Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

Дьэ, иһит… Бачча тэринэн, кыс хаарга үктэммит дьон, ханна даҕаны барбаппыт! Эн иннигэр, төһө даҕаны кырытыннара көрдөргүн, үөһээттэн айдарыылаах ойуун олоробун! Түүлбүнэн суоллаатахпына, эн даҕаны туора омук урдуһунаҕын… Суол-иис, сыдьаан, аат-суол хаалларыаххын санаталыыгын… Иһит! Сирдээҕимсийэн кыргыһы өрө туттаххына, кэскилиҥ кэхтэрин эн даҕаны, мин даҕаны билэн олоробут. Кырыктаах үҥүүнү өрө туттаххытына, өс уота сирилэччи умайыа, сүппэт-бүппэт таныар саҕаланыа! Мин эттим, эн иһиттиҥ! – Лүксүрээн харахтара уоттанан, субу туран кэлиэхтии өгдөҥөлөөтө. – Биһиги иирсэр туһунан буолбакка, ылсар-бэрсэр, көмөлөсүһэр туһунан ыллыктаах тылбытын ылыныахтара диэн кэлбиппит… Сут, кураан, бытарҕан тымныы алдьархайа, кыыл-сүөл күрэниитэ өртөн буолбатах… Ууһуттан-бииһиттэн, омугуттан тутулуга суох иэгэйэр икки атахтаахтан көмө, харысхал көрдүүрэ манан буолбатах. Уйаара-кэйээрэ биллибэт аан айылҕабытыгар мэһэйдэспэккэ, сир былдьаспакка олоруо да эбиппит…

– Ойууҥҥунан куттаама! Биһиги даҕаны ыҥырыстахпытына, түмүстэхпитинэ, си-дьүгээр буолуохпут суоҕа… Бүгүн дьүгэлийбэтэххитинэ, бэйэҕититтэн бэйэҕит кэмсинээриҥ … – Суор Тумус хараҕын кырыытынан кынчыаттыы, бэргэһэтин ыксары тардынна, сиэҕэр эйэҥэлии сылдьар үтүлүктэригэр илиилэрин анньаат, сутуруктуу тутан ойоҕосторугар сууралаамахтыы, таһырдьа дьүккүйдэ. Нүһэрги Боотур буугунаабытынан, батаһын харбаммытынан, тура эккирээтэ. Субу эккирэтэн тахсыахтыы дьигиҥнээбитигэр Лүксүрээн хаһыытаан тохтотто:

– Кыйма курдук элбэх хоһууннарга тахсаҥҥын туһата суох кэрдиллээри, өргөс үҥүүлэргэ үөлүллээри гынныҥ дуо? Тохтоо! Эн даҕаны сатабылгын, күүскүн-уоххун көрдөрөр, кыргыһар кэмиҥ кэлиэ… Ылыҥ эрэ, ойуунум таҥаһын кэтэрдиҥ, арааҥҥа маста эбэн биэриҥ. Иннибитин-кэннибитин хайыннахпытына сатанар буоллубут, айа-туһах баһаамнаатаҕа… Киэһэриитэ аттаргытын бэлэмнээриҥ, – Лүксүрээн баттаҕын туттара бааммыт синньигэс сарыытын сүөрэ тардан, илгистэн сахсылынна.

Күн тахсыаҕыттан киэһэ им сүтүөр диэри туматтар түөлбэлэригэр дүҥүрдэр дапсыйдылар. Лүксүрээн ойуун лүҥсүүрүн баһыйа сатыырдыы, түөлбэ биир өттүгэр Мэдэйэ ойуун суордуу кылана, алыкылаан ыла охсуолаан лүһүргэттэ. Ый тунаархай сырдыга күлүктэри түһэриитэ, дүҥүрдэр ньим бардылар. Лүксүрээн кырдьаҕас туругуттан кыайан тахсыбакка энэлийэ, бүтүн бэйэтэ салыбырыы, дьигиҥнии сытынан кэбистэ. Диэл сэрэммиттии арыллан, догдо саҥыйахтаах киһи киирэн кэллэ. Субу төттөрү ыстаныахтыы, диэли саннынан анньыалыы, саҥаран добдугураата:

– Мин Амака Хоһуун тастыҥ инитэбин… Манна таба көрөөччүнэн үүрүллэ-үтүрүллэ сылдьабын. Амакалаах түөлбэлэрин Мэдэйэ ойуун хоһууннары ыытан уоттаппыта… Олохтоохторун куоттаран, өлөн-хаалан кэлбиттэрэ. Сураҕа, үс хоһууну бохсуппуттар үһү… Дьоммун-сэргэбин таныардаан, сэрэтэ турабын… Бу түүн күрэниитэ, эһигини маамыкталаары гыналлар. Куота охсуҥ! Аттаргыт турар сирдэринэн эбэни кыйа бараарыҥ. Мыраан намтыыр сиринэн үөһэ тахсан, түөлбэни кэтэҕинэн эргийэ көтүтээриҥ. Кэлбит сиргитинэн манабыллар элбэхтэр… Барар сиргит тахсыытыгар икки эрэ манабыл баар. Олору тыаһа-ууһа суох дьаһайдаххытына, кэм, атыаххыт… Мин эппэтэҕим, эһиги истибэтэххит буоллун, – диэт, таһырдьа мэлис гынна.

Бэлэс Боотурдаах бэйэ-бэйэлэрин көрсөн кэбистилэр. Нүһэрги Боотур үөрбүттүү, тас сонун устан, ындыытыттан бөрөтүн тириитин ылан сахсыйа түһээт, саба быраҕынан, баанан кэбистэ.

– Эрдэ-сылла, ыйдаҥаны туһанан, сирдэ ыла туруоҕуҥ. Лүксүрээн ойууну туруоран бэлэмнээ, били уол киирдэҕинэ тутан ылан, хам кэлгийэн кэбиһээр. Тыллыы сылдьыа… Мин манабыллары дьаһайталыам. Бөрөлүү онолуйдахпына хоҥнооруҥ, – диэт, хотохоонунан аттар турар сирдэрин өттүнэн хайа анньан, тэлэ сотто. Дьылҕан мастары быһыта охсуолуу, туора тардыталыы, тыаһа-ууһа суох таһырдьа сылыпычыйда. Бэлэс Боотур Лүксүрээни туруоран, таҥнарыгар көмөлөһө сырыттаҕына, уол киирэн кэллэ. Тугу да өйдөөбөккө мэлээриҥнии турдаҕына, Бэлэс ойон тиийэн хатыйан түһэрэн, айаҕын саба тутта. Хотохоонун көрдөрө сэрэтэ, диэл таһыгар сытар маамыктанан чороччу эрийэн, айаҕар чараас сарыы үтүлүгүн симтэ. Көтөҕөн ылан, таба тэллэххэ умса бырахта. Лүксүрээн, туох буолбутун ситэри өйдөөбөтөр даҕаны, дүҥүрүн туппутунан, Бэлэһи батыста.

Нүһэрги Боотур хоһууннар ботугураһан кэпсэтэр сирдэригэр үөмэн тиийбитэ. Ый сырдыгар икки хоһуун тугу эрэ бөтүгүрэһэн ылаат, икки аҥыы барбыттара. Нүһэрги Боотур кирийэн сытар сирин чугаһынан биир хоһуун ааһа турбута. Тунаархай сырдыкка, онто даҕаны суох күрэҥ өҥнөөх бөрө тириитэ түллэҥнии, талах, мас күлүгэр симэлийэ, манабыл кэнниттэн бүгүллэҥнээбитэ. Тыаһа суох сыбдыйан, хоһуун кэннигэр баар буолаат, санныга охсоот, хаптайа түспүтэ. Хоһуун хараҕар саба түһэр бэргэһэтин өрө анньына хантаарыҥныы эргиллэн эрдэҕинэ, Нүһэрги Боотур үҥүү угун харбаат, бэйэтигэр ыксары тарда, чиккэйэ түспүтэ. Соһуйбут хоһуун хараҕа ый сырдыгар кылахачыйа, хаһыытыахтыы айаҕын киэҥник атан эрдэҕинэ, Нүһэрги Боотур хотохоонун уолугун үүтүнэн угар диэри батары анньа, сиргэ накытан тобуктаппыта. Турбахтаат, хотохоонун туура тардан ылаатын, хоһуун хаана өрө тыга, ойоҕоһунан сууллан түспүтэ. Нүһэрги үҥүүнү ылан, ыарырҕатан эрэрдии биэтэҥнэтэ, хоһуун кэлбит сиринэн тыаһа-ууһа суох үллэриҥнээбитэ. Тохтоон иһиллии-иһиллии, бэстэн бэскэ сөрүөстэ, иһирдьэ киирбитэ. Маамыкта устата тэйиччи, иккис хоһуун бэскэ кэннинэн өйөнөн, утары турарын көрө биэрбитэ. Үҥүүтүн өрө туппутунан ойон тахсаат, быраҕан кыыраппыта. Сэлии муоһа үҥүү төбөтө ый сырдыгар тымныытык килбэчийэ эриллэ көппүтэ. Муос куйаҕы билиммэккэ хоһууну бэскэ хараҕалаабыта. Нүһэрги аҕыйахта атаралаан, хоһуун иннигэр хоруйа түспүтэ. Ыараханнык тыына, үҥүү төһө кытаанахтык киирбитин билэ сатыырдыы, тардыалаабыта. Хоһуун ыһыктыбыт үҥүүтүн сиртэн ылан, атаҕын тобугар бигээн тосту тутаат, төбөлөөх тобоҕун хоһуун үрдүнэн бэскэ батары саайбыта.

Бөрөлүү онолуйа, дьонугар утары бүгүллэҥнээн эрдэҕинэ, аттар туйахтарын тыаһа хобурҕаспыта. Өтөр буолбатаҕа, Бэлэс Боотур икки аты сэтиилэнэн, Нүһэрги Боотур атын сиэтэн, өрө харбатан кэлбитэ. Лүксүрээн туругуттан ситэ тахсыбакка, көхсүн хараҕын көмүскүүрдүү дүҥүрүн кэннигэр сүгэн, атын ыҥыырын сирэйиттэн тутуһан, нүксүччү түһэн, тыастаахтык тыынан кыыкыныыра. Нүһэрги атын ойоҕоһугар сыстан иһэн, үрдүгэр биирдэ баар буолбута. Дьонун инникилэтээри, атын хантаччы тарда, тула холоруктаппыта.

Куолакы Хоһууннаах бүдүк-бадык сырдыыта Лүксүрээннээх сыппыт тордохторун туос төгүрүйэн киирбиттэрэ. Ох саа бэргэнигэр киирээт, дьөлүтэ ытыалаан суубурҕаппыттара. Куолакы Хоһуун илиитин өрө көтөхпүтүгэр туктуйа тутуурдаах хоһууннар ураһаҕа сүүрбүттэрэ. Дьылҕан мастары тириилэри тоҕута сынньан, үнтү анньан, ураһаны суулларан түһэрбиттэрэ. Сарсыардааҥҥы дьыбарга алыкылыыр хаһыы ыраахха диэри сатараабыта. Хоһууннар өстөөхтөрүн сууһарбыт үөрүүлэригэр, сууллубут тордох үрдүгэр өрө эккирии, үҥүүнэн тобулута кэйиэлээбиттэрэ. Араан уккунньаҕыттан ураһа умайан күүдэпчилэнэн эрэригэр кыһаллыбакка, үҥүү төбөтүнэн тириилэри тырыта анньа, хайыта тэлэ арыйталаан бурҕаҥнаппыттара. Ол сылдьан оҕунан тобулу ытыллыбыт, эбиитин үҥүүнэн дьөлүтэ анньыллыбыт уолу булан, көтөҕөн таһааран, сиргэ уурбуттара.

– Сорбу-уун! – диэн кылана Куолакы Хоһуун икки атаҕар тобуктаан, уолун түөһүгэр хам тарда, дьигиҥнээн барбыта. Хоһууннар саҥата суох, куттаммыттыы тэйэн биэрбиттэрэ.

– Мэдэйэ ойуун сиэтэҕин көрүҥ! Уолбу-уун, уолбун! – диэн энэлийэ бабыгырыы, Куолакы Хоһуун уолун көтөхпүтүнэн туран кэлбитэ. – Мэдэйэ ойуун, урааҥхайдар кырдьаҕас ойууннарын кыайбаккаҕын, оҕобун толук тутуннуҥ… Дьэ, бэйиккэй! Иэстэспэтэхпинэ мин буолуом! – диэн сарылыы, Мэдэйэ ойуун бытырыыс киэргэллээх ураһатын диэки уолун көтөхпүтүнэн маадьайбыта. Кэҥсик ыар сытынан тунуйа, өһөх хара буруо өрө тахсыбакка, бэстэр быыстарынан түллэҥэлии, түөлбэни бүрүйбүтэ.

Халлаан лаппа сырдыыта Бэлэс Боотурдаах мыраан арҕаһыгар тахсан, айаннара түргэтээбитэ. Лүксүрээн ыҥыырыгар өрүтэ көппөҥнүү, икки өттүнэн охтуохтуу иэҕэҥнии, ынчыктаан кыыкыныыра элбээбитэ. Бэлэс Боотур, төһө кыалларынан, оҥхойо, куоһааҕа, маһа-ото аҕыйах сиринэн айанната сатыыра. Нүһэрги Боотур аллараттан алыкыылыыр хаһыыны истэн, иннилэригэр-кэннилэригэр түһэ бидилиппитэ. Күн тумарыгы кылабачыта көтүтүүтэ, мыраантан түһэн, уһун толоон устун сиэллэрэн сикситэн испиттэрэ. Эмискэ Лүксүрээн ойуун хаһыытаабытынан кэдэйэ, атыттан сууллан түспүтэ. Бэлэс Боотур соһуйан, атын хантаччы тардаат, сиргэ ыстаммыта. Тула көрө, тиэрэ кэдэрийэ сытар Лүксүрээни сүнньүттэн өрө тардан иһэн, тириитэ хайа барбыт, кытара инчэйбит дүҥүрү көрө түспүтэ. Туох буолбутун ситэ өйдөөбөккө, дүҥүрү устан мадьыктаспыта. Лүксүрээн көхсүн хараҕыттан өһөх хаан оҕуолуурун көрөн, ытыһынан саба баттыы, Нүһэргини ыҥыран, ыһыытаан тоҕо барбыта:

– Нүһэрги, Нүһэрги, кэлэ тарт! Иэдээн буолла-аа…

Хаалан испит Нүһэрги, ох саатын эһэ охсон ылаат, өстөөхтөрүн көрө сатыы батыгыратан кэлэн, тула холоруктатта.

– Атын, атын… Көстүбэт ох, ойуун оҕо… – Лүксүрээн эргэлээх хараҕа кэҥээн, дьабадьытыттан хаан санньылыйа, сөтөллө сатыы хаахынаата. Хараҕын быһа симэн, тыын ыла бурдурҕаата. Нүһэрги Боотур бүлтэччи көрө, атын моонньуттан кууһан, сылдьырыйан түһэн, икки атаҕар тобуктаата.

– Сэрэйбитим эрээри… Туруктан кыайан тахсыбакка, сэрэммэтим… Эдэр-эдэр курдук, үөнэ-күрдьэҕэтэ, албаһа кыайда… – Лүксүрээн тыын ыла, өрүтэ эппэҥнээтэ. – Истиҥ! Дьабыҥҥа көтүөхтээхпин билэ-билэ кэлбитим… Мин туспуттан ити биис уустарын кытта таныардаһа сатаамаҥ… Үөһээттэн айылгылаах дьон, ыйаахпыт маннык буоллаҕа… Туоҕа Боотурга этээриҥ, инникилээх үһүбүт диэн… – харахтара кэҥээн, сытыы уоттар кылахачыһан иһэн, өһөн бардылар.

– Лүксүрээн кырдьаҕас, барыма, барыма… – Нүһэрги Боотур бобуллаҥныы, Лүксүрээн сүүһүгэр модьу тарбахтардаах ытыһын уурда. Лүксүрээн тугу эрэ этиэхтии, өрө түллэҥэлээн иһэн, налыс гынна. Быстах тыал хаары өрө көтүтэ күөрчэхтэнэн иһэн, холорук буолан силбиэтэнэн, өрө ытыллан бурҕачыйа боотурдары тула кулахачыйда. Ситэ күүһүн ылбакка, хаар кыырпахтарын көтүтэ симэлийдэ. Тула уу чуумпу сатыылаата…

– Бараахтаата… Бэлэс Боотур, Лүксүрээн ойууну түөлбэбитигэр тиэрт. «Мин тыыннааҕым тухары…» диэн эрэрэ били Суор Тумус. Мин кинини «тыына суох» оҥоруом! А-аа… Абабы-ыын! – Нүһэрги Боотур хаһыытаан бөөҕүнүү, дуулаҕатынан тоҥ сири кырбаан лүһүргэттэ. Өрүтэ уһуутуу, бүк түһэн олорбохтоот: – Кэннибититтэн эккирэппит буоллахтарына, миигин боҕутуннардахтарына биирдэ ситиэхтэрэ. Бэлэс Боотур, кытаат, тиэтэй… Сүдү кырдьаҕаспытын, дьоно-сэргэтэ суох, ким даҕаны билиммэт киһитинии, дьабыныгар хайдах атаарыахпытый? Хаан-хааҥҥа! Иэстэһэбин! Туоҕа Боотур миигин көрдөөбөтүн. Арааһа, бүтэһик кыргыһыым буолуо… Миҥэбин сэтиилэнэн бар, аны миэхэ туһалаабат, – Нүһэрги Боотур хабырынан хачыгырата, дуулаҕатын кэтэ, ойон турда. Атын төбөтүгэр сыстан, моонньуга таптайбахтаата. Ыҥыырыгар иилинэ сылдьар саадаҕын ылан кэтэн, батаһын сыгынньахтыы тутан, кэлбит сиринэн бүгүллэҥнии турда.

Бэлэс Боотур, Лүксүрээн оҕонньору кууспутунан, дөйүөрбүт курдук олорон хаалла. Халлаан лүҥкүрэн, туох эрэ буоларын кэтэспиттии, иһийэ чуумпурбута. Лүксүрээн ойуун уһун айанын устата тойугар туойбут сирдээҕи олоҕун суолун сабардыы, хаардаан намылыппыта. Бэлэс Боотур Лүксүрээн ойууну сытыаран, таҥаһын-сабын көннөрбөхтүү, ураһатын сарыытынан эрийэн, быанан чороччу баайан кэбиспитэ. Атын ыҥыырыгар биллэхтии ууран, түспэтин, хамсаабатын курдук, хам тардыбыта. Хайдыбыт дүҥүрүн ындыыга симпитэ. Лүксүрээн ойуун охтубут сирин өйүгэр хатыы сатыырдыы, тула өттүн сыныйан көрө, үс аты сэтиилэнэн, айанын салҕаабыта. Аар айылҕа кинилэр хоҥноллорун кэтэһэн турбуттуу, хаарын тохтотон, чысхаан тыалынан сабыта охсон барбыта. Сотору кэминэн күүһүрэн, сыыйа силлиэҕэ кубулуйан, өрө ытыллан турбута…

Туматтар тииккэ хараҕаламмыт хоһууну булан, улаханнык саллыбыттара. «Эккирэтимэҥ!» – диэбиккэ айылаах батары сааллыбыт үҥүү быһаҕаһын тыыта барбатахтара. Куолакы Хоһуун икки хараҕын үүтэ көстүбэт буола кыыһыран, Мэдэйэ ойуун ураһатыгар ойон киирбитин, сэрэххэ турбут манабыллар үнтү сөрөөн түһэрэн, кэлгийэн кэбиспиттэрэ. Мэдэйэ ойуун Суор Тумус ураһатыгар күрээбитэ. Кэми куоттаран, куттанан даҕаны, күрүөйэхтэри эккирэтиннэрбэтэхтэрэ. Ол оннугар алаҥаанан бэргэнник ытар үс хоһууну эбэ кытыытынан тоһуйтара ыыталаабыттара. Мэдэйэ дүҥүрүн лүҥсүүрэ онто да суох туоххаһыйбыт дьон дууһатын аймаан, биир кэм лүһүргээбитэ. Эмискэ уу чуумпу сатыылаабыта. Дьон өрө тыынан эрдэхтэринэ, иччилээх баҕайытык суор кыламмыта, ону даҕаспытынан Мэдэйэ алыкыылыыр хаһыыта сатараабыта. Биир кэм: «Алике, алике!» – диэн хаһыы иһиллэ, лүҥсүүр тыаһа уларыйан, хоһууннары турукка киллэрэрдии дуу, өрөгөй үҥкүүтүн битииринии дуу, дарбыйан барбыта. Дүҥүр тыаһын сабыта охсон симэлитэ, күнү-ыйы бүөлээн, силлиэ ытыллан, ураһалары салыбырата, титирэстэтэ куугунаабыта. Түөлбэ иһэ хаарынан тибиллэн, тумарыкка сууламмыта…

6.

Халҕан аана саҥардыы аһыллан иһэн, ыйааһынынан «лип» гына сабыллаатын кытта, киирбит киһи балаҕан ортотугар биирдэ баар буола түстэ. Сырдыктан хараҥаҕа киирэн, тула көрө сатыы, тэпсэммэхтээн ылла.

– Киһини соһуттуҥ! Хайа, Бэдэр эбиккин дуу? – диэбитинэн, барбах сырдатар чараас муус угуулаах түннүк таһыгар батаһын тааһынан сууралыы олорбут Туоҕа Боотур, ньилбэгин тэбэнэ, туран кэллэ.

– Ээ, аппын уулата баран иһэр дьүһүнүм, – дии-дии Бэдэр мукулайын туура тардан, олбох көрдөөн, тула мэлээриҥнээтэ. – Барбыт дьоммут, ууга тааһы бырахпыт курдук, сүттүлэр дии. Чугастыы Дагдаҕар Боотурдааҕы суоллаан көрбөппүт дуо?

– Кэл, бэттэх олор, хата, бэйэҕинэн киирбиччэ кэпсэтиэх, – диэбитинэн Туоҕа Боотур талах олоппоһун ыйа, сыҥаһа ороҥҥо олоро түстэ. – Бэйэм даҕаны санааҕа ылларыах курдукпун. Лүксүрээннээҕи таах ыыттыбыт ээ, быһыыта… Дагдаҕар Боотурдаах бүгүн-сарсын биллибэтэхтэринэ, хаалбыт тумус боотурдары кытта утары барыахпыт. Ыһыллан-тоҕуллан, хайдах эрэ сатарыйыах курдукпут…

– Батаскын сытыыланан эрэҕин дуу… Һа, хата, дьикти түгэни өйдөөн кэллим. Ыйытыах буола-буола умна сылдьабын, – Бэдэр, субу туран барыахтыы, икки илиитин ньилбэктэригэр тайанан, Туоҕа Боотур тутан турар батаһын кыҥастаста.

– Дьэ-дьэ, бэдэр мэйииҥ тугу умнубутуй?

– Эн батаскын ааларгын көрөн, хата, өйдөөтүм дии… Били Мукучу Хоһууҥҥа тиийэ сырыттахпытына түөлбэтин, балаҕанын, холомолорун көрдөрбүтэ дии. Таһынааҕы холомоҕо көрө киирбиппитин өйдүүр инигин? Онно дьиктиргээбитим элбэх этэ.

– Өйдөөмүнэ. Ол эрээри киһи омнуолуурун көрбөтөҕүм, – Туоҕа Боотур батаһын биитин тойон эрбэҕинэн бигээн ыла, түннүк диэки тута, кылаанын кыҥастаста.

– Баҕар, алҕаһыырым да буолуо… Дьэ, иһит. Араан уҥа өттүгэр сарыы ыйанан турара. Ол таһыгар, диэли бүөлүүрдүү, таба тириитэ тэлгэммитигэр хоһуун үҥүүтүн төбөтүн биһиги диэки туһаайан, аала олороро дии. Аттыгар сиргэ хотохоон анньыллан турара. Итини көрөн, сэбэ-сэбиргэлэ суох киирбиппиттэн салла санаабытым ээ.

– Көрбүтүм, төрөөбүт дьахтар баар дуу диэх курдук өйбөр охсуллан ааспыта. Онно туох баарый?

– Таах… Бэйэм саараҥнаан ылбыппын кэпсиибин, баҕар, буолуо даҕаны. Ол эрээри өйдөөн көрбүтүҥ дуу, суоҕа дуу? Мин харахпыттан арыый даҕаны үрдүгүнэн сарыыга оҥо быһыы баара. Сыыспатах буоллахпына, киһи хараҕа чаҕылыйан ыларга дылы гыммыта.

– Хараҕыҥ сытыыта сүрүн, сорох кымыс иһэн уонна үөрүүбүттэн үрдүнэн-аннынан көрдөҕүм.

– Итини ыйытаары гыммытым. Мукучу Хоһуун биһигиттэн кистээн, туох эмэ буоллаҕына кыргыһыннараары бөҕө туруорбута дуу, эбэтэр чиччиги хаайа сытара дуу… Оҕолоох дьахтарга тоҕо манабыл туруоруой, эн туох диигин? Туох эмэ сыыһа хамсаныыны оҥорбуппут буоллар, хоһуун үҥүүтүнэн өтөрү түһэрдии олороро. Хата, Мукучу Хоһуун төттөрү таһааран абыраатаҕа…

Туоҕа Боотур эрчимнээхтик ойон туран, батаһын иэдэһинэн хаҥас илиитин ытыһын охсуммахтыы хаамыталаата.

– Дьиктини кэпсээтиҥ. Мукучу Хоһуун биһигиттэн сээбэҥниир, итэҕэйбэт буоллаҕа дуу. Ааспыкка даҕаны иэмин-дьаамын биллэрбэтэҕэ… Аташкаан Мукучу Хоһуун күүстээх киһилээҕин эҥин туһунан тугу да кэпсээбэтэҕэ дии. Арай Үҥкүр диэн уоллаахпын диэбитэ. Ама, ол уолунан биһигини туттараары кистии сыппыта буолуо дуо? «Көрбөтөхпүн, билбэппин кэпсээбэппин», – диэн эрэрэ Аташкаан. Бээ, бэйэтин көрсөн, туоһуластахха сатаныыһы. Ыл эрэ, Дыгый оҕонньору ыҥыр, бэйэҥ эмиэ киирээр, – Туоҕа Боотур батаһын аҥаар илиитинэн эрилиҥнэтээт, тойон өһүө быыһыгар кыбыта аста.

Өтөр буолбата, Дыгый оҕонньор өлүөр хараҕынан көрө сатаан, өрө хантаарыҥныы, киирэн кэллэ. Кэнниттэн Бэдэр, халҕаҥҥа тэптэримээри ыстанан, оҕонньорго кэтиллэ сыста.

– Аман буолуҥ! – дии-дии, Дыгый куобах бэргэһэтин сыҥааҕын ыксары тартарбыт быатын оройуттан түһэрээт, кэннигэр силэйдэ.

– Ким даҕаны суох балаҕаныгар киирдим дуу? —диэмэхтии, Дыгый хаҥас хараҕын саба тутта, тулатын кыҥастаста.

– Оҕонньоор, баарбын-баарбын, – диэбитинэн Туоҕа Боотур сандалыттан ойон туран, оҕонньор харытын харбаан ылла.

– Эчи, хараҥата сүрүн, – диэмэхтии, Дыгый, Туоҕа харытын икки ытыһынан үүйэ харбыы, сүгүрүйдэ. Туоҕа Боотур оҕонньору сиэтэн аҕалан, көмүлүөк иннигэр олорто. Оһоҕун чоҕун бэттэх тарда, туос анньан, тула хардаҕастары туруору уурталаат, үрэн бурулатта. Чох кытара кыыһан, түүрүллэн эрэр туос маҥан субатын хараарда, өрө күлүбүрээтэ. Сыыйа хардаҕастары салаамахтыы, умайан барда.

– Дьыл эрдэ эрээри, халлаан тымныйан эрэр, киһи тыына бурҕаҥныыр буолбут ээ. Хамыйах тилэҕэ куурбат күннэрэ үүнэн эрэллэр, – Дыгый аҕылаабытын туттуна сатыы кыыкынаата.

– Кэлэн иһэр кэлэн эрдэҕэ, – Туоҕа Боотур олоппоһун Дыгый диэки сыҕарыта олорунан кэбистэ. – Оҕонньоор, сүбэлэһээри, кэпсэтээри ыҥыртардым. Хайдаххыный, эмээхсиниҥ, кыыһыҥ элбэх дьоҥҥо үөрэнэн эрэллэр ини?

– Этэҥҥэбит. Биһиги саҕа дьоллоох дьон суоҕа буолуо ээ, – дии-дии, өрө хантайа Туоҕа Боотуру көрө, сирэйин тириитэ барыта мырчыста ымайда. – Оо, дьаархаммакка утуйар, кэннигин-иннигин кэтэммэккэ сылдьар баар эбит туохтан да күндү! Бачча сааспытыгар диэри итини билбэтэх эбиппит, – Дыгый сирэйэ тыйыһыран, көрбөт хараҕыттан тохтоло суох сүүрэр ууну ытыһынан туора хаһыйа, тыастаахтык өрө тыынан ылла. – Тыабар тахсарбын кэтэһэ сылдьабын. Туйах уол кэллэҕинэ, доҕор гынан биэрдэргин, бултанан көрүө этибит. Таарыччы, сири-уоту билиһиннэриэм, бэйэм билэрбэр үөрэтиэм этэ буоллаҕа… Туох диигин, ону?

– Оннук бөҕө буоллаҕа. Бэйэм даҕаны Туйаҕы эйиэхэ сыһыараары сылдьыбытым. Дагдаҕар Боотурдаах аҕалаллар ини… Бултуур албаскын, сиргин-уоккун үчүгэйдик көрдөрөөр. Хайа, эн кэннигиттэн бултуо-алтыа турдаҕа… Оҕонньоор, Аташкаан хаһан биллиэй, эйиэхэ кэлэрин-барарын эппэтэҕэ дуо?

– Диэ, чэ, үчүгэй эбит. Аташкаан диигин дуу? Ол киһи сырыылаах киһи, дьэ. Этэрин эппэтэҕэ гынан баран, Бүк өрүс бэтэрээ өттүгэр буоллаҕына, бу күннэргэ биллэрэ буолуо. Арыылаахха тиийэн көрөн баран, манна кэлэр ини… Кини киһи сэрэйиэҕэ. Эн киниттэн тугу билиэххин баҕараҕын, баҕар, мин туһалаайамый?

– Мукучу Хоһуун туһунан тугу эмэ истибитиҥ дуо, төһө оҕолоох-уруулаах эбитэ буолла? Күүстээх киһилээҕин билэриҥ буолаарай?

Мукучу Хоһуун туһунан кэпсэтии тахсыаҕын сэрэйбэтэх буолан, Дыгый олох маһыгар иэҕэҥнээн ылла. Икки илиитин уокка сырайа, тугу эрэ толкуйдуурдуу, төбөтүн хоҥкутан, олорбохтуу түстэ. Онтон үөһээ тыынаат, сиһин көннөрөн, илиилэрин сууралаамахтаан ыла, аргыый кэпсээн барда.

– Мукучу Хоһууну истиэхтээҕэр, оннооҕор көрсө сылдьыбытым… Ыксаабат буоллаххытына кэпсиим, – атын киһи истээрэй диэбиттии, төбөтүн хантата, өлүөр хараҕынан балаҕан иһин эргиччи көрбөхтөөтө. – Таатыкпын ылбыт үһүс күһүммэр этэ, бадаҕа. Туматтар, тигии сирэйдэр сүгүннээбэтэхтэрэ. Биирдэ улаханнык дүгдүөлээн тэллэх, суорҕан киһитэ оҥорбуттара… Эмээхсиним: «Бу сиртэн барыах, дьонноох сири булан олоруох. Сүгүннүөхтэрэ суоҕа. Оҕоҕун санаа…» – диэн күнүстэри-түүннэри сулуйар буолбута. Чахчыта даҕаны, ынырык күннэр-түүннэр ааспыттара… Биир үтүө күн Аташкаан кэпсээбит ити Дьиикимдэ эбэтигэр түөлбэлэнэн, олохсуйардыы тэриммит Мукучу Хоһууну көрсөрдүү барбытым. Кинилэргэ сыстар, көмүскэл-харысхал көрдүүр кичэм санаалааҕым.

Син булан тиийбитим. Оччолорго Мукучу Хоһуун кэм эдэрчи этэ. Күүһэ-уоҕа, уолҕамчыта, ыгыма таһымныыра. Туох диэҥ баарай, кэмэ оннуга. Күн сырдыга баҕалаах, ол туһугар туруулаһа сырыттахтара…

Соҕотох эбитим буоллар, ылыах быһыылааҕа. Ону ойохтоохпун, оҕолоохпун истэн, кыккыраччы аккаастаабыта. «Эһиги, үһүөйэх бэйэҕит ханна баҕарар хорҕойуоххут. Биһиги бүгүн баарбыт, сарсын харахпытын суор оҥуо… Оннук турукка сылдьабыт», – диэн быһаччы эппитэ. Астара-үөллэрэ даҕаны кырыымчыга мэһэйдээтэҕэ. Төннөн иһэммин, ылбатаҕар үөрэ санаабытым. Тоҕо диэтэххэ, үгүстэрэ турбут-олорбут, сырыыны сылдьыбыт орто саастаах боотурдар этилэр. Биир даҕаны дьахтары, кыыһы көрбөтөҕүм. Мин кэргэммин илдьэ тиийбитим буоллар, туох буолуо биллибэт этэ. Дьахтары билбэтэхтэрэ ырааппыт дьонтон арааһы күүтүөххэ сөбө. Дьахтар туһугар бэйэбин даҕаны дьаһайдахтарына көҥүллэрэ этэ…

Күүстээх киһи диэ, оннук уһулуччу күүстээх киһи баарын туһунан истибэтэҕим. Бары даҕаны тэҥ соҕус баайыылаах инилэр. Арай Мукучу Хоһуун Үҥкүр диэн уоллаах үһү. Дагдайан күүстээх көстүүлээх. Хоһуун бэрдэ диэбиттэрэ. Көрсүбэтэх киһим. Арба даҕаны, биирдэ көрсө сыспыттаахпын. Ол маннык буолбута.

Күһүн, тайах хаайсыытын саҕана, биир баайтаһыны улаханнаттым. Тайаҕым, охтуохча охтубакка, бара турбута. Мин кэнниттэн эккирэтээччи буоллум. Сытыаран көһүтээрибин, биир сиргэ олорбутунан, хонон турдум. Халлаан сырдыыта, хаанынан сирдэтэн, эмиэ кэнниттэн батыстым. Кыылым туох даҕаны эккирэппэтин, үргүппэтин биллэҕинэ, ыарыыланан сытыахтааҕа. Онтон көһүйэн, хаана баран, улаханнык моһуоктаныахтааҕын билэр бөҕө буоллаҕым. Оччолорго атахпар кыанарым, дэлэҕэ даҕаны Дыгый ааттаныам дуо?

Күн тахсыыта, чугаһаппыт буолуохтаахпын диэн, хаамарбын бытаардан, от-мас төрдүн кэтии истим. Ол көрдөхпүнэ, улахана суох толоон нөҥүө кыылым үллэн ахан сытар эбит. Чараас салгын бурҕачыйар. Өссө даҕаны тыыннаах эбит дии санаан, ырааҕынан соҕус эргийэн, ох саам бэргэнигэр киирдим. Өйдөөн көрбүтүм, кыылым төбөтө дьикти баҕайытык эриллэ сытар. Ытаарыбын эргийэ хаамтым уонна көрбөтөхпүн көрөн, аллайан туран хааллым. Кыылым иһин ким эрэ хайа тарпыт, онтон салгын бурҕачыйарын тыынар дии санаабыппын. Туох даҕаны кэтэх санаата суох хааман тиийдим. Эмискэ: «Ох сааҕын, быһаххын сиргэ бырах!» – диэн бүтэҥи саҥа иһилиннэ. Мин соһуйан, ох саабын ыһыктан кэбистим, өрө татыаккалана турдум. Сонос тиит кэнниттэн бүүс-бүтүннүүтэ маҥан сарыы таҥастаах, хараҕа эрэ көстөр гына сирэйин сарыынан бааммыт хоһуун, улахан бэйэлээх ох саатын туһаайбытынан, бэрт чэпчэкитик дэгэйэн, тахсан кэллэ. «Тобуктаа!» – диэн сыыгынаата. Мин, онто даҕаны суох куттанан турар киһи, тобуктуу түстүм. Хоһуун аттыбар кэлэн, этэрбэһин оһуттан хотохоону сулбу тардан ылан, кэннибэр сүгэ сылдьыбыт үҥүүм, саадаҕым быаларын быһыта сотто. Атаҕынан ох саабын ыраах хаһыйда, быһахпын этэрбэһин оһугар анньынна. Соһуйбуппун, куттаммыппын билэн, иннибэр тобуктуу түстэ.

– Куттаныма, этэ киһини кытта тыын былдьаспат кыыс куо сааспар үктэнэн эрэбин, – дии-дии, тууна бааммыт сарыытын сүөрдэ. Көрө түспүтүм, сүрдээх сытыы харахтаах, номоҕон сирэйдээх кыыс күлэн мичилийэ олорор эбит! Көрбөтөхпүн көрөн, олорон хааллым.

– Таҥаскыттан-сапкыттан, бултуур сэпкиттэн көрдөххө, кыргыһы өрө туппат сирдээх-уоттаах киһигин быһыылаах. Мин Мукучу Хоһуун кыыһа Ньыла диэммин. Бу күлүктээх кыыл табыллан кэлэн сытарыгар түбэһэн бултаатым. Оноҕоскуттан көрдөххө, эн ытан ыыппыккын. Онон аҥаардаһыах, – диэбитинэн, туран кэллэ. – Мин иһин ылыам. Эн этин төһөнү кыайаргынан ылан бар. Куттаабытым манньатын, билигин суолдьут уолум кэлиэ. Кини эйиэхэ көмөлөһөн, ындыытыгар төһө батарынан уган, түөлбэҥ диэки чугаһатан биэриэ, – дии-дии, түөһүгэр кэтэ сылдьар кыыныттан быһаҕын ылан, хостоно сытар истэн быарын, бүөрүн араарбытынан барда. Мин өйбүн-төйбүн булан, ыһыллыбыт сэптэрбин хомуйа сырыттахпына, элэмэс аты мииммит, кэннигэр маҥан аты сэтиилэммит бөтөс уол тибигирэтэн кэллэ. Соһуйуом иһин, туох даҕаны сэбэ-сэбиргэлэ суоҕа.

– Кулунтуй, бу этэ киһини түөлбэтин диэки илдьэн биэриэҥ. Кытаатыҥ, туттуммахтааҥ! Сотору биим Үҥкүр кэлиэ. Туора киһини көрдөҕүнэ, батаһын даҕаны кылабачыттаҕына көҥүлэ. Онон хол-буут арааран, тиэнэн, бара охсуҥ. Мин киниэхэ утары сикситиэм. Эн даҕаны тиэрдэ охсоот, төттөрү ыстаннараар. Сири-уоту билэриҥ бэйэҥ киэнэ буоллаҕа, ситэр инигин? – дии-дии, Ньыла истэрин ындыыга хаалаата. Бу туттара-хаптара түргэнин, ырааһын. Киһи көрөн туруох курдуга. Биһиги өр гымматахпыт, ат барахсан төһөнү уйарынан тиэннибит. Бэл, ыҥыыр үрдүнэн талах сигэнэн, кыылбыт ойоҕосторун ыйаатыбыт.

– Этэ, бииргэ бултаабыт бэлиэм буоллун диэн, бу тимир төбөлөөх ох уонна баҕар, быһыннаҕына уларытыам диэн илдьэ сылдьар кириспин биэрэбин. Өйдүү-саныы сылдьаар. Ити муос төбөлөөх оноҕоскунан, үҥүүгүнэн үгүс кыылы куоттарыыһыккын, – диэт, Ньыла кэһэҕиттэн биир оҕу субуйа тардан таһаарда, ох саатын быарыгар эрийэ сылдьар кирис быаны сүөрэн, оҕун кытта миэхэ туттарда. Бэлэхтэтэн, үөрэн, өртөн билэр кыыһым курдук көрөн: «Үтүө санаалаах Ньыла, утары уунарым суох. Ол эрээри сиргэ тиийэ сүгүрүйэбин, алгыыбын. Үтүө санааҥ өрүү өрө анньа сырыттын, холоонноох доҕор көстөн, оҕолон-уруулан», – дии-дии бэргэһэбин устан үстэ сүгүрүйэн ыллым.

– Этэ, бу ох сааны тутан-хабан көр, баҕар, үтүктэн оҥостуоҥ дии, – Ньыла миэхэ ох саатын уунна. Чахчыта даҕаны, туспа оҥоһуулаах ох саа этэ. Оччолорго син тэтиэнэх курдук сананар этим эрээри, ох саа кирсин ыарырҕатан тарпытым. Ньыла ону көрөн, саһыгыраччы күлбүтэ.

– Кыбыстыма, мин ох саабын, бэл, биим ыарырҕатар. Бэйэм кыра эрдэхпиттэн тардыалыы, ыта үөрэннэҕим. Бөтөҕөтө суоҕа буоллар, син тардыа эбиккин, – диэт, маҥан атын үрдүгэр биирдэ баар буола түспүтэ. Ох саатын ылан, хаппахтаах куонньалыгар уктан кэбиспитэ уонна атын төбөтүн хантаччы тардан, икки кэлин атаҕар бэдьэрэҥнэтэ оонньотоот, ыстаннара турбута…

Дьэ, итинник, Мукучу Хоһуун кыыһын Ньыланы көрсөн кэпсэтэн, манньалатан турабын. Хата, бөтөс Кулунтуй кэпсээн-ипсээн уол оҕо эбит этэ. Онтон истибитим – Мукучу Хоһуун үс оҕолооҕун, улахан уол Үҥкүр диэн эбит. Сүрдээх дохсун, бардам киһи үһү. Дагдаҕар диэн таптаан ааттыылларын эппитэ. Онтон кыыс куо саастаах Ньыла, ол кэнниттэн кыралара, сытыары-сымнаҕас Кэмпэрэ диэн ааттаах уол баар диэбитэ. Ньыла уолаттары кытта бииргэ улаатан, хоһуун бэрдэ эбит. Сүгэһэрдьитинэн, көтөҕөрүнэн, бэргэнник ытарынан Үҥкүртэн быдан таһыччы үһү. Ол иһин балта баарыгар Үҥкүр уоҕа-кылына мөлтүүр, дохсуна-ахсыма намырыыр үһү. Баһыйтарарын билэн эрдэҕэ. Бэл диэтэр, Ньыла ини-биилэр ытар охторун тарбаҕын ыыраахтарын аахтара хабан ылара үһү. Ситигирдик. Итинтэн атыны кэлин истэ иликпин…

Лүҥсүйэр дуу, тоҥ этэрбэһинэн тэбиэлиир тыас иһиллээтин, халҕан эрчимнээхтик тэлэллэ түстэ. Тымныы салгын өрө бурҕачыйан иһэн, сылааска баттатан, алларанан сыылынна.

– Аттаах дьон! – диэн хаһыы дуораһыйан иһэн, халҕан тыастаахтык сабыллан, быһа баттана таһырдьа дуораһыйда. Кэпсэтэ олорбут дьон соһуйан, ходьох гына түстүлэр. Бэдэр ким-хайа иннинэ ойон туран, таһырдьа ыстанна. Туоҕа Боотур тойон өһүөттэн батыйатын туура тардаат, Бэдэр Боотур кэнниттэн ойдо. Дыгый кэннигэр сиэлийбит бэргэһэтин кэтэн, сыҥааҕын энньэтэ быатын кэтэрдэ, таһырдьа харбыаласта. Борук-сорукка саҥата-иҥэтэ суох ох саалаах, батастаах, үҥүүлээх күлүктэр күлүкүчүстүлэр. Кыл түгэнэ буолбут сүпсүлгэн эмискэ иһийэ түстэ. Кимнээх иһэллэрин, хастарын билээри, аттар хобурҕаччы хаамар тыастарын иһиллии, борук-сорук быыһынан толоон уҥуоргутун кыҥастастылар. «Бачча киэһэ кыргыс дьоно, биитэр биһиги ханна баарбытын билэр эрэ дьон истэхтэрэ. Тумуска тохтоотохторуна – сэриилии иһэллэр, үргүлдьү аастахтарына – билэр дьон», – диэн саныы, Туоҕа Боотур дьонун көрөн ылла.

– Дагдаҕар Боотурдаах иһэллэр! – Бэдэр Боотур хаһыытыы түстэ.

– Кырдьык, кинилэр эбит.

– Ол Лэбиэрийэ Бөҕө элэмэс ата.

– Хастарый, эбиллибэтэхтэр дуо?

– Туйах, саҥа аймахтар көстүбэттэр. Баҕар, кэннилэриттэн табанан иһэллэрэ буолуо…

– Хайалара инникилээбитий, Дагдаҕар Боотур ханна баарый?

– Аттарын ахсааннарынан бары бааллар, – бэйэлэрин дьонноро иһэллэриттэн үөрэн, олохтоохтор күйгүөрэ түстүлэр. Өтөр буолбатылар, аттаах боотурдар тыыннара бурҕаҥнаһан, субу бидилитэн кэллилэр.

– Хайа, бу кими кэлгийдигит? – Дуораан Уус саҥата дуораһыйда. – Бай, Дагдаҕар Боотур эбит дии…

Туоҕа Боотур дьоно бары кэлбиттэриттэн үөрэ турбута уоста түстэ. Сирэйэ тыйыһыран, сыгынньах батаһын туппутунан, дьону силэйэ, Дагдаҕар Боотур атын аттыгар баар буола түстэ. Лэбиэрийэ Бөҕө атыгар сэтиилэммит быаны быһа дайбаат, Дагдаҕар Боотуру хаҥас илиитинэн ыҥыырыттан сууллары тардан түһэрэн иһэн, икки илиитинэн өйөөн, сиргэ туруоран кэбистэ. Дагдаҕар Боотур уоһун иһигэр тугу эрэ ботугуруу, мустубут дьону килэп-халап көрө, умса тутунна.

– Хайа үөдэн буоллугут! Инибин ким кэлгийдэ! – диэбитинэн батаһын төбөтүнэн тоҥ сиргэ батары анньа, кэлбит боотурдары кэриччи көрдө.

– Туоҕа Боотур, уоскуй! – тэйэн биэрбит боотурдар быыстарыттан Лэбиэрийэ Бөҕө сүгүллэн таҕыста. – Кэпсиирдээхпит… Дагдаҕар бэйэбитин кэрдээри, ыксаан кэлгийдибит, – Лэбиэрийэ буруйдаммыттыы, төбөтүн хоҥкутта. Туоҕа Боотур кэҥээн, сүүрэкэлээбит харахтара оннуларын булан, дьонун кэриччи көрдө, – инибин Лүксүрээн ураһатыгар киллэрэн сытыарыҥ. Арааны оттуҥ. Үрүйээнэ, угуттаан, илбийэн көр эрэ… Лэбиэрийэ Бөҕө, балаҕаҥҥа барыах, атыттар сынньаныҥ, – диэн дьаһайа, балаҕанын диэки хаама турда.

Дьон ботугураһан кэпсэтэ, тарҕаһан бардылар. Боотурдар аттарын сылгы көрөөччү уолаттар сиэтэн, аллараа түстүлэр.

– Сыгынньахтан, сылаас аһы аһаабакка, тоҥноххут-хаттаххыт. Аһыы олорон кэпсээр, – Туоҕа Боотур батаһын тойон өһүөҕэ кыбыта аста. Таһырдьаттан Таатык кыыс буруолуу сылдьар буор көһүйэни киллэрэн, сандалыга уураат, этин хотордо. Биир кэм элэстэнэ ас тарта, тымтык уматалаата, көмүлүөк оһоххо мас эбэн биэрдэ. Лэбиэрийэ Бөҕөттөн тугу эрэ ыйытыахтыы, илиилэрин мускуна турда.

– Таатык, бэйэм кэпсиэҕим, дьоҥҥор таҕыс. Эбии эттэ буһарыҥ, кэлбит боотурдары үчүгэйдик аһатыҥ, – Туоҕа Боотур, кыыс тугу ыйытыан сэрэйдэр даҕаны, бастаан бэйэтэ истээри, Таатыгы дьаһайда. Кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, үүс тириитинэн бүрүллүбүт олбоххо олоро түстэ: – Лэбиэрийэ, аһыы-аһыы кэпсии олор, – этэрбэһин оһуттан быһаҕын сыыйа тардан ылла. Сыалаах эти ытыра, элийэ быһан, ыстаан ыллаҥнатта. Лэбиэрийэ Бөҕө сандалыга буруолаан бургучуйар аһы көрөн, силин быһа ыйыста, таҥалай куйаҕын тиһиликтэрин хонноҕун аннынан холкутатта, өһүөҕэ төбөтүн анньымаары нүксүччү туттан, олох маска олоро түстэ. Аччыктаабыта бэрдиттэн харса суох ас үрдүгэр түстэ. Ньылыбырыы сылдьар сыалаах эти уобалыы, минньигэһиргэтэн, хараҕын быһа симэ, ыйыстан дьүккүҥнээтэ. Сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн ытыһын таһынан соттон ыла, Туоҕа Боотур одуулууругар кыһаллыбакка, аһаан кимириттэ.

– Хойутаабыппыт… – Лэбиэрийэ Бөҕө кэҕэрдэн ыла, модьу тарбахтарын аахтара оборо салаамахтыы, аа-дьуо кэпсээн сөҥүдүйдэ: – Мукучу Хоһууҥҥа барбакка, тутатына Амакалаахха барыах хаалбыт… Ким сэрэйбитэ баарай? Амака Хоһууннаах түөлбэлэрин имири эспиттэр, уоттаабыттар, күл-көмөр оҥорбуттар… Кимнээхтэрэ биллибэт. Сэп-сэбиргэл, ох-оноҕос булбатыбыт.