Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

Өр гымматаҕа, бэстэр быыстарынан кумах кытыллаах улахан күөлү көрбүтэ. Онон-манан маҥхайар хаарга суолу-ииһи кыҥастаһа, тула көрүнэ, бэстэринэн хаххаланан, кытылга чугаһаабыта. Уу кытыытынааҕы талахтарга, үөмэрдии бөкчөччү туттан, киирэн испитэ. Эмискэ, үөр сылгы ууга киирбитинии, уу үрдэ барылыы түспүтэ. Оттоох кытылтан бөдөҥ кустар көтөн күһүгүрэспиттэрэ. Сорохторо ырааппакка, ууну тыыра түһүтэлээн барылаабыттара. Үгүстэрэ күөл ортотун диэки көтөн күлүмэхтэммиттэрэ. Туйах соһуйан, тобуктуу түспүтэ. Кустарын билэн, алаҥаатын ылбатаҕыттан кыһыйа санаабыта. Талахтар анныларыттан уһун моонньуларын күөкэтэн, эбии хас даҕаны кус устан тахсыбыта. Тэһииркээбиттии тула кулахачыйа, буспут моонньоҕон курдук харахтарынан кинини кыҥастаспыттара. Туйах ымсыырбытын хам баттыы, уҥуоргу кытылы одуулаабыта.

Элгээнниҥи күөл уҥуоргу өттүгэр күн уота сиэн туртайбыт сайыҥҥы ураһалар бэстэргэ күлүктэтэн, онон-манан маҥхаһаллара. Кытылтан чугас, улахан кутаа тула, түүлээх таҥастан буоллаҕа, собо хабаҕын курдук үллүбүт дьон олороллоро. Чугас эргин таба, ат миҥэ көстүбэтэ. Кыра эниэ үрдүгэр турар ураһаттан бэргэһэтин бытырыыстара сирэйигэр саба түспүт, төгүрүк дүҥүрү туппут киһи ойон тахсыбыта. Кутаа таһыгар олорбут дьон, икки илиилэрин өрүтэ уунаҕалаабытынан ойон туран иһэн, сиргэ тобуктуу умса түспүттэрэ. Ойуун суордуу кыланара иһиллэн ааспыта, кутаа таһыгар бэдьэйэ, дүҥүр тыаһа битигирээн барбыта. Туйах өссө үчүгэйдик көрөөрү, өрө өндөйөн эрдэҕинэ, көхсүн хараҕынан тобулу киириэхтии, туох эрэ уһуктаах ыга баттаабыта. Уол хамсыыр кыаҕын былдьатан, сиргэ сыстыбыта. Сэрэнэн, төбөтүн эргитэн көрбүтэ, бүтүннүү түү таҥастаах киһи модьу уктаах үҥүүнэн тирээн турара. Туйах сүрэҕэ толугуруу мөхсөн, титирэстээн барбыта. «Сиэхтэрэ…» – диэн Оювун саҥата дуораһыйарга, собо төбөтүн кур-хар ыстыыра кулгааҕар иһиллэргэ дылы гыммыта. Үҥүү көхсүттэн тэйбитигэр Туйах сэрэнэн туран, түү таҥастаах киһиэхэ утары эргиллибитэ. Киһитэ үҥүүтүн тоһуйа туппутунан кэннин диэки тэйэ хаама, түүлээх бэргэһэтин кэннигэр сиэлийбитэ.

Туйах иннигэр кини саастыыта, ыйаастыгас, сытыы харахтаах уол толлойбут уоһун алын өттүн тииһинэн хам ытыран турара. Туйаҕы үөһэттэн аллара көрө, тарбахтара маҥхайыар диэри ыксары туппут үҥүүтүнэн туора тахсарыгар ыйбыта. Туйах, уол хас хамсаныытын кэтии, илиитигэр туга даҕаны суоҕун көрдөрөн нэлэҥнэтэ, туора хаампыта. Уол алаҥаата, охтоох нимчикаана бэс мутугар ыйанан турарын, ол аллара өттүгэр ноторуускалыы кэтэргэ анаан моонньуттан уонна атахтарыттан тирии быанан бааллыбыт хара улар сытарын элэс көрөн аһарбыта. Бу булчут уол кэлэрин, сэбин-сэбиргэлин, булдун устарын хайдах истибэтэҕин сөҕө санаабыта. «Кустар көтөр тыастарыгар балыйтардаҕым», – дии саныы, чугас турар бэс кэннигэр эриллэ, куотан көрөөрү иэҕэйэн эрдэҕинэ, уол төбөтүн быһа илгистэ, быраҕаары гыммыттыы, үҥүүлээх илиитин өрө көтөхпүтэ. Эмискэ талахтар быыстарыттан сүүнэ бөрө ойон тахсаат, үҥүүлээх уолу модун түөһүнэн тоҕо анньан түһэрбитэ. Уол үҥүүтүн ыһыктан, кылгастык кыланан ылаат, икки илиитинэн бөрө сыҥааҕын аннынан өрө анньа, тас уорҕатынан сиргэ күөлэһийбитэ. Бөрө ыардык ырдьыгыныы, уол илиитин хадьырыйа сатыы, тиистэрэ суостаахтык лабырҕаһа, өрө түллэҥнээбитэ. Туйах соһуйан, көнө түспүтэ. Түгэни туһанан, куотуохтуу ыстанан иһэн, уол ыгыстыбыт, ыксаабыт сирэйин көрө биэрбитэ. Үгүһү толкуйдаабакка, сиргэ сытар үҥүүнү харбаан ылаат, ойон тиийэн, бөрө сиһин мииннэрэ охсон кууһуннарбыта. Бөрө күүстээх охсууттан кэдэйэ, ыйылыы туора ыстаммыта. Туйах тутуу былдьаһан, үҥүүнэн быраҕан кыыраппыта. Үҥүү бөрө буутун хайа сотон, тоҥ сиргэ хорохолоно түһэн эйэҥэлээбитэ. Бөрө буутун хабыалана кулахачыйаат, кутуругун ахтатын анныгар анньан, бэстэр быыстарынан күлүкүчүйэ турбута. Уол сиртэн турбакка өрө эппэҥнии сыта түһээт, ынчыктаабытынан, балах хаан буолбут сирэйин имэринэ, хаҥас иэдэһин дириҥник хайа тартарбытын, хаанын тохтотоору, ытыһынан саба туттан, умса түһэн олорбута.

– Хайдаххыный, турар кыахтааххын дуо? – диэбитинэн Туйах дьиэгэнийбитэ ааспакка уол таһыгар кэлэн, тобуктуу түспүтэ. Уол хайа тартарбыт сирэйиттэн хаана сүүрэ, икки илиитинэн түөһүн, ойоҕосторун, атахтарын туппахтанан көрбүтэ.

– Бар… Сотору дьонум кэлиэхтэрэ… Хаарга үктэнимэ, куот… – диэн кэһиэҕирбит күөмэйинэн хардыргыы, илиитин ууммута. Туйах уол харытын харбаан ылан илигирэппитэ.

– Эһиги кимнээххитий, бултуу сылдьаҕыт дуо?

– Таас хайа дьонобут… Эбэни налбанан туораабыппыт. Олохпут-дьаһахпыт сатарыйан, дьоммут өлөттөөн, ойууммут өлөн баран, илэ барбыт киһини көрдөтөр. Ол киһини өссө биирдэ өлөрөн, уоттаатахпытына эрэ, олохпут көнөр, дьон өлбөт буолар үһү… Хаһыс даҕаны хаарбытын көрдүүбүт… Бар, бар! Кыланыыбын истибит буолуохтаахтар, чуордара сүр. Хаһан эрэ, баҕар, көрсүөхпүт… – уол ынчыктыы, бүк түспүтэ. Туйах ойон тураат, малын хаалларбыт сирин диэки муҥ кыраайынан сүүрбүтэ.

Түүн ортото ханна эрэ ыраах соҕотох бөрө улуйда. Өтөр буолбата, тэйиччи соҕус атын бөрө хардаран, уһуннук онолуйда. Итини кэтэспиттии, атын-атын сирдэртэн, үөлэһинэн тыал ааһарыныы, бөрөлөр энэлистилэр. Соҥуора кырыарбыт түүҥҥү тыа, мууһунан бүрүллүбүт күөллэр, үрэхтэр курус кутурууну дуу, үөргэ холбоһорго ыҥырсар тойугу дуу ыраахха диэри энэлгэннээхтик дуораһыта тэйитэ тарҕаппыттара.

Туйах бөрөлөр улуйууларыттан уонна Дыгый ынчыктыырыттан нухарыйан иһэн, уһуктан кэллэ. Уута айманан, килэччи көрө, уйулҕаны аймыыр санньыар дорҕооннору иһиллии сытта. Итинтэн сэдиптээн, Дыгый атаҕын тугунан угуттуоҕун, Кучаҥҥа хайдах илдьэрин толкуйдуу, бэйэтэ атаҕа ыалдьан, улахан эрэйгэ тэбиллибитин бу баардыы санаан кэллэ.

…Иккис дуу, үһүс дуу күнүгэр биирдэ өйдөммүтэ. Ханна сытарын ситэ өйдөөбөккө, ойон тураары өгдөҥнөөбүтүгэр, хаһан даҕаны харахтаан көрбөтөх, киһи куттаныах сирэйдээх эмээхсинэ атаҕын соһо хааман кэлбитэ:

– Маны ис. Онтон туран көрүөхпүт, – диэн хаахыныы, уҥуох-тирии илиитэ илигирии, убаҕастаах чохоону уол сирэйигэр аспыта. Түүлүн-илэтин быһаарбакка сытар уол: «Оо, өлбүт эбиппин дии… Сиир абааһылара бу буоллаҕа», – диэн куттана санаан ылбыта. Сүрэҕэ айаҕынан тахсыахтыы түллэҥнии, хараҕа быччайан, ыараан, салыбырас буолбут илиитинэн убаҕастаах чохоону дьалкыта ылбыта.

– Куттаныма, абааһы буолбатахпын. Ис-ис, – дии-дии, эмээхсин одоҥ-додоҥ тиистэрэ саһара ымаҥнаабыта. Туйах, төһө даҕаны утаттар, сыттаах хойуу убаҕастан бэрт кыратык ыймахтаабыта.

– Хайдах манна кэлбиппиний, эн кимҥиний? – уол титирэстээбит куолаһынан ыйыппыта.

– Эйигин манна аҕалыахтарыттан күн үһүстээн төрөөтө. Эрэйдэнэн, ыарытыйан, син тулуйан утуйдуҥ. Ама буолуоҥ, – эмээхсин үөһээ тыына хаахынаабыта. – Ньыычык оҕонньордоох аҕалбыттара. Дьэ, ниэн… Киһи төрдө буолар ыйаахтаах оҕо эбиккин. Туох буруйу оҥорон оҕуурдаммыккын билбэппин, суоллуур кыаҕа суох эмээхсиммин…

– Ниэн буолбатахпын, Туйахпын, – уол тураары өгдөҥнөөн иһэн, ийэттэн төрүү сыгынньах сытарын өйдөөн, сарыыны түөһүгэр тардына, сытынан кэбистэ.

– Туйахтааххын эрэ, муостааххын эрэ, билбэтим… Иһит, – дии-дии эмээхсин араанын таһыттан үөттүрэҕи холустук сулбу тардан ылбыта.

– Аар айылҕаттан көрдөстүм-ааттастым. Билэрбинэн илбийдим, этэҥҥэ буолуоҥ. Сыалдьаҥ улаҕа сытар, ылан кэт. Маны үһүс атах оҥостон хааман көр эрэ, – дии-дии, эмээхсин модьу үөттүрэх маһы ууммута. Туйах олорон эрэ сыалдьатын кэтэн, үөттүрэҕи сиргэ тирээн, икки илиитинэн тардыһан, туран кэлбитэ. Тайахтанан ыараабыт, истибэт атахтарын сыҕарыҥнаппыта. Аҕылаан, уу чаккырас буола тириппитэ.

– Сөп буолуо. Чөлгөр түһүөҥ. Дьэ, ол гынан баран, атаххын тымныппат курдук дьаһанан сылдьар буолаар. Сытыганнаабакка, кыаҕыҥ төһө тиийэринэн сыҕарыҥныы сырыт. Элбэхтик уута ис, эккиттэн-сииҥҥиттэн ууҥ барбыт… Күүскүнэн аһыы сатаа, сэниэ киириэ этэ. Өссө биирдэ эккин-сииҥҥин угуттуохпут… Түөлбэҕэр Ньыычык уучаҕынан илдьэн биэриэ. Дьоҥҥун-сэргэҕин көрдөххүнэ, бэйэҥ аскын аһаатаххына, түргэнник атахтаныаҥ.

Күн киириитэ, эмээхсин араанын уотун сөргүтэн, күүскэ оттубута. Уулаах көһүйэтэ оргуйуута, хатарыллыбыт оттору, силистэри угаттаабыта. Олор үрдүлэригэр хаппыт тирии дуу, муос дуу курдугу кыһыйбыта. Кутаата сөҕүрүйүүтэ, көһүйэтин устан, уутун сүөкээбитэ уонна ууллубут уҥуох хоргунун кутан, ньолҕорута булкуйбута. Тиритэн, уу чаккырас буолбут уолу эргитэ сылдьан, муос быһаҕынан кыһыйа, чараас сарыынан соппохтообута. Сыттаах баҕайы, хоргунтан ньалҕаарыйбыт күөхтүҥү ньоҕорунан сыбаабыта. Эмээхсин көлөһүннүрбүт баттаҕыттан уонна ньоҕор туймаардар сытыттан Туйах сүрэҕэ өлөхсүйэн, аҕынньыта холлон, бөтүөхтээн иһэн, өйүн сүтэрбитэ. Дьон бөтүгүрэһэн кэпсэтэриттэн биирдэ өйдөнөн кэлбитэ. Туруохтуу үнүөхтээн иһэн, этигэр сотуллубут ньоҕоро хам хатан, хас хамсаннаҕын аайы этэ быһыта барыахтыы быһытталанан ыарытыйан, төттөрү сыппыта.

– Ньээкэ, иһит эрэ, ити хуркэни манна хаалларар сатаммат. Өлөрдөхтөрүнэ, сүттэҕинэ Туоҕа Боотур биһигиттэн таныардыа… – бүтэҥи саҥа добдугураабыта.

– Шордоох да баҕайы, – Ньээкэ, олус ыгылыйдаҕына буоларыныы, өбүгэлэрин тылыгар тартара саҥаран барбыта. – Ити ниэн хаампат, уучахха кыайан олорон айанныа шуоҕа… Чэ, хоһууннар баар буоллахтарына, көтөҕөн даҕаны илдьэллэр ини… Дьүүкти көмөлөстөҕүнэ, бэйэм көрөн-иштэн баршар буоллаҕым… Дьиҥэр, өбүгэлэрбэр айанныахтаах ширим бу буолуохтааҕа, хаалыахтаах этим. Олохпун олорбут, чороҥ шоҕотох атиканы кэртэхтэринэ кэртиннэр… Хата, уолбун көршүөм… – эмээхсин ыксаабыт хаахынас саҥата сыыгыныы титирэстээн иһэн, тыастаахтык өрө тыынара иһиллибитэ.

– Атикан, ыксаама. Кэммит кэллэҕинэ, бары даҕаны барыахпыт турдаҕа… Эн билигин тыыннаахтар тустарынан санаа. Эйигинэ суох сатаммаппыт. Онон хомун, табалары аҕалтарыам. Ураһалар туран эрдиннэр. Этэҥҥэ буоллахпытына, көтүрэн илдьэ барыахпыт. Хуркэни көрө-истэ сылдьаарыҥ, хоһууннар хааннара-сииннэрэ буһан, үҥүүнэн сүрэҕин тобулу анньан, сиргэ даҕаны хаалларыахтарын сөп…

– Амака Хоһуун, оттон эн тоҕо барсыбаккын?

– Ньыычык этэ уолбун кытта табалары эккирэтэ барбыттар. Аҕыйах хоһууну кытта кинилэри күүтүөм. Суоллаан көрүөхпүт. Сорох хоһууннары өрүскэ наарба бэлэмнэтэ ыыппытым. Эһигини онно көрсүөхтэрэ. Ситигирдик. Элэтэ, – бүтэҥи куолас кэнники тылын күүскэ саҥараат, атаҕын тыаһа сырдырҕаан, тэйэн барбыта.

Диэл сыыйа арыллан, Туйах сирэйигэр сөрүүн салгын саба охсубута. Эмээхсин аҕылаан ынчыктыы, киирэн кэлбитэ, эппэҥнии тыына, Туйах таһыгар тохтообута.

– Ниэн, өйдөннүҥ ини… Туран таҥнан көрүөхпүт, мантан барабыт…

– Ханна барабыт, мин түөлбэбэр дуо? – Туйах ыарыытын тулуйа сатаан, тииһин хабырыммытынан, аа-дьуо олорбута. – Эппин хайыыбын, соттобун дуо?

– Бэйэтэ тохтон түһүөҕэ, – Ньээкэ кыыһырбыттыы охсуоланан кэбиспитэ. – Өлөрсүү, кыргыһыы бүтэр уһуга суох баҕайыта буоллаҕа дуу? – эмээхсин санаатыгар баттата ботугуруу, туохтан хомунуон билбэтэхтии, араанын иннигэр тэпсэҥнээбитэ. – Иннинэн сирэйдээхтэр, икки атахтаахтар имири эсиһиэхтэригэр диэри сэймэктэстэхтэринэ, бу Орто дойдуга ким олорор…

Эмискэ өйдөммүттүү, Туйаҕы кыҥастаспыта:

– Атын сиргэ көһөн барабыт. Эн биһигини кытта барсар буоллуҥ. Манна кээнньэли хоһууннар иһэллэр… Куттаныма, түөлбэҕэр атын сиринэн эргийэн тиийиэҥ, – дии-дии, тирии хааһаҕы хаһан, таҥастары сыымайдыы, сахсыйбахтыы, имэрийбэхтээн ылбыта. – Бу уолум кэтэ сылдьыбыт таҥастара… Аны кэлэн кимим кэтиэй? Мэ, балары кэт. Хайа, мантан ылата тымныйыа, бука, сэрэйдэххэ, антах даҕаны кэтэр таҥаһыҥ татым буолуо? – эмээхсин тыастаахтык өрө тыына, хараҕын уутун соттон ылбыта.

Туйах олорбохтуу түһээт, харса суох таҥнан барбыта. Ыраас, сып-сымнаҕас гына имитиллибит таҥастар этин-сиинин сылааһынан кууспуттара. Бүтэһигэр ис өттүнэн түүлээх дудиканы кэтэн, аа-дьуо туран кэлбитигэр, эмээхсин сыҥыргыы, уол түөһүгэр кэлэн сыста түспүтэ. Титирэстээбит куолаһынан: «Хут, ээ, оҕом курдук көрдүм ээ… Аата, уҥуоҕуҥ-иҥиэҕиҥ үкчүтэ да бэрт эбит», – диэмэхтии, Туйах саннын илибирэс илиитинэн имэрийбэхтии, атаҕын соһо тэйбитэ.

– Эйигин кыайан хаампат диэбитим… Куотан иһэр дьон, айаммыт балысхан буолуо. Хаамарын хаамыаҥ даҕаны, бырдыҥ быстыа, саатар, табаны миинэргэ үөрүйэҕиҥ суох… Хоһууннар, онто даҕаны суох, хааннара хойдо сырыттаҕа. Дэлби ыксатан, дүгдүөлээн буоратыахтара. Тиһэҕэр боҕуу гынымаары тыыҥҥын салҕаан, муоҕунан саба тарыйыахтара, – эмээхсин өрө тыына, хараҕын уутун ытыһынан соттон ылбыта. – Тугу этэрбин үчүгэйдик иһит. Амака Хоһуун, эн сүттэххинэ, өссө улахан иэдээн тахсыан билэр. Онон мин тылбын ылынан, хоһууннарын дьаһайыа. Билигин хоһууннар сарыыга сытыаран, түөрт өттүгүттэн тутан барыахтара. Күн киириитэ хонуктуур сирбитигэр тиийиэхпит. Түүлбүнэн сирдэттэхпинэ, хоһууннар ити сиргэ, биһигини эрдэ ыытан баран, эйигин тыыҥҥын салҕаары гыналлар… Ким билиэй, «өлбүтэ» диэн, хаалларан кэбистэхтэринэ… Эн олох турбакка сытаар. «Кыаҕын ылларбыт», – диэн хоһууннар холкутук утуйуохтара. Дьэ, оччоҕуна күрээн көрүөҥ… Хайа диэки хайысхаланан бараргын ыйыахпыт. Дьүүкти атаарыа, сыт-сыт, билигин кэлиэхтэрэ, – эмээхсин ыксаан, кыыкыныы сапсыйбахтаабыта.

Өтөр буолбатаҕа, диэл тэлэллэ түһээтин, нимчикаалаах, илиилэригэр кылгас үҥүүлээх түөрт киһи көтүөккэлэһэн киирбиттэрэ. Биир тылы саҥарбакка, Туйах сытар сарыытын муннуктарын маамыктанан баайан, санныларыгар кэтээт, таһырдьаны былдьаспыттара. Туйах чэбдик салгыҥҥа эмискэ тахсан, эмиэ түлэй-балай барбыта. Дэҥ-дуҥ табалар эҥээннэрэ тыһыргыыра, күрдүргэччи тыынан аҕылыыллара иһиллэн ааһара.

Күн ортолообут быһыылааҕа, биир сиргэ Туйаҕы сытыаран баран, хоһууннар сүтэн хаалбыттара. «Кыайыахпыт суоҕа диэн хааллардылар быһыылаах. Туран хааман көрөрүм дуу?» – диэн саныы сыттаҕына, үс хоһуун баар буола түспүттэрэ. Бар түү сирэйдээх хоһуун кэлэн өҥөйөн көрө, сибигинэйэн саҥарбыта: «Өлүк киһини тугу таһабыт, сылбахха быраҕан кэбиһиэҕиҥ. Тыыммытын тэскилэтиэҕиҥ. Табалаах дьоммут суолун тэбистэрдибит. Орончо Хоһуун эккирэтээччилэри төһө өр бурутуо биллибэт. Суолдьуттаах буоллахтарына, тута даҕаны сырсыахтарын сөп».

«Амака Хоһуун өлөрдөххүтүнэ, тиэрпэккэ бырахтаххытына, улахан таныар тахсыа диэбитэ. Бачча чугаһатан иһэн, бырахпат инибит. Атикан даҕаны кыраан-таныйан бүтэриэ», – иккис саҥа иһиллибитэ.

«Хонор сиргэ диэри сордонон көрүөҕүҥ. Сарсыныгар, уучахтаахтары ыытан баран, дьаһайыахпыт. Биһиги кытылга тиийиэхпитигэр диэри инникилэр туорууллар ини. Барыаххайыҥ!» – үһүс киһи дьаһайа көбүөлээбитэ. Икки киһи инниттэн, биир киһи кэнниттэн тутан, маарыҥҥыларынааҕар өссө түргэнник, сүүрэр-хаамар былаастаан айаннаабыттара. Табалар эҥээннэрэ, сөтөллөн хахсыйар курдук тыастара иһиллибэт буолбут этэ. Хоһууннар, тугу эрэ күүтэрдии, кылгастык тохтоон тыын ыла, күн арҕаалаан эрдэҕинэ, улахан күөл кытыытыгар тахсан кэлбиттэрэ. Туйаҕы бэс түөрүллүбүт сыгынаҕын анныгар уураат, тыаһа-ууһа суох иҥэн-сүтэн хаалбыттара. Туйах олус хабаҕыран, аа-дьуо туран чэпчэтиммитэ, хара күүһүнэн күөлгэ тэмтээкэйдээн киирэн, умса түһэ сытан, тохтуу-тохтуу утаҕа ханыар диэри уулаабыта. Этин-сиинин дьикти сүүрээн ибигирэтэ тарҕаммыта. Ол аайы хараҕа сырдыы, өйө дьэҥкэрэн испитэ. Тымныы, чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэ тыыммахтыы, кытылы кыйа хааман көрбүтэ. Атахтара биллэр-биллибэттик дыыгынаһа, тирэҕин улам ылан барбыта. Ыараабыт атахтара чэпчээбиттэриттэн, истигэн буолбуттарыттан олуһун үөрбүтэ. Сэрэнэн өрүтэ ыстаҥалаан, чохчоохойдоон ылбыта. Сүрэҕэ күүскэ мөҕүөлүү, тулатын көрүнэ, күөл кытыытынан сүүрэ туруон баҕартаабыта эрээри, эмээхсин сири ыйыах буолбутун өйдөөн, сарыытыгар тиийэн, сытынан кэбиспитэ. Хоһууннар, барбыттарын курдук, эмискэ баар буолбуттара. Ол эрээри, иккиэ эрэ этилэр. Сарыытын икки өттүттэн бүүрэ харбаат, бэдьэйэ турбуттара. Туйах хараҕын быһа симэн, сүрэҕэ күүскэ тэбиэлиирин уоскута биэтэҥэлээн иһэн, сылаата таайан, утуйан хаалбыта. Сиргэ түһэрбиттэригэр биирдэ уһуктубута. Үрдүгэр күһүҥҥү халлаан бачымах сулустара тымныынан чаҕылыҥнаһаллара.

– Ниэн, тыыннааххын дуо? – билэр саҥата хаахынаабыта. – Олорон көр эрэ, үссэниэҥ этэ, – диэн кутааҕа күлүктэтэн, улахан дулҕа курдук көрүҥнэммит эмээхсин саннын тардыалаабыта. Икки сиргэ оттуллубут кутаалар тастарыгар кыра, улахан дьон бөлүөхсэн олороллоро. Ботугураһан кэпсэтэр саҥалар быыстарынан оҕо ытаан ыҥыргыыра.

– Мэ, бу өлүктэни сылаас ууга сымната сиэ, уута ис, – эмээхсин окко сууламмыты кытта чохоону ууммута. Туйах тураары өгдөҥнөөн эрдэҕинэ, эмээхсин санныттан баттаан, төттөрү олорпута.

– Турума, – диэн сибигинэйэ сыыгынаабыта. Кутаа таһыттан биир күлүк бэрт чэпчэкитик сэгэлдьийэн хааман, Туйахтаахха чугаһаабыта. Быыһык сонун нэлэккэйдэммитинэн кутаа сырдыгар куйах тимирэ кылабачыйан ылбытыгар уол дьигис гына түспүтэ. Эт-этэ барыта күүрбүтэ.

– Куттаныма, Ньыычык этэ кыыһа Дьүүкти. Эйигинэн илдьит ыытыа, суолгун ыйыа, – эмээхсин уоллаах кыыс кэпсэтиилэрин, атын дьонтон маныырдыы, тэйиччи баран, олорунан кэбиспитэ. Күлүк уолу бүөлүү нөрүйбүтэ, сэбирдэх суугунаан эрэринии сибигинэйбитэ:

– Дагдаҕар Боотуру билэр инигин? Этээр эрэ… Киниттэн куотан буолбатах, атыттартан күрээн, өрүс уҥуор тахсан эрэбит. Көрдөөтүн, буллун… Күүтэр үһү диэр. Бу эн хотохоонуҥ, угун аҕам уһаппыта, чорами оҥостуоҥ. Биир тэбэнньэ уучаҕы оол көстөр тыаҕа кистээн илдьэн баайыам. Ону илдьэ бараар, атах тардыстыаҥ. Эйигиннээҕэр сытымсах буолуо. Куттал суоһаатаҕына биллэриэ, түөлбэ, буруо сытын ыллаҕына түргэтиэ. Онон кэтии, көрө сылдьаар. Боҕуулаата диэтэххинэ, өлөрөн үссэниэҥ, сороҕун өлүктэ оҥостон өйүөлэнээр. Ити тыаны хаҥас өттүн тутуһа бардаххына, от үрэххэ тиийиэҥ. Ону бата, күнү утута бараар. Түүн, көр, ити чаҕылыйар сулус туһаайыытынан хотохооҥҥун төбөтүнэн уураар. Сарсыныгар ол диэки хайысхаланаар. Күнүһүн бутуллаары гыннаххына, суон мастары көрөөр. Эн барар сириҥ диэки өттө сырдык өҥнөөх буолуохтара, лабаалара арыый аҕыйах, кылгас, онон сирдэтээр. Сүүрүктээх үрэххэ тиэрдиэ, ону оломноон туораан, инниҥ диэки бара тураар. Улахан ээйи мүччү түһүөҥ суоҕа. Ону уҥуоргутун булан кыйа, уҥа бардаххына, мыраан көстүө. Күнүҥ онон бүтүө. Ити мырааны хаҥас өттүнэн батыһан истэххинэ, улахан күөл кэлиэ. Ол уҥуоргу өттүгэр, кытылтан чугас, бэстэр быыстарыгар соҕотох холомо баара буолуо. Онно Оювун диэн ааттаах этэ олорор. «Ньыычык кыыһа Дьүүкти ыйан ыытта», – диэн этээр. Көмөлөһүө, суолгун салгыы торумнуо… Уучаҕы онно тиэртэххинэ хааллараар. Баҕар, тигии сирэйдэр, атын даҕаны биис уустара, буркучааннар бааллара буолуо, сэрэнээр. Чэ, сынньан. Халлаан суһуктуйа сырдыыта уһугуннарыам, – кыыс хараҥаҕа киирэн, симэлийэн хаалбыта.

– Ниэн, ол уучахха алаҥаа, нимчика, тэдэн уонна кыра өйүө баар буолуо. Бачча турбут киһи түөлбэҕин булар инигин? – эмээхсин кэлэн, уол атаҕын имэрийэн ылбыта.

– Миигин аҕалбыт хоһууннар сорохторо аараттан төннүбүттэрэ дуо? – Туйах хоһууннар аҕыйыылларыгар баҕара, сибигинэйэн ыйыппыта.

– Тыыннаах ортохторуна өрүскэ ситиэхтэрэ. Эккирэтээччилэри бурутан, атын сиргэ илдьээри, манабыл буолан хааллахтара… Биһиги айанныыр сирбит өссө даҕаны ыраах, – дии-дии, эмээхсин кутаа диэки барбыта.

Тыҥ хатыыта, төһө даҕаны кэтэһэ сыттар, Дьүүкти эмискэ баар буолбутуттан Туйах соһуйан эрэ хаалбыта. Кыыс, устан эрэрдии сыбдыйан, инникилээн бара турбута. Туйах, төһө даҕаны атаҕын төбөтүгэр сэрэнэн үктэнэ сатаатар, тоҥмуттуу илигириир ыараабыт атахтара тирэхтэрин булбакка, байааттаҥнаан ылаттаабыта. Ыксаан, уһаабыт уктаах котокоонунан тайахтанарга тиийбитэ. Дьүүкти олус ыксыыр курдуга, биир кэм сыбыгырайара. Уол олус хаалбытын биллэҕинэ, күүппэхтээн тура түһэрэ. Тиийиэхтээх сирдэрин ортолоон иһэн, Туйах тириитэ тэнийэн, атахтара итийэн, улам тирэхтэнэн, хаамара түргэтээбитэ. Хоммут сирдэрэ тумаҥҥа сууланан сүтүүтэ, Туйах хаамарын эбэн, устунан бэдьэйэ сүүрэн барбыта. Өтөр гымматаҕа, Дьүүктини ситэн ылбыта. Кыыс билбэккэ иһэн, соһуйан туора ыстанаат, кылгас үҥүүтүн тоһуйа туппута. Туйах турарын көрөн, кэҥээн төгүрүйбүт харахтара мичилийэ түспүтэ.

– Киһини соһуттуҥ, кыайан барыа суох дуу диэммин, санааргыы испитим, – диэт, үҥүүтүн санньыппыта. – Чугаһаатыбыт. Оол көстөр сыбарга тиийиэхтээхпит, сырсан көрүөх эрэ, – диэт, курбачыс гынаат, элэстэнэ турбута. Туйах соһуйан уонна кыыс олус чэпчэкитик, көтөн эрэрдии кылбаҥнаабытыттан, абылаппыттыы, туран хаалбыта. Кэмниэ-кэнэҕэс кыыһы кэнниттэн эккирэппитэ…

– Санааҕын түһэримэ, миигин ситэр хоһуун аҕыйах буолуо, – Дьүүкти Туйаҕы көрө, бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэн, ыһыллан бураллыбыт баттаҕын кэннигэр имэринэ, сүүһүн көлөһүнүн соттубута. – Дагдаҕар Боотурдааҕы эккирэтэн, түөлбэҕэ күнүнэн кэлбиккин итэҕэйбэтэҕим ээ… Чахчы быһый уол эбиккин. Олус сылайбакка, үссэнэ, сынньана айанныы сатаар. Хоһууннар, хата, эн сүппүккүттэн үөрэн, күлүктэригэр имнэниэхтэрэ. Эккирэтэ, көрдүү барыахтара суоҕа. Кинилэргэ даҕаны күн сырдыга баҕалаах. Барыта ыксал, саатар, манабыл хоһууннар төннүбэтэхтэр… Чэ, кытаат, түөлбэҕин була сатаа, уучахха айаҥҥар туттар мал-сал баар. Дагдаҕар Боотурга илдьиппин тиэрдээр, – диэт, Дьүүкти бэргэһэтин кэтэн, кэлбит сирин диэки төттөрү түһүнэ турбута…

Дыгый баттатан, өрүтэ уһуутаан, санаатын ситимин быһан кэбиспитэ. Халлаан борук-сорук буолуута, Туйах туран кэлбитэ. Көмүлүөк уотун күөдьүтэн, ол сырдыгар охторун сыымайдаан бэрийтэлээбитэ. Куонньалыгыттан ох саатын хостоон, кирсин сыныйан көрбүтэ. Куйаҕын, бэлэпчитин устуталаан, сылбырҕа соҕустук таҥныбыта. Арай харыларын харысхалларын уонна дапсытын хаалларбыта. Этэрбэһин оһугар быһаҕын анньыммыта, батаһын сыгынньахтыы тутан, саадаҕын курданан, тыаһа-ууһа суох тахсан барбыта. Кыаҕын ылан эрэр кыһыҥҥы сарсыарда саҥардыы сырдаан эрэрэ. Туйах чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийээт, атаҕын бэрбээкэйинэн хаары билиммэккэ, сүүрэ турбута.

Дыгый ыйбыт оҥкучаҕын ыраахтан көрбүтэ. Хаарынан бүрүллүбүт сэгдэҥэ ойуур иһигэр тостубут титириктэрэ, талах лабаалара иҥнэри-таары адаарыһан, ыраахтан хараарыҥнаһан, оҥкучах иччилээҕин туоһулуура. Туйах көрө охсоору, буурдаан эрэрдии киэҥник атыллаталаан, оҥкучах иннигэр хорус гына түспүтэ. Ох саатын ытардыы бэлэмнэнэн, сэрэнэн өҥөйөн көрө таалбыта. Сүүнэ муостаах тайах төбөтүн көхсүгэр эрийэ быраҕан, дьиктитик адаарыйа сытара. Хонноҕун аннынан тобулу киирбит үөрбэ көхсүн арҕаһынан дьөлө көтөн, хаан ньаҕайдаммыт уһуктаах төбөтө чараас мууһунан бүрүллэн, килэрийэ суостанан көстүбүтэ. Туйах саҥа таһааран алыкыылыы, ох саатын өрүтэ уунаҥалыы, оҥкучаҕы эргийэ хаамыталаабыта. Тыын ыла тохтуу түһэн, суолу-ииһи хайбыта.

Бу сырыыга Дыгый оҕонньор сыыһа сабаҕалаабыт этэ. Күлүктээҕи Барылах чулуу булчуттара ыраахтан эккирэтэн аҕалан үктэппиттэр быһыылааҕа. Оҥкучах тулата, үөр сылгы турбутунуу, бөрөлөр суолларынан чигдигирэ тэпсиллибитэ сөхтөрбүтэ. Туйах суолу-ииһи көрбөхтүү, туруору угуллубут олуктаах маһы сыҕарытан, тайах уонна оҥкучах эркинин икки ардынан кыбылла-кыбылла, аллара түспүтэ. Киһи эргичиҥнээбэт кыараҕаһа буолан биэрбитэ. Бэрт эрэйинэн оҥкучах сабыы мастарын, тайах тосту үктээн түспүт маһын, талаҕын өрүтэ тардан ыраастаабыта. Улаханнык бөһүйэ илик кыыл иһин хайа соппута. Үрүҥ иһин араартаан ылан, ханнын сааҕын көҕүрэтэн үөһэ кыыратаат, ордугун соһон таһаарбыта. Атахтарын тобуктарынан араартаабыта, төбөтүн быспыта, кэлин өттүн, тириилэри баҕастары сиһинэн араартаан, быанан баайан соһон, үөһэни булларбыта. Үөрбэ мастары быһыта сынньыбыта. Тайаҕын хаалбыт аҥаарын оҥкучаҕар эргитэ сылдьан быһыта сынньан, үөһэ тамнаабыта. Оҥкучаҕын иһин ыраастаан кэбиспитэ. Кыһыҥҥы күн санньыйыыта, сүгэн барыахтаах этиттэн, иһиттэн уратыны, холбоҕо таспыта. Түүн хонорго сананан, ыксал тирээтэҕинэ оҥкучаҕар куотан түһэрдии, иһирдьэ мас быраҕаттаан бэлэмнэммитэ. Оҥкучах чугаһыгар үс сиргэ кутаа оттордуу дьаһаммыта. Сүлбүт тайаҕын тириитин олбох оҥостуммута, сороҕун тыалтан хаххаланаары быһыта сынньыллыбыт дьылҕан мастарга үөлэн, туруору анньыталаабыта. Үлэтин көрө астына, кулуһун оттон, эт үөлүммүтэ, сөбүлээн илдьэ сылдьар Дыгый чыҥыллатыгар хаар уулаабыта.

Кулуһун күһүҥҥү борук-соругу түргэтэтэн, тулата хараҥаран барыарбыта. Халлааҥҥа, сырдыгы баһыйа, онон-манан биирдиилээн сулустар кылахачыспыттара. Кутаа өрө үөмэхтэнэр кыымнарыттан эбиллэн иһэрдии элбээн, чугаһаабыкка дылы буола чаҕылыҥнаспыттара. Туйах тиэрэ түһэ сытан, Дьүүкти ыйбыт сулуһун көрө, санаата ыраахха көппүтэ.

…Дьүүкти сүтүөр диэри көрөн турбахтаат, табатын быатын кылгастык тутан, түргэн хаамыынан айанын салҕаабыта. Босхоломмут үөрүүтэ, атахтара истигэнэ уолу кынаттаабыта. Табатын сиэппитинэн, ардыгар бэдьэйэн ыла, иннин диэки харса суох барбыта. Күһүҥҥү күн өрө көтөҕүллүүтүн түмүктүүр кэмигэр аччыктаан, атахтара дыыгыныы сылайан, тохтообута. Ындыытын хасыһан буспут эт, өлүктэ, имсэ уонна чараас сарыыга сууламмыт муос быһыччаны, кыалаах хататы таһаартаабыта. Иилиллибит алаҥааны ылан, эргим-ургум тута, кирсин тардыалаан көрбүтэ. Нимчикаҕа аҕыйах муос төбөлөөх ох баарыттан үөрбүтэ. Көмүскэллээх курдук санаммыта…

Түүнүн аанньа утуйбатаҕа уонна күнүскү сылаата таайан, саныы сыппыт санаата симэлийэ нухарыйыахча буолан иһэн, бөрө улуйбутуттан уһуктан кэлбитэ. Өтөр буолбатаҕа, онтон-мантан бөрөлөр онолуспуттара. Туйах ойон туран, сөҕүрүйбүт уотугар мас эбэн биэрбитэ. Ох саатын бэлэмнии тутан, долгуйан битигириир сүрэҕин тыаһын иһиллии, тула мэлээриҥнээбитэ. Этинэн-сиининэн суоһар куттал чугаһаабытын сэрэйэн, тыынара бысталана, ох саатын быарын ыксары туппахтаабыта. Эрбинньэхтэнэр сырдык тиийэр-тиийбэт сиринэн хара күлүктэр күлүкүчүспүттэрэ. Эмискэ ойоҕоһугар барбах сырдыкка уоттар кылахачыспыттара, ис түгэҕиттэн эҥсиллэр суоһар ньиргиэр иһиллибитэ. Туйах илиитэ, атаҕа ыараан, маҥан хаарга борогулдьуйа күлүкүчүйэр күлүгү кыҥастаһа, хараҕаламмыттыы туран хаалбыта. «Кутааҥ сырдыга харахтарыгар оонньуура көстүөр диэри ыган киириэхтэрэ», – диэн Дыгый эппит тыллара күлүм гынан ааспыта. Итини даҕаспытынан уот «тас» гынаат, чох өрө ыстанан сирэйигэр түспүтүгэр дьигиһийэ өйдөммүттүү, охтоох кирсин тарпытынан, эргиллэ түспүтэ. Кутаа сырдыга хабар-хаппат сиригэр икки уот сандааран ылбытын көрөөт, оҕун ыытан кэбиспитэ. Ох сурулуу хараҥаҕа сүтээтин, өлөр саҥа өрө оргуйбута. Туйах сэгэс гына түспүтэ, иккис оҕун ууруна, тула кулахачыйбыта. Ыйылыыр-орулуур саҥа түүҥҥү чуумпуну аймаан иһэн, уостан хаалбыта. Хаста даҕаны, кыл түгэнэ, хара күлүктэр барыгылдьыспыттара эрээри, ытар бокуой биэрбэккэ, хараҥаҕа симэлийбиттэрэ. Тэйиччи, киһи кутун-сүрүн баттыах, кутурҕан санньыар дорҕоону титирэстээн таһаара, бөрө улуйан онолуппута. Туйах сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээн, быстах кэмҥэ, аһыныы курус тыына иилии эргийэн ылбыта. «Аһыылаах даҕаны кыыл, булт буоллаҕа. Оннооҕор киһи киһини бултаһар…» – диэн Дыгый эппитэ кулгааҕар иһиллэн ылбыта. Уол өрө эппэҥнии, чуумпуну иһиллии, сыыйа уоскуйан барбыта. Кэтэнэ-манана бэлэмнээбит чөмөхтөрүгэр умайа сылдьар мастары анньыталаабыта. Кутаалар умайан күлүбүрээн, тула өттүн сырдата борогулдьуппуттара. Туйах сылааһынан илгийэр сырдыктан санаата бөҕөргөөбүтэ, уотун одуулуу, бөрөнү бастаан көрсүбүтүн, кутталыттан дуу, күүрээниттэн дуу, эт-этэ титирэстээбитин субу баардыы өйдөөн ылбыта…

Халлаан борук-сорук сырдыыта, маҥан хаарга хараара сытар булдун көрбүтэ. Саадаҕын устан, сыгынньах батаһын угун икки илиитинэн ыксары тутан, бэйэтэ даҕаны билбэтинэн үөмэрдии бөкчөйөн, бөрөҕө чугаһаабыта. Ардай аһыылаах өллөр даҕаны, кыылы-сүөлү, бэл, булчуту «сык» гыннарар суоһар, толуу көрүҥнээҕэ. Кэтит түөһүн тылыгар батары түспүт оҕу тосту хадьырыйбыта кыа хаантан кытара хоройоро. Тыынын быһар ох киирбит сириттэн өһөх хаан өссө даҕаны ньолҕоруйа оргууй бургучуйара. Хаан, көлөһүн, ыы-дьаар ыарахан сыта саба халыйбыта. Туйах сүдү кыылга сүгүрүйэрдии, төбөтүн хоҥкутан турбахтаат, батаһын тоҥ сиргэ батары анньа, тобуктуу түспүтэ. Харахтарын быһа симэн, бөрө сүүһүн оргууй имэрийэ, көрдөспүтэ-ааттаспыта:

– Барылах чулуу булчута, ардай аһыылаах бастыҥа, сүүрэр атахтаах мааныта, сүр баттыыр уоттаах харахтаах… Өһөөн өлөрдө, анаан бултаста диэн, санааҕар тутума, үрүҥ тыыммын өллөйдөөрү, кэлэр кэскилбин санаан, көмүскэннэҕим. Буулаабыт буруйуҥ бэйэҕэр… Аал уоппун аһатан, Ийэ кыылгыттан, аһыылаах аймахтаргыттан, Барылахтан көрдөһөн, уһуктааҕы ыыппытым… Аар айылҕа көрөн-истэн турар… Кэнэҕэскитин аймахтарыҥ өһүөннээн, ир суолбун ирдээбэтиннэр, туспа ыырданныннар, – диэн ботугуруу, этэрбэһин оһуттан быһаҕын хостоон таһааран, тостубут оҕун таһынан сэрэнэн хайа анньан, оҕун тобоҕун хостообута. Онтукатын өрүтэ уунаҕалыы, суордуу кыламмыта, алыкыылаан ылбыта, дьэ уонна өрө тыынаат, сэрэнэн сүлэн барбыта. Өр гымматаҕа, сүлүллүбүт тириитин туппутунан, чугас баар дүөдэҕэ тиийбитэ. Мууска киирэн, атаҕынан чараас хаары хаһыйбахтаан, килэгир мууһу таһаарбыта. Тириитин ис өттүнэн мууска тэнитэ быраҕаттыы соролуу тардыалаан, сыатын мууска сыһыаран ыраастаабыта. Сүлүллүбүт бөрөтүн тумустаахтар, тиистээхтэр сиэбэтиннэр диэн, күлүнэн бүттэтэ суох гына сотон, сир хайдыбытыгар түһэрбитэ.

Төһөнү кыайарынан иһи-эти хааһаҕар симинэн, сүгэн кэбистэ. Саадаҕын кэтэн, батаһын тайахтанан туран, ойуурун диэки хайыһан сүгүрүйэн ылла. Сүгэһэрин көннөрүнэ, кэлбит сирин диэки бэдьэйэ турда. Сарсыардааҥҥы күн чаҕылыччы тыган, Туйах ис-иһиттэн көнньүөрэн, түүҥҥү куттала, курус санаата симэлийдэ. Аар Айылҕа күүстээх-уохтаах, ардай аһыылаах чулуутун бултаабытыттан, ханнык баҕарар адьырҕаны кытта туруулаһыаҕын өйдөөн, күүһүгэр күүс эбиллибитэ, ис туруга бөҕөргөөбүтүн этинэн-сиининэн толору билэн, сыыйа сүүрэн барда. «Ама, күүстээҕи самнарыы үөрүүтэ, маннык күүһү-уоҕу, модун санааны эбэрэ буолуо дуо? Бу иһин, күүстээҕи өлөрө-өһөрө, анаан кэлэн кыргыһар буоллахтара дуу…» – Туйах санаата ытылла, обургу ырааһыйаны туораан, ойуур саҕатыгар тиийэн иһэн, саһыл ааспыт суолун көрөн, тохтуу биэрдэ. Сүгэһэрин устан, саһылын суоллаан, туора таҕыста. «Соторутааҕыта ааспыт дии… Бачча түбэһэн бараммын, суолун хайан көрөрүм дуу…» – Туйах кулуук бэргэһэтин умса анньына, кэтэҕин тарбанан ылла. «Күн эрдэ, баҕар, Барылах үтүө хараҕынан көрөн, ханна эмэ тохтотон бултатаарай? Саатар хайа диэки хайысхаламмытын билиим», – дии санаат, төттөрү тахсан, сүгэһэрин суон тиит мутугар ыйаан кэбистэ. Батаһын, чэҥкээйи оҥостумаары, тиит анныгар уурда. Сүүрэрдии оҥостон, этэрбэстэрин быаларын ыксары тарда, түргэнник оноҕос ылардыы, кэһэҕин көхсүгэр кэтэн, биэтэҥнээбэтин курдук, ыга баанна. Саһыл суолун кытыытынан хааман иһэн, бэдьэйэ сүүрэн барда. Саһыл сылдьар ыыра быһыылааҕа, быстах ойуурдары быһыта түһүтэлээн, кыра күөллэр кытыыларыгар киирэн кутуйахтаан, сүргэйэ хараарпыт сирдэрэ көстүтэлээтэ. Туйах итинник ырааһыйалары ойуур иһиттэн сэрэнэн кыҥастаһа, үөскэ киирбэккэ, ойуур кытыытынан эргийэ сүүрэн, саһыл тахсыбыт сирин булан, салгыы суоллаан истэ. Биир кыра ойууру мүччү түһээтин кытта, уҥуоргу өттүгэр уһун синньигэс күөллээх балачча кэҥэс сир нэлэһийдэ. Саһыла сорунуулаах баҕайытык күөл атаҕын көрдө-көрбүтүнэн суола биир тэҥник дыргыйа турбут. Туйах тохтуу түстэ, тыын ыла, тулатын кыҥастаста. Арай, күөл уҥуоргу өттүнэн, дулҕалар быыстарынан, суор өрүтэ даллаахтанарга дылы гынна. «Дьоҕойон, кини эмиэ кутуйахтыыр дуу…» – диэн, быстах санаа охсуллан ааста. Онтон өйдөөн көрбүтэ, хаһан даҕаны харахтаабатах, түөһүгэр маҥаннаах хара саһыл илин атахтарынан дулҕаҕа тайанан, хоройо түстэ. Туйах хаптас гынаат, долгуйан, сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээн, аҕылаан барда. Саһыл оонньуур курдук өрө көтө ойуоккалыы, дулҕа быыһыгар көхсө эрэ хараарыҥнаата. Уол үгүһү толкуйдуу барбата, кэннинэн хааман, ойууругар төттөрү киирэн, күөл биир өттүнэн тоһуйардыы сананан, түһүнэн кэбистэ. Кыра мастары үрдүлэринэн ойо, мутуктары аһара сүүрэн элэгэлдьийдэ. Өтөр гыммата, күөл тумсугар тахсан кэллэ. Тыынын тэҥнии көрбүтэ, саһыла күөл ортотун диэки хараарыҥныыр. Туйах үөрэ түстэ, саһыла, кини барыллаабытын курдук, күөлү эргийэ иһэрэ. Бөкчөччү туттан, күөл тумсун тэйиччинэн эргийэн, уҥуор саамай кыарыыр сиригэр тиийэн, сонос тиит кэннигэр тобуктуу түстэ. Аҕылыырын кыччатан, айаҕынан тыына, саһыл хас хамсаныытын кыраҕытык кэтээтэ. Айылҕа маанылаах оҕото, куттал суоһаабытын билбэккэ, булдугар аралдьыйан, өрүтэ көтүөккэлии, чугаһаатар чугаһаан истэ. Туйах тиитигэр сөрүөстэ аа-дьуо туран, ох саатын бэлэмнэннэ. Тириитин алдьаппатарбын ханнык диэн, малтаар оҕун уурунна. Саһыл дулҕалар быыстарынан сылыбырайа, ох саа бэргэнигэр киириэхчэ киирбэккэ, төттөрү-таары буруйа, булдун көрдөөн, өрө көтүөккэлии сырытта. Биир түгэҥҥэ, туохтан эрэ сээбэҥнээн, кулгаахтарын хамсата, суптугур муннун үөһэ анньа, сыт ылаары хантаарыҥнаата. Ону көрөн, Туйах ыксаан барда, хаста даҕаны тиитин кэнниттэн ойон тахсан ытыан санаталаан баран, ким эрэ тутарыныы, тохтоон хаалла. Саһыл турбут сиринэн ойуур диэки сиэлэн иһэн, кутуйахха түбэстэ быһыылаах, умсарыта түһүөлүү, бултаһан барда. Ити сылдьан үөскэ киирэн иһэн, дулҕа үрдүгэр илин атахтарынан тайанан, хоролло түстэ. Туйах тыынын тута, кирсин кулгааҕын иэмэҕэр диэри тардан, саһыл үрүҥ түөһүн кыҥаат, оноҕоһун ыытан кэбистэ. Куорсун тыаһа «иһир» гынна, кирис хары көмүскэл тириитигэр охсуллан дарылаата. Саһыл кыл түгэнэ, тугу эрэ сэрэйэн, салгыҥҥа өрө кулаачыктанна. Оноҕос эккэ түһэр тыаһа бүтэҥитик ньиргийдэ. Саһыл ыстаммыт уоҕар уонна оноҕос күүстээх түһүүтүттэн ыраах эһилиннэ. Дулҕа быыһыгар түһээт ньаҕыргыы, онолуйа кулахачыйан бурҕаҥнаат, ойууру былдьаста. Уол кэһэҕиттэн оноҕос сулбу тардан ылан, илиитигэр туппутунан, кэнниттэн ойдо. Саһыл ыарыыланан ойоҕоһун хабыалана, тула кулахачыйан ылбахтыы, сэндэҥэ мастаах ойуурга содьороҥноото. Туйах улам чугаһатан барда. Саһыл ыксаан, охто сытар хойуу лабаалардаах бэс анныгар сылыпычыйан киирдэ. Туйах чугаһаан киирэн, долгуйуутун хам баттыы, бэс аннын кыҥастаста. Саһыл иһирдьэ киирэн, хойуу кутуругар суулана эриллэ, суптугур муннун түрдэһиннэрэн аһыыларын барбах килэҥнэттэ. Туйах хараҕар Татыйык мичээрдээбит, үөрбүт-көппүт сирэйэ көстөн ааста. «Оо, Аар айылҕам, Баай Барылах… Дьолбун түстүүр үтүө бэлэххитигэр махтал!» – диэн үөрэн ботугуруу, оноҕостоох кирсин сыыйа тарта…