсыбакка сылдьар, – Мукучу Хоһуун хоруй күүтэн, тула мэлээриҥнээтэ.

– «Сүргэтин тоһуппут», – диэн тугу этэҕин? – Лэбиэрийэ соһуйбуттуу чинэйэн, төбөтүн өһүөҕэ анньан, ньыкыйа түстэ.

Мукучу Хоһуун иҥиэттэн олорбохтоот, аа-дьуо саҥаран барда:

– Дагдаҕарга хотторбут хаарыан хоһуунум, мантан барыаҕыттан, сүрэ тостон эрэйдэннэ. Дьон хараҕын уйбакка, санаата оонньоон, үрэх баһыгар олохсуйа барбыта… Оттон эһиги Дагдаҕаргыт эмиэ барбыт диэни кулгааҕым уһугунан истибитим. Дьэ, күрэс диэн итинник ээ… Кыайтарбыт сүрэ тостон, кыайбыт кынаттанан, бу сиргэ хотторор киһим суох дии санаан, атах-балай бардахтара… – Мукучу Хоһуун тыастаахтык өрө тыынан ылла. – Өссө да ньуулдьаҕай эбиттэр. Уйбатылар, уйбатылар…

– Ээ, Дагдаҕар Боотур ойох ылыахтаах дьахтарын суоллуу сылдьар ини. Кэлиэҕэ! – Бэлэс Боотур өссө даҕаны чөлүгэр түһэ илик күөмэйинэн хааҕынаата.

– Мукучу Хоһуун, иним туһунан бэйэм кэпсиэҕим, – диэбитинэн Туоҕа Боотур туран кэллэ. – Төһө даҕаны аһыыга ыллардарбыт, олохпут салҕанар… Бачча мустубучча, туох-ханнык буоларбытын торумнаһыаҕыҥ. Лүксүрээн ойуун олоруоҕун олорон, биһиги туспутугар туруулаһан бардаҕа… Тыыннаахтар хомолто аһыытын аһарыннахпытына сатанар. Этэллэрэ дии: «Олус аһыйан, хараххыт уутунан суунумаҥ», – диэн. Лүксүрээн ойуун кэннин хайыһан саараабакка дьабыныгар көттүн…

Мукучу Хоһуун, Бүк өрүс кытыытынан кэрийэ барарбытын тохтотон эрэр буоллубут. Бэйэҥ даҕаны эрдэттэн утарар курдугуҥ… Ону Лүксүрээн ойуун быһааран биэрбитэ.

– Чахчыта оннук. Эдэр дьон санааҕыт быһымаҕа бэрт ээ. Ааспыт сырыыгытыгар ойуун туорайдаспатаҕын дьиктиргии санаабытым. Лүксүрээн ойууну ытыктыырым бэрдиттэн, биллэҕэ диэн, сөбүлэспитим. Манна диэн эттэххэ, кыһалҕалаахтар, көмүскэл көрдөөччүлэр бэйэлэрэ кэлиэхтэрэ. Урааҥхайдар сомоҕолоспуппутун бука иһиттэхтэрэ, – Мукучу Хоһуун харахтара көстүбэт буолуор диэри сирэйэ мыттыйа, аа-дьуо туран кэллэ. – Этэрдээх, көрдөһүүлээх этим… Ону тиэртэхпинэ, иннин-кэннин быһаарыстахпына эрэ уоскуйар оҕонньор буоллум, – дии-дии ымаҥныы, дьону кэриччи көрдө. – Иэдээн, алдьархай диэхпин тылым тахсыбат эрээри, моһуокка түбэстим… Кыыстааҕым туһунан, арааһата, кэпсээбэтэх буолуохтаахпын… Икки уоллаахпын билэн эрдэххит. Кыыспын Ньыланы хайа эрэ хара санаалаах күрэтэн барда! Уруу-аймах, сиэр-туом диэни билиммэт киһи буолан биэрдэ. Күрэтэрдии дуу, уорардыы дуу сананан, икки аттаах кэлэн, өр кэтээбитин суоллаан булбуппут. Өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, кыыһым сорук-боллур уолун илдьэ барбакка, бултуу тахсан түбэспит. Дьиҥэр, кыыһым мээнэ боотурга, хоһууҥҥа кыайтарыа суохтаах этэ. Онон улахан күүстээх киһи баһыйан илдьэ бардаҕа… Суолун хайан көрбүппүт эрээри, самыырдаан, хаардаан булларбата. Уһун Кутурук Бадьаайы түөлбэтин диэки түспүттэр… Туоҕа Боотур, санааҕа-онооҕо баттатан, дьоҥҥут өлөн-сүтэн, ыарахан кэмҥэ олороргутун билэн турабын… Ол да буоллар, көмөлөһүҥ! Тумус боотурдаргын кытта Бэдэр Боотуру аҕыйах күҥҥэ көҥүллээ. Кыргыһа, өлөрсө барбаппыт. Дыгый оҕонньор Уһун Кутурук Бадьаайы түөлбэтиттэн кэлбит киһи. Онон суолу-ииһи удумаҕалатар буолуохтаах, киниттэн ыйыталаһыам. Ону туох диигин? – Мукучу Хоһуун хоруй күүтэн, чыпчылыйбакка даҕаны, Туоҕа Боотуру көрдө.

Дьон соһуйан, Туоҕа Боотур туох диирин кэтэһэн, иһийэ чуумпурдулар.

– Ыарахан кэмнэргэ өйөһөөрү, үөрүүлээх түгэннэргэ өрөгөйдөөрү, өрөйөөрү билсэ, муста, Ил-эйэ олохтуу сатыыбыт. Биир сомоҕо эрэ буоллахпытына, өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа. Тумус боотурдар барсыахтара, Бэдэр Боотур оннугар Чорбох Боотуру ыл. Ох саанан ытарынан, суолдьутунан сирдэриэ суоҕа. Бэдэр Боотуру инибин суоллата ыытаары сылдьабын…

– Бэрт сөп! Тумус боотурдар өр буолуохтара суоҕа, улахан тымныылар иннилэригэр төннүөхтэрэ. Ол киһини буллахпытына, кыргыһыыта, өлөрсүүтэ суох, кэпсэтэн көрүө этим. Кыыһым оҕо төрөтөр сааһын куоттараары гынна, сөбүлээбит буоллаҕына хаалыа… Биһиги сарсын хоҥнуохпут, күн-дьыл ыгар… – Мукучу Хоһуун нөрүйэн ылла.

– Туоҕа Боотур, миигин ити сырыыттан босхолоо, – диэбитинэн Тоҕурай Боотур нөрүйэ, туран кэллэ. – Бэлэс Боотуру сирдьиттэнэн, тумус боотур Нүһэргини сураһа барыа этибит. Туматтар түөлбэлэрин ыраахтан чуҥнаан, ол таба манааччы Амака Хоһуун инитин көрсүбүт киһи… Туох буолбутун билиэ этибит…

– Лүксүрээн ойуун: «Туоҕа Боотурга инникилээх үһүбүт диэн тиэрдээр уонна ити туматтары кытта, мин туспар, таныардаһа сорунаайаххытый», – диэбитэ, – Бэлэс Боотур оргууй хаахынаата. – Кырдьык, Тоҕурай Боотур этэрин курдук, ол табаһыты эрэйэ суох көрсүөххэ сөп буолуо. Абата бэрт! Баран билэн-көрөн кэлиэххэ… Мин сирдиэм.

– Арба даҕаны, Адырыыс Боотур мин түөлбэбэр хонон, өрөөн ааспыта, – диэбитинэн Кырамай Боотур дьону кэриччи көрдө. – Аара, билэр сиригэр диэри, атааран биэрбиппит. Тиийдэ ини… Онон Тыгын Тойон туох-хайдах олохсуйбуппутун билэн олорор буолуохтаах. Түүлбүнэн буоллаҕына, аны саас, аҕа ууһа да буолбатар, дьон кэлииһиктэр… Биһиги диэки, Бүк өрүс эҥээр, урааҥхайдар бааллар эбит. Үчүгэйдик билсэ-көрсө иликпит эрээри, биирдиилээн олохтоох булчуттары көрсөн ааһабыт. Туматтар, тигии сирэйдэр, өссө атын тыллаах, кыргыһы өрө туппут биис уустар бааллар үһү. Тааһаҕар ичээннээх биһигиттэн ат икки күннээх айанныыр сиригэр бүгэн олохсуйбуттар. Быстыбыт-ойдубут дьон кэлэн холбоһон, аҕыйах сүөһүлэммиттэр этэ. Куттал суоһаатаҕына ойуурга түһэн, кыргыһы өрө туппакка олороллор. Ыксаан, Лүксүрээн ойуун туһунан биллэрбэккэ кэлэн хааллыбыт… Тиийдэхпинэ, анаан бара сылдьар инибит. Туоҕа Боотур, Туйах уолу миэхэ биэрэн ыыппаккын ээ. Сытыы-хотуу, барыга-бары сыстаҕас, кыанар уол миэхэ олус туһалыа этэ.

– Иним Кырамай Боотур, Туйах уолу хайдах даҕаны эйиэхэ сыһыарар кыаҕым суох. Батас, үҥүү, ох саа тутар боотурдарбыт аҕыйаатылар. Түөлбэбитин быыһаабытын Адырыыс Боотуртан иһиттэҕиҥ. Туйах манна туһата, көмөтө элбэх буолуо, киниэхэ эрэлбит улахан. Хайа уонна баҕар, ыал буолуо диэн, сэмээр кэтэһэбит… Бу күннэргэ Дыгый оҕонньору кытта Арыылаах эбэҕэ күһүү тахсыахтара. Дыгый сирин-уотун көрдөрүө, булка-алка такайыа, киистиэхтэрэ. Кыра-кыралаан сирбитин кэҥэтиэ этибит… Тоҕурай, сөпкө этэҕин. Нүһэрги Боотур, төһө даҕаны кыргыһы өрө туттар, Тыгын Тойон биһиги туспутугар кыргыстаҕа. Олохпут оннук… Бэйэбит даҕаны аҕыйахпыт, бу сиргэ кэлэн олохсуйбут дьон хас биирдиилэрин билэр биһиги иэспит… Баран кэлиҥ, көрүҥ-истиҥ… Ситигирдик. Хаалбыт дьон түөлбэбитин маныахпыт, быыһыгар бултуо этибит. Мин Бэдэр Боотуру кытта барсыам. Дагдаҕар Боотур сүгүн сылдьыбатаҕа буолуо, суол-иис хааллардаҕа…

Кырамай Боотурдаах, Мукучу Хоһуун арыалдьыттарыныын тумус боотурдары илдьэ барааттарын кытта, томтор үрдэ кураанахсыйан хаалбыт курдуга. Манабыллартан уонна Дуораан Уустан уратылара тыаларыгар бултуу тахсыбыттара. Тоҕурайдаах Бэлэс тэринэн, Нүһэрги Боотур дьылҕатын билэ айаннаабыттара. Туоҕа Боотур Бэдэрдиин Дагдаҕар Боотур суолун хайа баралларыгар Лэбиэрийэ Бөҕө күүһүнэн кэриэтэ барсар буолбута. «Туоҕа Боотуру көрө-истэ, харыстыы сырыттахха сатанар. Биһиги инники дьылҕабыт киниттэн тутулуктаах», – диэн Дуораан Уус хаалбыт дьоҥҥо иһитиннэрэ, Лэбиэрийэ Бөҕө арыаллыырын биһирээбитэ.

Туйах Дыгыйдыын Арыылаахха көһөөрү, бултарын тэрилин, таҥастарын-саптарын дьаһанан тардыллыбыттара. Биир сарсыарда Туйах Дуораан Уустан оҥоһуллубут ох, айа ырбаларын ылаары, уһанар балаҕаныгар киирбитэ.

– Оо, Туйах кэллэ дии, кэл олор, ону-маны сэһэргии түс. Аймалҕаннаах күннэр буоланнар, үчүгэйдик кэпсэтэ даҕаны иликпит, – дии-дии Дуораан Уус баллырдаммыт, онон-манан кытара кыыһар тимири уулаах буор көһүйэҕэ уган бурдьугунатта.

– Улахан суох, күһүү бараары, ох, айа ырбатын ыла кэллим, – Туйах туруору эркиҥҥэ батары анньыллыбыт уга суох быһахтары ымсыырбыттыы кыҥастаста.

– Баар-баар, күүтэ түс, биэриэм, – диэмэхтии, Дуораан Уус ууттан таһаарбыт тимирин ылан, эргим-ургум көрдө. – Өссө туох итэҕэһий, иллэҥнээх эрдэхпинэ, оҥоруо этим…

– Дуораан Уус, мин көрдөһүүлээхпин… – Туйах, хайдах этиэн билбэтэхтии, бэргэһэтин имиттэ.

– Эт-эт, көрдөһүүҥ хайдаҕыттан көрүөхпүт, – Дуораан Уус олох маска тыастаахтык олоро, күлэн күһүгүрээтэ.

– Ээ, оттон быһычча оҕустараары … – Туйах умса тутунна. – Татыйыкка биэриэм этэ…

– Хата, бу бэрт буолаарай. Үчүгэй, үчүгэй. Көрө-истэ сылдьабын. Туох торумнааххын? – Дуораан Уус түөһүллэн туран, уолу икки санныттан тутан, бэйэтигэр ыга тарда таптайбахтаата. – Үөртүҥ, оҥорон бөҕө буоллаҕа.

– Оттон… Татыйыктыын бииргэ бултаары… – Туйах кыбыстан, мух-мах буолла.

– Быһыччаны оҥоруллуо. Ол эрээри, олохтоохтук санаммыт буоллаххына, сиэр-туом тутуһуллуохтаах. Оо, эдэр киһи ону билбэт буоллаҕыҥ… Бээрэ, мин эйиэхэ көмөлөһүүм, – Дуораан Уус уолу ыһыктан, олох маһыгар олоро түстэ, тыастаахтык ытыһынан ньилбэгин охсунна. – Бултуу бардаххына, сиргин-уоккун анаан аһатаар, Баай Барылахтан кылааннаахта көрдөһөөр… Саһылы бултууруҥ буоллар… Ону мин Дыгыйдаахха утары ууммутунан тиийэн, кыыстарын эйиэхэ ойох биэрэллэрин курдук кэпсэтиэм этэ. Төһө даҕаны биир түөлбэҕэ олордоргут, сиэр оннук… Табылларыгар эрэнэбин! Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, урууну-аймаҕы аны күһүн, ас-үөл дэлэйигэр тэрийиэхпит. Ыксаабат инигит. Онтон күһүнүгэр Арыылааххытыгар олохсуйа, бултуу барыаххыт этэ буоллаҕа. Онно саҥа ыалга саҥа балаҕаны туруоруохпут. Онуоха диэри санааҕын сааһылан, билбэккин бил. Эр хоһуун буола сит, бус-хат… Дьэ, үчүгэй, үөрбэтэхпин үөрдүм, – дии-дии туран, көмүлүөк кэннинээҕи долборуктан сабыылаах куонньалыгы кытта охтордоох, оноҕостордоох кэһэҕи ылан, уолга куустаран кэбистэ. – Бу эйиэхэ анаан оҥорбут ох саам. Ылан тардыалаан көр эрэ, – Дуораан Уус түөһүн мөтөтөн, астыммытын биллэрэн, кылгас, суон тарбахтардаах ытыстарын суураланна. Туйах долгуйан, бэргэһэтин сонун хоонньугар симинэ, сыҥаһаҕа кэһэҕин ууран, куонньалык хаппаҕын тиһилигин төлүтэ тардан, ох сааны хостоон таһаарда. Эргим-ургум тута, сирийэн көрө, имэрийэн ылла. Балаҕан өһүөтүгэр таарыйымаары, сир диэки тутан, кирсин сыыйа тардан, ойоҕоһунан өрө көтөҕөн, иэдэһин туһаайыытынан аҕалла. Ох саатын быарын тутан турар илиитэ биллэр-биллибэттик ибигирээн ылла. Кирсин ыыппакка, өчөһүннэрэн түһэрдэ.

– Дуораан Уус, бу үөрдэхпин… Ийэ, аҕа, аймах суоҕун бэркэ билэҕин, миэхэ ааттаммат бии буол… – дии-дии, сүрэҕин тутта нөрүйдэ.

– Бии диэ, сааспынан даҕаны бии буоллаҕым… Дьэ, үчүгэй, мантан ыла эн биһикки ини-биилэр буолабыт, – Дуораан Уус астыммытын биллэрэн, Туйаҕы санныттан өрө тардан, модун түөһүгэр ыксары тардан, көхсүн таптайбахтаата. – Чэ, этэҥҥэ бултаан-алтаан киирээриҥ. Кэпсэтиибит атын хайысханан барда эрээри, үөрдүм! Манна күүтэр дьон күүскэр күүс эптиннэр. Этэҥҥэ сырыт… – диэмэхтии, көмүлүөк холумтаныттан чараас сарыыга сууламмыты ылан, Туйахха туттарда.

– Арба даҕаны, биир ыйытыылаах эбиппин. Булумньу хотохоонуҥ туһунан. Били ыһыах кэмигэр сүппүт боотурга Хаан Илбис туох сыһыаннааҕый?

– Хоохураны билэр инигин? Ол киһилиин боотуру кистииллэрин түбэһэ көрбүтүм… Хаан Илбис өлөрбүт быһыылааҕа, Хоохура: «Куттаммаккын дуо?» диэн эрэрэ… Куйаҕын өрүс таһыгар уураары, илдьэ барбыттара. Сэбин-сэбиргэлин чугас кистээбиттэрин, барбыттарын кэннэ ыламмын, атын сиргэ көһөрбүтүм. Ити хотохоону эрэ манна илдьэ кэлбитим… – Туйах буруйдаммыттыы умса көрдө.

– Ол иһин даҕаны булбатахтар эбит, өрүскэ өлбүт дии санаан. Эрдэ кэпсээбэккэҕин. Чэ, барыта этэҥҥэ аастаҕа. Кимнээх өлөрбүттэрин биллэхпит… – Дуораан Уус Туйаҕы санныга таптайбахтаан ылла.

11.

Күһүөрү кыһын, кылгас күнүн сырдыгын уһата сатыырдыы, сири-дойдуну ып-ыраас хаарынан бүрүйбүт. Хаары өрүкүтэр, иһиирэ оонньуур чысхаана, былыта суох ыраас күҥҥэ хаар тумарыгы араас өҥүнэн кылабачыта көтүтэр. Оттон түүнүн ыйын дьэлтэтэн, нэлэһийэр алаастары, толооннору, күөллэри күөх толбонунан туналытан, мастар күлүктэринэн иирбэ-таарба оһуорун ыһар. Айылҕа барахсан биир кэрэ кэмин көстүүтүнэн ийэ сири ырааһырда, чэбдигирдэ маҥхаппыт.

Дьон булуоҕуттан аатырбыт Арыылаах Эбэ киэҥ киэлитэ, сылааһынан угуттаабат буолбут күн уотун тэйитэн, киһи хараҕын саатырдар. Урукку сылларга, ааспыт кыһыннарга холоотоххо, эбэ хайдах эрэ сэргэхсийэн, өрө көтөҕүллүбүккэ дылы. Кытылын, быллаардардаах ойуурун биир кэрэтин көрдөрөрдүү, араҕастыҥы от күөҕэ бэрдьигэстэрэ, улардар отонун ылҕаары хаарын түһэрэн сараппыт харатыҥы күөх кытыаннара маҥан хаарга дьэрэлэспиттэр. Ойуччу одоҥ-додоҥ үүммүт аарыма харыйалар, хотоолугар кытарымтыйар дьахтар талахтара бу кэрэ көстүүнү тупсаран биэрэллэр. Бэл, тумустаан киирбит, маҥан сотолоругар ыыһаммыт сарыы этэрбэстэри анньыммыт курдук көстөр хатыҥнар, тыалга үрдэрэн, сыгынньах лабааларын ытарҕалара эйэҥэлэспиттэр. Сир үрүйэтэ наллаан тыынан бурҕачыйар.

Урукку сыллар аргыардаах кыһыннарыгар, көстүбэтэрбин ханнык диэн, кирийэн турбут быһах угун саҕа саха балаҕана эбии тутууланан, ыраахтан көстөр буолбут. Эбэни өҥөйбүт киһини угуйа-ыҥыра, үөлэһиттэн бургучуйар буруо халлаан чараас былытыгар холбоспут. Чигдигирбит кыараҕас тэлгэһэтэ кэҥээн, онон-манан тыргыллар ыллыктар баһаамнаабыттар. Бэл, күрүө-хаһаа оннугар дурда-хахха буолардыы, төгүрүччү үүммүт тииттэр тэйэн биэрбиккэ дылылар.

Куобах түүтэ хаар түһүөн аҕай иннинэ, Бэдэр Боотурдаах, күлүктээҕи бултаһа таарыйа, балаҕаны сөхсүтэн, тоҥ аһы уурарга сыһыары хоспох тутан, уокка оттор мас бэлэмнээн барбыттара. Билигин манна Дыгый оҕонньор Туйах уоллуун олохсуйан бултууллар. Эргэ быһыттары сөхсүтэн, мас көтөрүгэр уонна куобахха туһахтыыллар, айалыыллар. Дэҥ-дуҥ Туйах түүлээхтэрин, бултарын Кучаҥҥа илдьэ таарыйа, Татыйыгы көрсөн, кылгастык да буоллар, тыл бырахсан, дьоллонон төннөр. Уол Дуораан Ууһу кытта кэпсэтиэҕиттэн сүргэтэ көтөҕүллэн, эрэлэ улаатан сылдьар. Туттардыын-хаптардыын атын киһи буолла. Татыйыгы санаатаҕына, күүһүгэр күүс, санаатыгар санаа эбиллэн, туох баар муҥунан сыһыылары, толооннору, сис халыҥ тыалары быһыталаан, иннин хоту сүүрэ туруон баҕарталаан кэлэр. Бүгүн эмиэ, Татыйыгын көрсүбүтүттэн, кэпсэппититтэн үөрэн, тугу барытын саҥалыы, сэргии көрө-истэ, биир тэҥник сүүрэн кэлэн, сыыр үрдүттэн Арыылааҕын өҥөс гына түстэ. Балаҕантан күөх буруо унаарарын көрөн, үөрэн сэгэйэ, чараас хаары өрө бурҕачыта, аллараа тэлээрдэ.

– Хата, кэллиҥ дии, күүтэн ахан олоробун, – диэбитинэн Дыгый оҕонньор өлүөр хараҕын саба түһэн эрэр халтаһатын быыһынан, көрө сатыы өрө хантаарыҥныы, сыҥаһа оронуттан ынчыктаан-хончуктаан туран кэллэ. – Дьоммут этэҥҥэлэр ини? Дьэ, мин табыллыбакка олоробун… Ыл, илиигин уун эрэ, тутуһара суох сыҕарыйбакка эрэйи көрдүм. Сыыһа үктээн, атахпын бүлгүрүттүм быһыылаах… Ээ, дьэ, кырдьар кырыыс диэн, маны этэн эрдэхтэрэ, – оҕонньор ботугуруу, Туйах илиититтэн тутуһан, көмүлүөгүн таһыгар аҥаар атаҕар дугуйар-дугуйбат үктэнэн, талах олоппоско ыараханнык олордо. Уотун күөдьүтэн биэрэ, буор көһүйэтин үөскэ аста. Ынчыктыы, хаҥас атаҕын икки илиитинэн көмөлөһүннэрэн өрө көтөҕөн, уокка чугаһата үҥүлүттэ.

– Оо, иэдэйбиккин дии. Кучаҥҥа бардахпытына сатаныыһы. Манна буорайар буоллаҕыҥ, – Туйах сүгэн киирбит хааһаҕын сиргэ түһэрэ, оҕонньору кыҥастаста. – Дьон-сэргэ олоҕо кэминэн. Улахан кэлии-барыы суох эбит. Бэдэр Боотур саарба бөҕөтүн үллүктээбит дииллэр. Бэйэтин көрбөтүм. Чорбох Боотур кыһыл саһылы бултаан, киһи тэҥнэспэт киһитэ буола сылдьар үһү.

– Ама, Бэдэр бултаабатаҕына ким бултуой? Сырыыны кыайара бэйэтин киэнэ уонна ытара даҕаны ааттаах. Көр эрэ, ити Чорбох сүрдээх мындыр киһи ээ, барыны-бары ымпыктаан-чымпыктаан тиһэҕэр тиэрдэр. Ол иһин Барылах маанылаатаҕа. Кээс… Этэҥҥэ буолар инибин. Маспын-уубун дьаһайдаххына, саатар уот оттон, күөс күөстээн, түүлээх таҥастаһан, тутумдьу күнү аһарыам этэ буоллаҕа. Барылах үчүгэй хараҕынан көрбүтүн туһанан хаалыах… Дьэ, ол эрээри сэрэнэн-сэрбэнэн сырыттахпытына сатаныыһыбыт.

– Тугу сибикилээтиҥ, туматтар дуо? – диэбитинэн Туйах халҕан диэки көрөн ылла.

– Саҥарба! Атын кыыллар – аһыылаахтар! Аара суолларын көрбөтүҥ дуо, балаҕаммыттан даҕаны тахсыбат оҥоро сылдьаллар… Баччаҕа тиийиэххэ, улаханнык ыалласпыт суоҕа. Булт-алт даҕаны дэлэйэ, тус-туспа ыырданарбыт… Бэйэбин манаан, түүнү быһа онолуйан, утуйар уубун уйгууртулар.

– Ол иһин даҕаны, кыыл-көтөр суола-ииһэ мэлийбит эбит дии. Кыйданнахтара… Соҕотох суол баарга дылыта. Баардылаабатаҕым. Алаҥаалара, үҥүүтэ суох кыыллары кытта киирсэр инибит, – Туйах туматтар буолбатахтарыттан үөрэн, сэгэс гына түстэ.

– Кээс, кээс… Мээнэ тыллаһыма. Буулаатахтарына, сүгүн арахсыбат кутуруктаахтар. Олугунан хааман эрдэхтэрэ… Мээнэ бултаппат, сүрдээх өйдөөх, Барылах чулуу булчуттара буоллахтара, – Дыгый көрбөт хараҕын саба баттана, уолу кыҥастаста. – Ити кыылларга сүргүн баттаппаккын, куттаммаккын дуо?

– Күрээн иһэммин көрсөн турардаахпын, оччолорго тыын харбаска сылдьан уонна көмүскэнэр сэптээх-сэбиргэллээх этим. Улаханнык куттамматаҕым. Арай, аҕыйах кэмҥэ, илиим-атаҕым хамсаабат буолан хаалбыта, хата, табам көхсүгэ анньан өйдөммүтүм… Ону билбитэ дуу, атыҥҥа санаатын ууран иһэрэ дуу, чугаһаабатаҕа.

– Хараҕа диэ… Чахчыта оннук, кини тобулу көрдөҕүнэ, суоһар алыба киһи өйүн көтүтэр, ол иһин хам хараҕаламмыт курдук буолаҕын. Эйигин табаҥ быыһаабыт уонна соҕотох буолан куттаннаҕа. Элбэхтэрэ буоллар, сүгүнүнэн арахсыа суох этилэр, – Дыгый өрө тыына, килэрийбит иэдэһин чэрин тарбана, көрбөт хараҕын ытыһынан баттыалаан ылла. – Эмиэ тыал-куус, хаар кэлээри гынна… Таах сытыахтааҕар, маннык санааҕа кэллим. Чэ, бээ, аһыы олорон сүбэлэһиэхпит, бу эт буһарбытым, хотор эрэ, – бэрбээкэйинэн испит атаҕын сэрэнэн түһэрэн, оргууй туран, сандалыга сыҕарыҥнаата.

– Ити кутуруктаахтар ааһа туруохтаах этилэр даҕаны, бэлэм ас баарын билэн тэйбэттэр, – Дыгый хараҕын быһа симэн, ыстаан ыллаҥната кэпсээн барда. – Кыыспыныын оҥкучахтаах этибит, онно уһун сотолоох түспүт быһыылаах, ону маныыллар дуу, хайа сах… Эһиги бу сири булуоххут иннинэ, улахан булка дураһыйбат сэптээх-сэбиргэллээх буолан, Таатыктыын сир хайдыбытын кэҥэтэн, оҥкучах хаспыппыт. Хаһан сөргүттүм этэй, умнан даҕаны кэбистим. Аҕыйах сыллаахха диэри, кыралаан буорун үөһэ таһан, хайдыбытыгар кутан, балачча дириҥ, киэҥ. Урут, чычаас эрдэҕинэ, биир эмэ кыыл түстэҕинэ кыайан хостообокко, астаабакка эрэйи көрөр этибит. Тиистээх, тумустаах эрэ барыта буулаан сордуура.

Үнүргэттэн суордар кураанаҕынан куллугуруһаллара сүрдэннэ. Баҕайылар булбуттарын саҥата суох сиэбэт буоллахтара, кинилэр буллардахтара… Барылах биэрбит буоллаҕына, улаханын иһирдьэ эрэ астаатаххына, үөһэ таһаарарыҥ буолуо. Тэйиччи холболоох. Маннык гыныахха. Эн кыргыс охтоох инигин? Ол оҥкучаҕы ыйан биэриэм, баран көрүөҥ. Барылах биэрбит буоллаҕына, абыраныа этибит. Кыһын уһун, сороҕун дьоммутугар илдьиэхпит. Аһыылаахтар буулаабыт буоллахтарына, сүгүн арахсыахтара суоҕа. Уоска-тиискэ тиксээри баран хаалбакка, бэйэҕин кэтиэхтэрэ. Тиийээт, оҥкучаҕы үчүгэйдик көрөөр. Баҕар, биир эмэ иҥсэлээх эдэр кутуруктаах сууллуон сөп. Түһэргэ, тахсарга олуктаах дьылҕан мас баара буолуо. Аллара киирэргэр сэрэнээр, үөрбэ мастардаах. Хойутаатаххына, оҥкучаххар уот оттордуу маста быраҕаттаар.

Дьиҥэр, аһыылаах даҕаны кыыл булт буоллаҕа. Оннооҕор киһи киһини бултаһар… Сананнаххына, аал уоккун айах тутан, сир иччилэриттэн, Барылахтан көрдөһөөр– ааттаһаар. Былыр кэпсиир буолаллара, ити сүдү кыылы бултаһарга Аар айылҕа кыра тиистээхтэриттэн саҕалаан, үөһээ дойдуга олохтоох Ийэ кыылтан көҥүл ылалларын… Уһуктааҕы утары туппутум суох, билбэппин. Баҕар, көрдөһөр-ааттаһар кэмҥэ ити хомуһуннаах тыллары бэйэлэрэ этиттэрэллэрэ буолуо…

Чэ, туох да диэбит иһин, хараҥарыыта сырбаҥнаһыахтара. Кутааҥ сырдыга харахтарыгар оонньуура көстүөр диэри ыган киириэхтэрэ. Ону сыыһа туттубатаргын ханнык… Баһылык, ийэ кутуруктааҕы бохсуттаргын, эдэр-оҕо аһыҥастаахтар кымньыылатан, ааһа туруохтара. Синнэригэр түстэхтэринэ, уоттан куттаныахтара суоҕа. Элбэх аата элбэх буоллаҕа, хайа өттүгүттэн түҥнэри көтүөхтэрэ биллибэт. Олус ыктахтарына оҥкучаххар түһэн, кутаата оттоор. Күн иккис төрөөһүнүгэр биллибэтэххинэ, хайдах эмэ, тиийэ сатыам. Оттон-мастан тардыһан, үһүс атахтанан, син тиийэр инибин. Онуоха диэри бу атах дугуттардар ханнык. Ситигирдик… Иннигин-кэннигин кэтэнэ сылдьаар. Арба даҕаны, кутуруктааҕы ииппит Оювун-Эһэ Кулгаах диэн оҕонньору көрсүбүт курдук ахтыбытыҥ дии… Аташкаан ити оҕонньору сүрдээн-кэптээн кэпсээбитэ ээ…

– Көрсүбүтүм. Чахчыта даҕаны, бөдөҥ-садаҥ, били кэлэн иһэн бултаабыт кутуруктаах тыатааҕы курдук оҕонньор. Арааһа, Лэбиэрийэ Бөҕөттөн уҥуоҕунан үрдүк уонна халыҥ быһыылааҕа.

– Оо, сүрүн! Аташкаан даҕаны сөхпүт этэ. Оттон ол ииппит кыылын көрбүтүҥ дуо, хата, кэпсээ эрэ, – Дыгый аһаан бүтэн, атаҕын сэрэнэн өрө көтөҕөн уура, сыҥаһаҕа сытынан кэбистэ.

– Били, табам көхсүгэ анньан өйдөммүтүм диэбитим дии. Кэлин санаатахпына, ол Оювун буркучаана быһыылаах, – Туйах сандалыттан туран, уокка уккунньах уура, кэпсээн барда. – Дьүүкти ыйбыт буор холомотун, унаарар буруонан сирдэтэн, күөл уҥуоруттан көрбүтүм. Соһуйан киһини дэҥниэ дии санаан, холомоҕо чугаһаан иһэммин, хотохоонум иэдэһинэн маһы охсуолаан, тыас-уус таһааран чугаһаабытым. Намыһах холомо халҕана иһирдьэ аһыллан, хараара түспүтэ. Арай көрдөхпүнэ, маҥан баттахтаах кыра оҕонньор, тайах маһын иннигэр анньан, өҥөҥнөөбүтэ. Онтон түөрт атах буолуохча бөкчөччү туттан, эһэ арбаҕастаах оҕонньор тахсан кэлбитэ. Тайаҕар икки илиитинэн тутуһан, сиһин көннөрөн, кэдэрийэ көммүтүгэр, холомону куотар сүүнэ улахан киһи даадайа түспүтэ. Бар түү сирэйигэр түспүт үрүҥ баттаҕын икки аҥыы сиэлийэ, чахчы даҕаны, эһэ кулгааҕар маарынныыр төгүрүктүҥү улахан кулгаахтарын таһаарбыта. Салламмын тохтоон, көрөн турбутум. Оҕонньор киһи турар диэн дьөрү кыһаллыбакка, кими эрэ көрдүүрдүү мэлээриҥнии: «Буркучааммын бултаабатыҥ ини?» – диэн көбүөлээбитэ. Мин тыынар тыыннааҕы бултаабакка, хоһууннартан куотан иһэрбин, кинини Дьүүкти ыйан ыыппытын эппитим. «Буркучааммын хайаан даҕаны көрсүбүт буолуохтааххын… Ити мин ииппит, оҕом тэҥэ кыылым. Үтүө сырыылар, өлгөм бултар бааллара… Билигин кини бултаан аһатар, ииттэрбит иэһин төлүүр… Нохоо, хайа диэки суол тутуоххун баҕараҕын? Билэр эҥээрим диэки буоллаҕына ыйыам», – дии-дии, буркучаанын көрдүүрдүү, уҥа-хаҥас көрүөлүү, эһэ арҕаҕар киирэринии, тула олоотоот, түөрт атах буола сыһа, холомотун аанын бүтүннүү сабардаан, киирэн хаалбыта. Халҕанын саппатаҕын иһин, суолбун ыйыа дии санаан, холомоҕо батыһан киирбитим. Мала-сала, туттар тэриллэрэ сатала суох улаханнара, модороонноро. Буор холомото таһыттан көрдөххө эрэ намыһах эбит этэ. Эркиннэриттэн саҕалаан, сирэ балачча аллара хотойбут буолан, төбөтүнэн таарыйар-таарыйбат сылдьар үрдүктээҕэ. Оҕонньор эһэ тэллэх тэлгэммит сыҥаһатыгар күөлэһийээт, мунна хаһыҥыраан барбыта. Чэбдик салгынтан киирбит киһи тулуйбат ыар сыта-сымара тунуйан, тулуйбаккабын таһырдьаны былдьаспытым.

– Һэ-һэ, оннук буолбакка, итинник киһи дьону, адьырҕалары тэйитэр туспа ыылаах буолар, көннөрү киһи сүрүн баттатар, уйбат сыта-сымара буолуохтаах, – Дыгый Туйах кэпсээнин улаханнык сэҥээрэн, ынчыктаан-хончуктаан, олорон кэллэ. – Дьэ, тугу аһыыр-сиир киһи эбитий? Бүтүн кыылы биирдэ олорон турар киһи буолуо ээ…

– Буолуо даҕаны. Холомотун таһыгар уҥуох-иҥиэх, араас кыыл чөмчөкөлөрө бугул курдук өрөһөлөммүт этилэр, – Туйах уоту одуулуу, салгыы кэпсээтэ. – Араан таһыгар сөҕүмэр улахан буор көһүйэ, умса түһэн сытара. Холомо эркинигэр, быара таба түүлээх тириитинэн эриллибит, бөҕө-таҕа көрүҥнээх ох саа өйөнөн турара. Ону ыламмын тардан көрбүтүм. Туох сөҕүмэр күүстээх киһи итинник ох саанан ытара буолла? Бэрт нэһииччэ атыта тардан иһэммин, ыһыктан кэбиспитим, кирсин тыаһа тигинии түспүтэ.

Оювун итинтэн киэһэ, холомотуттан тахсыбатаҕа. Мин кутаа оттон, өйүөбүттэн хабыалыы түһээт, холомо кэннигэр баар сайыҥҥы кэлтэгэй отууга утуйбутум.

«Нохоо, тур! Айан киһитэ барар кэмиҥ кэллэ», – диэн хаһыыттан уһуктубутум. Оҕонньор хайыы үйэ туран, сөҕүрүйбүт уотун таһыгар сүүнэ соболору үөлэ анньыталаан баран, сүмэһинэ сүүрэ сылдьар сиикэй аҥаардаах собону сиэн, икки өттүнэн тибиирбэхтии олороро. «Олор, аһаа» диэн ыҥырбатаҕа. Кутааҕа чугаһаабыппар: «Күөл бу өттүнэн тахсан барыаҥ», – дии-дии, аһыырын тохтоппокко, хаҥас диэки кыҥнах гыммыта. «Ол баһынан ыллык омооно тахсыа, ону бата бараар. Күн үрдүгүн сүтэриитэ, күөлгэ тахсан кэлиэҥ. Ону хаҥас өттүн тутуһаар, сэрэнээр, күөлгэ киирбэккэ, ойуурунан бараар», – диэн кытаанахтык көрө сэрэппитэ. Ол күөл уҥуоргу өттүгэр баччаларга түү таҥастаах дьон түһүүлэнэллэр үһү. Хантан кэлэллэрин билбэт. «Күөл уутун булкуйбаттар, үөнүгэр дураһыйбаттар. Биир кэм, тугу эрэ көрдүүрдүү, ойууру кэтэ дугуйданаллар… Атаххар үчүгэй буоллаххына, ити сири күн утуйа киириитин саҕана, уҥуоргутун булуоҥ. Хойутаатаххына кулуһуна суох хоноор. Ол дьон кыраҕылара, сытымсахтара дэлэ, биллэхтэринэ сиэхтэрэ», – дии-дии, хайдах сиэхтэрин көрдөрөрдүү, балык төбөтүн кур-хар ыстыы ымаҥнаабыта. Онтон эмискэ симинэрин тохтотон, маҥхайан эрэр уһун хаастарын быыһынан сабыччы көрбүт уордаах харахтарынан көрө: «Нохоо, ох саам тыаһа тигинээн эрэрэ, ситтэххинэ-хоттоххуна киһи тэҥинэн сылдьыыһыккын… Анал, айдарыылаах сэби-сэбиргэли көҥүлэ суох тыыппат буол», – диэбитигэр кутум көтө сыспыта…

– Ол гынан суолгун ситэри ыйбыта дуо? – Дыгый сыҥааҕырдаан ыла, сытынан кэбиспитэ.

– Ыйан-ыйан. Кини эппит Дьабдьы сирин уҥуордаан, Кырамай Боотурдаах олохторугар чуо тахсыбытым. Тоҥон, аччыктаан, бырдым быстан, дьонноох сири булбуппуттан үөрбүтүм сытара дуу, турара дуу… – Туйах тыастаахтык өрө тыына, сыҥаһаҕа сытан, улаҕа хайыспыта. Тугу эрэ этээри дуу, ситэри кэпсээри дуу, уот диэки эргиллэн, олоро түспүтэ. Дыгый мунна барылаан барбытыгар төттөрү сыппыта. Хараҕар ыксаабыт, баланах сирэйдэммит уол көстөн кэлбитэ. «Бээ, онно эмиэ бөрө баара… Оювун буркучаана эбитэ дуу…» – дии ботугуруу ол түбэлтэтин санаан кэлбитэ.

…Оювун-Эһэ Кулгаах ыйбыт күөлүн уҥуоргутун киэһэриитэ, көстөр-көстүбэт сиринэн булбута. Хараҥарыар диэри хаама туруон санаталаабыта эрээри, атахтара дыыгынаһа ыараан, онно эбии аччыктаан, сынньанарга күһэллибитэ. Суолун туһаайыытынан ойуурга иһирдьэ киирэн тохтообута. Оювун сэрэппитин өйдөөн, кулуһун оттубакка, сылбырхай ууну кытта өлүктэ хабыалаабыта. Хараҕа сырдаан, тиит төрдүгэр атахтарын өрө тэбэн сыппыта. Атахтара дыыгынаһаллара тохтообута эрээри, аны тоҥон барбыттара. «Атахтарбын сылыта таарыйа, Оювун эппит дьоннорун тэйиччиттэн көрүүм. Баҕар, урааҥхайдар буолуо», – дии санаат, ойон турбута. Ыраахтан чуҥнаан эрэ көрөөрү алаҥаатын, хотохоонун тииккэ өйөннөрө уурталаабыта. Муос быһаҕын этэрбэһин оһугар анньынаат, кэлбит сиринэн сүүрэн бэдьэйбитэ.