Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

14.

Күн күөрэйэн иһэн, тоһуттар тымныыттан чаҕыйбыттыы, үүт тураан тумарыгынан бүрүнэн, кыһыҥҥы хараҥаҕа баһыйтарар кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ. Тымныы күн ахсын сэтэрээн, булчуттар тыаттан кииртэлээн, кэлии-барыы тохтообута. Дагдаҕар Боотур кырыктаах сырыылара дуораһыйбахтаан иһэн, кэлин симэлийбитэ. Куолакы Хоһуун көнтөс атахтанан, син хаамар буолбута. Дуораан Ууска хотохоон оҕустаран, хаҥас илиитинэн тутта үөрэнэ таарыччы, уолугар майгыннатан буоллаҕа, Муос уолу кытта бодьуустаһан, тутумдьу күнү түмүктүүрэ. Сорох ардыгар хаана оонньоон өрө уһуутуу, хаҥас илиитинэн таба тэллэҕин охсуолаан биллиргэтэрэ. Устунан Мэдэйэ ойууну кырыы-таныйа орулаан бардаҕына, ойоҕо энэлийэн кэллэҕинэ, сыыйа уоскуйара.

Биирдэ Үрүйээнэ киирэн, Куолакы Хоһуун илиитин-атаҕын имитэ, оттоох уунан угуттаабыта. Куолакы уҥа илиитин сарайа сылдьар тарбахтарын кыҥастаһа, дьон истиэ диэбиттии, оргууй ботугураабыт:

– Үрүйээнэ, бу тарбахтарбын, сүһүөхтэринэн токуруйа сылдьар гына, үтүөрдэр кыахтааххын дуо?

– Тыый, ол тоҕо?

– Маннык сарайаннар туһата суохтар… Син биир илиитэ суох курдукпун. Тугу даҕаны туппаппын, тардыбаппын… Токуруйа сылдьаллара буоллар, алаҥаа кирсин тардыам этэ… Атаҕым көнтөс буолбута даҕаны сөп. Сүһүөхтэринэн тоһуталаан баран, токуччу оһорбут киһи…

– Сүрүн! – Үрүйээнэ харахтара кэҥии түспүтэ. Ытыстарын сууралана турбахтаат, Куолакы илиитин өрө тардан, тарбахтарын бүк баттаталаан көрдө. Тарбахтар айа кирсинии төттөрү тэбэ, чиккэһэ тураллара. – Кэби-иис! Кыайбаппын… Арай тоһуталаабакка, тарбахтарыҥ иҥиирдэрин бысталаан, сүһүөхтэринэн токурутан ыга баайдахха, оннук оһуо эбиттэрэ дуу, кэлин хатаччы хатаннар эрэйгэ тэбэллэрэ дуу… Санаммыт буоллаххына, Чорбох Боотуртан көрдөһөн көр. Сүрдээх уус, мындыр киһи… Ыарыытын тулуйуоҥ дуо?

– Оҕом өлбүт аһыытын таһынан барыах ыарыы баарын билбэтим, тулуйуом! Хаҥас даҕаны илиибинэн Мэдэйэ хабарҕатын хайа тутуом этэ даҕаны, манабыллара чугаһатыахтара суоҕа… Саатар, атаҕым көнтөс дии… Дубук туттан, санаабын сиппэккэ хаалыам… Алаҥаабын тардар буолларбын, сыыһа туттуо суох этим… Чэ, хааннаах таныар кэнниттэн илиим хатаччы да хаттын, баһым даҕаны хампарыйдын… – Куолакы Хоһуун харахтарын быһа симпитэ.

Үрүйээнэ улаханнык саллан, тылыттан матан, төбөтүн быһа илгистэ, тахсан барбыта.

Сарсыныгар Муос уол биитин Чорбох Боотуру ыҥыран аҕалбыта. Куолакы Хоһуун уҥа илиитин имэринэ, уолун хайаан даҕаны иэстэһиэхтээҕин кэпсии, көмөлөһөрүгэр көрдөспүтэ. Чорбох Боотур Куолакы ытыһын, тарбахтарын сыныйан көрөн баран сөбүлэммэтэҕэ.

– Кэбис, хайыта соттохпуна, биитэр тоһуталаатахпына, илииҥ хатаччы хатыан сөп. Онто даҕаны суох, хонноҕуҥ аннынааҕы быччархайыҥ көбөн, тымырдаргын ыарыппыт. Тыытыма, илиитэ суох хаалыаҥ! Ол кэриэтин маннык сылдьан остоҕуна, кэм туһалыа этэ… Хата, кирис тардар тордуох оҥорон көрүөххэ… Бэгэччэккиттэн тутулуктаан, ытыһыҥ кэннинэн ыытыахха, бэйэтэ тарбах буолуо, – дии-дии, хайдах буолуон сөбүн быһааран, көрдөрөн биэрдэ. Куолакы Хоһуун Чорбох сөбүлэспэтэҕиттэн кыыһырыах курдук буугунуу олорон, алаҥаанан ытыан сөбүн истэн сэргэхсийбитэ.

– Сатаныан сөп эбит ээ, миэхэ кирис эрэ тардарбар туһалаатар… Оҥоһулуннар ыта үөрэниэм этэ. Арба даҕаны… алаҥаам кирсин сымнаттаргын уонна аҕыйах ох оҥордоргун…

– Ону ааһан иһэн буоллаҕа, эн бааскын үтүөрт, хамсаттаххына сүмэһинэ кэлэр эбит дии. Сэрэнэн, илиигин хамсата сырыт.

Аҕыйах хонугунан Чорбох Боотур алаҥаа уонна охтоох нимчикааны киллэрбитэ. Куолакы Хоһууну араан таһыгар сырдыкка олордон, сонун хоонньуттан оҥорбут малын хостообута.

– Дьэ эрэ, кэтэн көрүөх эрэ, – дии-дии, Куолакы бэгэччэгэр кэтит тириини тиһиликтэринэн иҥиннэртээбитэ. Сэлии муоһуттан оҥоһуллубут силбэһэ сылдьар, ортотугар кыра тордуохтаах, биһилэхтэри ыйар уонна ортоку тарбахтарыгар кэтэрдэн, бэгэччэгин тириитигэр иҥиннэрбитэ. Оҥоһугун астыммыттыы, Куолакы ытыһын эргитэ сылдьан көрбүтэ.

– Ханан даҕаны ыга туппат, аалбат ини? Бааһыҥ остоҕуна чиҥэтэн биэриэхпит, алаҥааҥ кирсин сымнаппытым. Тардар буоллаҕыҥ аайы, сыыйа кытаатыннаран иһиэхпит. Дьэ, холонон көр эрэ, – диэбитинэн сыҥаһаттан алаҥааны, нимчикааны ылан, Куолакы ньилбэгэр уурда. Куолакы Хоһуун долгуйуутун кыатана сатыы, тыастаахтык тыына, оҥоһуктаах ытыһын уот сырдыгар кыһарыйа эргичиҥнэттэ. Нимчикаатын кэтэн, алаҥаатын туппутунан, таһырдьа сыҕарыҥнаата. Баар дьон кинини батыһан, ураһаттан тоҕо сууллан таҕыстылар. Куолакы чиккэйэ сылдьар тарбахтарын ыырааҕынан нимчикааныттан биир оҕу бэрт эрэйинэн кыбытан, салыбыратан таһаарда. Мүччү ыыта сыһа, оҕун алаҥаатын быарыттан туппут илиитин үрдүгэр уурда. Кирсин сэлии тордуохха иилэн, оҕун сарайбыт тарбахтардаах ытыһынан кирискэ ыга анньа, охтоох алаҥаатын өрө тутан, илибирэс илиитинэн сыыйа тардан барда. Тартаҕын аайы ох саа эйэҥэлиирэ улаатан истэ. Куолакы сирэйэ, кыайбатыттан дуу, ыарыытыттан дуу, ханньары таттарда. Киристэн тордуоҕун арааран, ытыһын туора тарта. Ох үөһэ субуруйда. Куолакы Хоһуун хас хамсаныытын кэтии турбут дьон үөрэн, аймалаһа, алыкыылыы түстүлэр. Муос уол үөрүүтүттэн өрүтэ ыстаҥалыы, ох түспүт сиригэр сүүрэн бырдааттанна.

– Үөрэннэххинэ ытыыһыгын, – диэбитинэн Чорбох Боотур кэлэн, Куолакы илиитин көрдө. – Биһилэхтэриҥ истэригэр, хамсаабатын курдук, киллэрик оҥорууһубун.

Куолакы Хоһуун сиһин көннөрөн, төбөтүн өрө көтөхтө, кыараҕас харахтарыгар эрэл кыымнара кылахачыстылар. Алаҥаалаах илиитин өрүтэ уунаҥалыы, алыкыылаан тоҕо барда.

Куолакы ойоҕо өр кэмҥэ сытыганнаан, иинэ хатан, дьүдьэйэн барбыта. Оҕотун аһыыта ааһан биэрбэккэ иэдэйбитэ. Үрүйээнэ Татыйыктыын солбуһа сылдьан көрөллөрө, аһата сатыыллара эрээри, дьахтар өрүттэн биэрбэтэҕэ. Үрүйээнэ ыксаан, Туоҕа Боотуртан алгыстыырыгар көрдөспүтэ. Туоҕа Боотур, тилэҕэр тиийэ бытырыыстаах маҥан сонун кэппитинэн, ураһаҕа тиийэн кэлбитэ. Турбат дьахтары таба тэллэхтэри араан уотун таһыгар аҕалтарбыта. Сиэри-туому тутуһарга, алгыс этэргэ барыта сиппитин көрөн, дэйбииринэн сапсыйа, араан иннигэр тахсыбыта. Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан алгыс этэ, үрүҥ сиэл кээһэн, сыт-сымар таһаарбыта. Салгыы Хатан Тэмиэрийэ эһэкээнтэн, Уот Уххан убайдарыттан көрдөһө-ааттаһа, үрүҥ илгэни тула ыспахтаабыта. Алгыстарын ситэрэн, тойуктаан доллоһуппута. Мустубут дьон дьиктиргиэхтэрин иһин, дьахтар саҥа уһуктубуттуу, аа-дьуо олорбута. Кэҥээбит харахтарынан дьону эргиччи көрө, тобуктарын түөһүгэр ыксары тардына, уу көрдөөн испитэ. Үрүйээнэ дьахтары кууһан олорон, бураллыбыт баттаҕын көннөрбүтэ. Өйөөн сытыаран, суорҕанын саппыта. Дьахтар тыастаахтык өрө тыына, утуйан мунна сурдурҕаабытынан барбыта. Ити күнтэн ыла аһыыр-сиир, туран ураһа иһигэр хаамыталыыр буолбута. Сотору кэминэн урукку чөлүгэр түһэн, Үрүйээнэҕэ көмөлөһөн ас астыыра, Куолакы Хоһуун этин-сиинин имитиһэрэ. Улахан балаҕаҥҥа тахсыһан иистэнэн, дьахталлары кытта биир тылы түргэнник булбута. Бэйэтин тылынан кигинэйэн ыллыы, дьэрэкээн киллэһиктээх тирии, түү таҥастары тигэн сөхтөртөөбүтэ.

Элиэ Хоһууннаах олорбут түөлбэлэригэр бара сылдьан, ыһыллыбыт табаларын хомуйан, үүрэн аҕалбыттара. Күнү-түүнү билиммэккэ, онтуктарын көрөллөрө-истэллэрэ. Кэмиттэн кэмигэр таба өлөрөн, олохтоохтор этинэн быстарбакка олороллоро.

Кучан олохтоохторо мас мастанан, сылгыларын, табаларын, сүөһүлэрин көрөн-истэн, кылгас сырдыгы түмүктүүллэрэ. Дуораан Уус уһанар балаҕаныттан сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри тимир тимиргэ охсуллан, лыҥкыныы чыҥыргыыра. Халҕана тэлэллэ түстэҕинэ, итии салгын өрө бурҕачыйан тахсан, тымныыга баттатан, симэлийэ дьайҕарара. Киэһэтин улахан балаҕаҥҥа тирии таҥастыыллара, имитиһэллэрэ, ох маһын кысталлара, быа-туһах сэлбийэллэрэ. Итинник кэмнэргэ сэһэн-тэппэн, тойук, күлүү-салыы дэлэйэ түһэрэ.

– Чорбох Боотур, Мукучу Хоһуун кыыһа Ньыланы көрсүбүтүн кэпсээ эрэ. Мин Арыылаахха буолан, үчүгэйдик истибэккэ сылдьабын ээ, – диэбитинэн, Дыгый талах олоҕу туппутунан кэлэн, сыгынньах ньилбэгэр быа хата олорор Чорбох таһыгар кэккэлэһэ олордо.

– Ээ, эн торумнаабыт суолгунан Чачы диэки айаннаппыппыт. Төрдүс күммүтүгэр уйаара-кэйээрэ көстүбэт тукулааҥҥа тиийэн, муна оонньоотубут ээ! Дьэ, дьикти сир баар буолар эбит. Хоҥнубут сирбитигэр үстэ төннөн кэлэн, куттанан даҕаны барбыппыт. Үтэбит быстан, аччыктаан иэдэйбиппит. Дьөрү ыалыкылар даҕаны көстүбэтэхтэрэ. Уот куйаас эбитэ буоллар, утатан өлүө эбиппит. Хата, чараас даҕаны буоллар, хаардаах буолан, ону уулаан иһэн абыраммыппыт. Үһүстээн эргийэн кэлиибитигэр Мукучу Хоһуун бэйэтинэн кутаа оттон, уотун алҕаабыта.

– Эйигин буруйдаабатаҕа дуо, суолдьутунан барсыбыт курдук истибитим дии, – Дыгый Чорбох Боотур сирэйин мылайа ыйыппыта.

– Ээ, тукулааҥҥа киирээт, бэйэтэ инникилээн айаннаппыта… Иккис төннөн кэлиибитигэр этэн көрбүппүн ылымматаҕа, сирэйэ кытара үллэн, атын кымньыылаан, батыгырата турбута. Үһүспүтүн киэһэриитэ төннөн кэлбиппит. Уку-суку, сылбырхай ууну испит ыларынан иһэн, эрдэ хоммут талах бүкээк отуубутун сөргүппүппүт. Борук-сорук түһүүтэ, хонордуу тэринэ сырыттахпытына, доҕоор, сытыы туйахтар чыыбырҕаспыттара, күрдүргэччи тыынан аҕылыыр тыас, биир күдьүс буолан иһиллибитэ. Үгүспүт туматтар дии санаатахпыт. Бары ойон туран, ох сааларбытын бэлэм тутан, иһийдибит. Эмискэ биһигиттэн биэс уонча быластаах сиринэн тумарык өрө оргуйа түспүтэ. Соһуйан турдахпытына, хайа эрэ боотур: «Табалар! Ытыҥ-ыт-ыааҥ!» – диэн хаһыытаабыта. Онно дьэ өйдөнөн, харса суох ытыалаан дардырҕаттыбыт. Тыас-уус, өрүкүйбүт тумарык, баар буолбутун курдук, эмискэ симэлийэн хаалбыта. Биир эмэ дэҥнэннэ ини диэн, тумарык ааспыт сиригэр сырыстыбыт. Үөрүөхпүт быатыгар, үс кыыл охто сытара. Дьэ, ол киэһэ тото-хана аһаан абыраммыппыт. Сарсыарда, сырдаабытын кэннэ, тумус боотурдар суоллаан, өссө үс кыылы аттарыгар состорон аҕалбыттара. Астаан-үөллээн, төһөнү кыайарбытынан ис-үөс, эт ылан, ордубутун кыстаан, тириинэн сабан кэбиспиппит. Ити күн мин суолдьуттаабытым. Үөр табалар суолларын батан, үрэххэ тахсан кэлбиппит. Мукучу Хоһуун үөрбүтэ ахан, – Чорбох икки ытыһын силлээмэхтээн ыла, салгыы кэпсээн барбыта.

– Ньыланы күрэппит киһи олоҕун биир саха булчута ыйбыта. Ол киһи тоҥус хааннаах саха ааттааҕа үһү. Күүһэ-уоҕа таһынан таһымныыр, бөдөҥ-садаҥ киһи диэн, булчут кэпсээбитэ. Бэйэтин көрбөтөхпүт, көрсүбэтэхпит. Хата, ыраах бултуу баран, абыраатаҕа. Ньыла соҕотох этэ, биһигини үөрэ көрсүбүтэ. Холомоҕо баппаккабыт, киирэ-тахса, таһырдьа кутааланан аһаабыппыт. Мукучу Хоһуун кыыһын кытта тугу кэпсэппиттэрин билбэппин. Арай Мукучу Хоһуун олус өрө көтөҕүллүбүт этэ. Кыыһыгар кыһыҥҥы таҥас-сап, этэрбэс илдьибитин биэрэ, кууһан ылан, сүүһүттэн сыллаан ылбыта. Күтүөтүн көрсүөн баҕарбатаҕа эбитэ дуу, саллыбыта эбитэ дуу, ол күн киэһэтигэр төттөрү айаннаппыппыт.

– Ол аата Ньыла үчүгэйдэппит, Мукучу Хоһуун сиэннэнээри үөрэр буоллаҕа, – Дыгый өрө хантаарыҥныы, ыйар тарбаҕын чочоҥноппута.

– Ээ, ким билэр, көрбүт-истибит суох. Арба, тукулааҥҥа киириэхпит иннигэр уучахтаах дьону кытта кылгастык ытыалаһан ылбыппыт. Өлүү-сүтүү тахсыбатаҕа… Ол эрээри, ырааҕынан маныылларын билэн, сэрэх сылдьыбыппыт. Тумус боотур Тоҕурай ону үчүгэйдик билэр… Төннөрбүтүгэр Улахан Эбэҕэ диэри кэтииллэрин сэрэйбиппит. Онтон бэттэх сүппүттэрэ. Айылҕа оҕолоро маһы-оту кытта бииргэлэһэн, сүрдээх хоһууннар быһыылаахтар… – Чорбох Боотур дьэ, уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээн эрдэҕинэ, мурун тыаһа барылаабыта.

Баар дьон күлсэн тоҕо барбыттарыгар Дыгый соһуйан уһуктан, өрө бэдьэҥэлии түспүтэ. Көрбөт хараҕын саба туттан: «Эмиэ ситэ истибэтим…» – диэн ботугуруу, сыҥаһатын диэки бадьаалаабыта.

– Хайа, ситэ истибэтэ дуу? – дии-дии Тоҕурай Боотур Дыгый олорбут олбоҕор олоро түстэ. – Мин били ыһыахха сүүрбүт Өргөс Хоһууннуун кэнники хаалан, манабыл быһыытынан бииргэ сылдьыбыппыт. Киһим саҥалаах баҕайы эбит, арааһы бары кэпсээбитэ. Ити Мукучу Хоһуун кыыһыгар, сааһын ситиитэ, онтон-мантан боотурдар да, хоһууннар даҕаны кэлэн, ойох кэпсэтэ сатыыллара эбитэ үһү. Ону Ньыла сирэттээн ыыталаабыт. Онтон сылтаан, бэл диэтэр, кыргыһа сылдьыбыттар. Кыыс: «Бэйэбиттэн мөлтөх, тиэрэ көппөт дьоҥҥо ойох тахсыбаппын!» – диэн кыккыраччы буолуммакка, аҕатынан үүрдэртэрэр эбит. Ойох кэпсэтэ кэлбит киһини булка илдьэ барар үгэстээҕэ үһү. Ол сылдьан, бэйэтин сырыһыннаран, тутаары-хабаары гыннахтарына, хабыр хапсыһан, түҥнэритэ охсуолаан, өрө көтөҕөн таһааран тас уорҕаларынан быраҕаттаан, сордорун сордуур үһү. Күүһэ-уоҕа, сүүрэрэ, ытара таһыччы таһымныыр кыыс хоһуун эбит. Аны ох саа бэргэниттэн, малтаар оноҕоһунан ытыалаһа оонньотон, кини ыппыт оноҕоһун тарбахтарын ыырааҕар кыбытан ылбатахтарына кыыһыран, оҕунан сиирэ-халты ытыалаан, куоттартыыр идэлэммит. Ойох кэпсэтэ кэлбит дьон үгүстэрэ түөлбэни таарыйбакка куоталлар үһү.

Ити күрэтэн барбыт Чачы киһитэ эдэрчи эрдэҕинэ кэлэ сылдьыбыт. Ньыла ол сырыыга, уолу сэнии көрдөҕө, тоҕо ойох тахсыбатын аҕатыгар көрдөрөөрү гыннаҕа буолуо, аҕатын ааҕы кытта уолу илдьэ бултуу тахсыбыттар.

Дьэ туран, күнүскү аһылык буолбут. Төгүрүччү олорон саҥардыы аһаан эрдэхтэринэ, Ньыла ойох кэпсэтэ кэлбит уол бэргэһэтин туура дайбаан ылаат, сүүрэн элэстэммит. Уол кэнниттэн сырсыбыт. Ньыла аҕатын таһыгар аҕалан, уолу буор сирэйдээри гыннаҕа. Ырааҕынан эргитэн, аһыы олорор хоһууннарга чугаһаабыттар. Уол кыыһы ситэн, хам кууһан тохтоппокко, сэргэстэһэ кэриэтэ сүүрэн испит. Ньыла онтон кыһыйдаҕа, атаҕын тоһуйан биэрбитин уол үрдүнэн көтөн, кыыһы аһары түһэн тохтообут. Ньыла кыайтарбыттыы умса туттан, бэргэһэни түөһүгэр туппутунан, уолга ыкса хааман тиийбит. Эмискэ хонойо түһээт, ытыстарынан уолу синньигэс биилигэр охсоот, өрө көтөҕөн эрдэҕинэ, уол кыыс биир гына өрүммүт суһуоҕун аһыттан харбаан ылан, кыыс төбөтүн кэдэриччи тарпыт. Тарапачыйан эрэр кыыс обуйук уоһуттан убураабыт! Ньыла соһуйан, кылгастык кыланаат, уолу ыһыктан кэбиспит, сирэйин саба туттубутунан, олоро түспүт. Мукучу Хоһуун итини көрөн, ордооттообутунан ойон турбут. Ньыла биитэ Үҥкүр Хоһуун батаһын туппутунан ойон тиийэн, уолу охсуолаан туманната, суптурута түһүөлээн барбыт. Уол кэтэ сылдьар хотохоонун хостуу да сорумматах, туран биэрбит эрээри, биирдэ даҕаны таптарбатах, барытын аһаран биэртэлээбит. Хоһууннар ыксаан, туос төгүрүйэн, уолу тутан ылбыттар. «Күлүүгэ, дьон элэгэр ыыттыҥ! Тыыннаах хаалыаххын баҕарар буоллаххына, икки харахпар көстүмэ!» – диэн Мукучу Хоһууна уолу үүрбүт.

Ити кэнниттэн эмиэ араас күүстээх-уохтаах боотурдар, хоһууннар кэлэ сылдьыбыттар үһү да, Ньыла көрө даҕаны сорумматах. Аҕата кыыһыттан куттанан күһэйэ, дьоҥҥо көрдөрө сатаабат буолбут. Ол үүрүллүбүт уол кинилэртэн соччо ырааҕа суох оҕонньордоох эмээхсини булбут. Кииримньи оҕо аатыран, үс сыл олорбут. Күүс-уох киирэн, сүрдээх бөдөҥ-садаҥ киһиэхэ кубулуйбут. Ньыла кыыс уол санаатыттан арахсыбатах бадахтаах. Биир үтүө күн: «Ойох ыла бардым. Сөбүлэһэн кэлбэтэҕинэ, түөлбэтин кырган да туран, ойох ылыам! Дойдулаах этим, ол диэки түһүөхпүт…» – диэн оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ сүгүрүйээт, тахсан барбыт. Ол киһи ити сылдьар үһү.

Дьэ, итинник. Ньыла кыыс бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх эрээри, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, дьахтар кэрэтэ эбит. Ол урдуска чахчы баһыйтаран, ойох таҕыстаҕа. Мукучу Хоһуун урут атаҕастаабытыттан, үүрбүтүттэн куттанан, ол киһини көрсүөн баҕарбатах. Кыыһыгар: «Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, борбуйун көтөхтөҕүнэ, аҕалан көрдөрөөр», – диэн эппитин кэпсээбитэ.

15.

Халлаан тымныыта сынтарыйан, сарсыарда суор хаһыыта ыраахха диэри сатараан иһиллэр буолбута. Хас эмэ күннээх сааскы тыал-куус түһэн, ойуур маһын хаарын күдэрик гынан көтүппүтэ. Сааскы күн чэмэлийэн тахсыбытыгар халыҥ баттыктан босхоломмут лабаалара далбаатана иэҕэҥнэспиттэрэ. Дьэргэлгэн үтүрүллэн, тоҥот кэмэ саҕаламмыта.

Туоҕа Боотур тоҥот тайаҕар тахсаары, туут хайыһарын көрүнэ олордоҕуна, халҕан эрчимнээхтик тэлэллээтин, балах хаан сирэйдээх Элиэ Хоһуун ойон киирдэ. Кэнниттэн батаһын сыгынньахтыы туппут Бэдэр Боотур баар буола түстэ. Туоҕа Боотур соһуйан, аттыгар уурунан олорбут батаһын харбаабытынан, ойон турда.

– Туоҕа Боотур, алдьархай! Куһаҕан кэпсээннээх, иэдээн илдьиттээх кэллим, – дии-дии Элиэ Хоһуун икки атаҕар тобуктуу түстэ. Тыын ылаары өрө көбүөхтээтэ. – Инибин сиэтилэр! Бэйэбин дүгдүөлээн, эйиэхэ анаан хааннаах илдьит оҥоһуннулар…

– Элиэ Хоһуун, уоскуй! Ыл, Бэдэр, туруоран сыҥаһаҕа олорт, утахта биэр, – Туоҕа Боотур соһуйбута ааспакка олоро түстэ. Бэдэр Боотур Элиэни хонноҕун анныттан өрө тардан, сыҥаһаҕа олорто. Сандалыга турар чороонноох кымыһы хаба тардан аҕалан, Элиэҕэ үҥүлүттэ.

– Мантан ыймахтаа… Онтон кэпсээр…

Элиэ чороону өрө хантатан иһэн чачайан, устунан сөтөллөн барда. Ыгыллан тахсыбыт хараҕын уутун ытыһын таһынан туора сотунна.

– Табаларбытын маныы сырыттахпытына эмискэ, хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ, туматтар саба түстүлэр… Көчүкэни өлөрдүлэр! Хэҥэр куоппута эрээри, эккирэтэн барбыттара… Миигин тутан ылан, дэлби дүгдүөлээтилэр, эйиэхэ илдьит гынаары өлөрбөтүлэр быһыылаах… Ый өлүүтэ Хатыыстыыр үрэххэ кыргыһа тиийэр үһүгүт. Онно тиийбэтэххинэ, туох буоларын билэр дииллэр… Дагдаҕар Боотур ыырдарын тоҕо кэспит, аймалҕан бөҕөтүн таһаарбыт үһү. Улахан биилэрин быһыта кэрчиктээбит. «Таныардыыбыт. Инитин Дагдаҕар Боотуру кытта бэргэн ытааччылаах, үс үскэ кэллиннэр» диэбиттэрэ, – Элиэ Хоһуун илдьити тиэрдээт, өрө көбүөхтээн иһэн, өйүн сүтэрэн, охтон түстэ. Туоҕа Боотурдаах киһилэрин көтөҕөн ылан, сыҥаһаҕа сытыардылар.

– Дагдаҕары көр! Абам даҕаны эбит, аны кини буруйугар хаан тохтон эрдэҕэ… Манныкка тиэрдиэхтээҕин сэрэйэр этим, – Туоҕа Боотур кыыһыран, тииһин хабырынан хачыгырата, төттөрү-таары тыастаахтык хаамыталаата. – Бэдэр Боотур, ыҥырыыны ылыннахпытына сатанар… Сүгүннээбэт, санааларын ыһыктыбат хоһууннар буулаатахтара. Кыргыһарга тиийэбит… Үһүс киһинэн кими ылабыт? Лэбиэрийэ Бөҕө утары киирсиигэ бэрт этэ даҕаны, бу сырыыга сылбырҕа, түргэнник, бэргэнник ытар боотуру булуох.

– Далла мэндэтиһээри бэргэн киһилээх кэллин диэтэхтэрэ. Үчүгэйдик ытар хоһууннаах буоллахтара… Ураты кыргыһыы буолсу, – Бэдэр Боотур, тугу эрэ толкуйдуурдуу, умса туттан турда. – Тумус боотурдартан ордуктар суохтар эрээри, маннык кыргыһыыны тулуйбакка, харса суох барчалаан киириэхтэрэ… Ох аһылыга буолуохтара. Хата, Туйах барсыан сөп. Төһө даҕаны боотур үөрэҕин ситэ барбатаҕын иһин, далла мэндэһиитигэр уолаттартан ордуктара уонна түргэн-тарҕан, атаҕар быһый, – Бэдэр Боотур өрө көрө түстэ.

– Кырдьык даҕаны, Туйах бэйэтин көрдөрөр кэмэ кэллэ. Туруга үчүгэй буолбут курдук. Кыргыһыыга кытта илик, тургуттахха сатанар, – Туоҕа Боотур үөрэ түстэ. – Бу кэмнэргэ уолу бэйэҕэр сыһыаран, ыалыкылары ыттара таарыйа, түргэнник, табатык ытарын чочуй. Ох хантан көтөн кэлэрин чопчу билэргэ, таптарбат хамсаныыларга үөрэт. Төбөлөөх уол, түргэнник ылыныа. Бээ, аны маннык баар. Батаһынан, үҥүүнэн киирсиигэ тиийбэппит буолуо. Мэндэһии барытын быһаарыа… Ол бэрди кытта эн эрэ күөн былдьаһар кыахтааххын. Эйигиттэн быһаччы тутулуктанар күн үүнүө. Онон, хоһууннар көрө охсубаттарын курдук, үрүҥ сонно, куобах бэргэһэтэ булун. Куйаххын, күһэҥэҕин сон иһинэн кэтиэҥ. Хаары кытта хаар буоллаххына сатанар…

Туоҕа Боотурдаах бараары тэринэ сырыттахтарына, Дуораан Уус ыҥыыр кыбыммытынан баадайан кэллэ.

– Туоҕа Боотур, миигин илдьэ бар. Кыһыны быһа биир балаҕантан тахсыбакка иэдэйдим. Кыһыҥҥы айылҕа бүтэһик кэрэтин даҕаны көрүөм этэ. Уонна Айдарыылаах уус идэтин ситэри баһылыым… Оннук ирдииллэр… Тугу эрэ туһаныам, туһалыам этэ буоллаҕа. Сэбэ-сэбиргэлэ суох барсан, эһиги кыргыһыыгытыгар мэһэй-таһай буолуом суоҕа.

– Дуораан Уус, ааспыкка таптаран, өлө сыспыккын өйдүүр инигин? Туох диэхпиний, үөһэттэн ыйыллыбыты быһа гыммат буоллаҕым. Төһө даҕаны хорҕо сири булан кирийбитиҥ иһин, бырах ох булуон сөп. Куйахтааҕыҥ буоллар…

– Бээ, бээ… Лэбиэрийэ Бөҕө чыллырыыт эрийии куйаҕын тиһиликтэрин оҥорторо аҕалбыта. Ону кэтиим. Онтон атын миэхэ батар куйах суох. Иним Туйах, аппын ыҥыырдыы тур эрэ, – дии-дии, бэрт тиэтэлинэн балаҕаныгар төнүннэ.

– Баар-суох киһибитин харыстаатахпытына, харахпыт далыгар тута сырыттахпытына сатанар. Ылыммытын төлөрүппэт киһи буоллаҕа, – Туоҕа Боотур санаарҕаабыттыы Дуораан Ууһу кэнниттэн көрө, атын бэдьэҥэлэтэ хаамтаран иһэн, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буола түстэ. Өтөр буолбата, Дуораан Уус сарыы сонун таһынан чыллырыыт куйаҕы кэтэн, сыыгыначчы тыынан кэллэ. Туйах ыҥыырдаан бэлэмнээбит атыгар бэрт ыараханнык таҕыста.

– Лэбиэрийэ Бөҕө, миэхэ холоотоххо, сулбугур эбит. Көрүҥ бу ойоҕоһун тиһиликтэрэ сыллаһан да көрбөттөр. Көрдөххө улахана, баадайбыта киһиттэн таһыччы курдук эрээри, мин иһим-үөһүм баһыйар эбит ээ, – Дуораан Уус барсар буолбутуттан үөрэн, күлэн күһүгүрэппитигэр ата сөбүлээбэккэ өрүтэ көппөрөҥнөөтө. – Бу сылгы хайдах буолбутай? Дьоҕойон, быраҕаары гынар дуу… – Дуораан Уус атын тэһиинин тардыалыы, тиҥилэхтээн биэрдэ.

Аттарын бөтөрөҥүнэн түһэрэн, Дохсума эбэ кытылыгар ойутан таҕыстылар. Уҥуоргута дьирбиилэнэн көстөр, киһи хараҕын толорор эбэни астыммыттыы көрө, намтаабыт, сымнаабыт хаары тоҕо кэстэрэн, сиэллэрэн бидилиттилэр. Барбахтыы түһээт, тумустаан лиҥкинэччи үүммүт харыйа мастаах хараҥа сиргэ киирдилэр. Суолу-ииһи билгэлии, инникилээн испит Бэдэр Боотур атын тэһиинин хантаччы тардан бэдьэҥэлэтэ, туора-маары үҥкүүлэтэ тохтуу түстэ.

– Табалаах киһи… – диэбитинэн, түү тастаах куонньалыгыттан ох саатын сулбу таһыйан ылла. Туоҕа Боотурдаах аттарын тэһииннэрин тардыалыы, ох сааларын хостуу тула булумахтаннылар.

– Ханна көрдүҥ, хастарый? – Туоҕа Боотур сибигинэйэн ыйытта.

– Ол аһаҕаска күлүкүчүйэн, хаары өрүкүтэн иһэн, күлүккэ киирэн хаалла. Соҕотох быһыылаах… Эһиги манна күүтүҥ, баран суоллаан көрүүм, – диэт, ох саатын бэлэмнии тутан, ойууру кыҥастаһа хаамтара турда. Өтөр буолбата, өрө мэҥитэн кэллэ.

– Соҕотох эбит. Кэлэрбитин манаабыт быһыылаах, биир сиргэ дэлби чээччэйбит. Хатыыстыыр диэки атаралата турбут, – дии-дии, хайысхатын ыйан көрдөрдө.

– Кэтии сырыттахтара дуу, биитэр суоллатаары ыыппыт хоһууннара эбитэ дуу… Батыһыахпыт. Тохтообучча, болҕойон истиҥ эрэ. Үрэх уҥуор буолуохтара, айылҕа оҕолоро суол-иис хаалларбакка кирийдэхтэрэ. Тиийдэхпитинэ мэндэтиһэрбитин сэрэтэллэр ини, ыҥыран бараннар… Сүрдээх бэргэн киһилээхтэр үһү. Бэдэр Боотур, ол киһини кэтиэҥ. Атын туматы көрдөххүнэ даҕаны, бэйэҕин биллэрээйэххиний. Үчүгэй сирдэ булан кирийээр. Сурах-садьык тиийдэҕэ, бастакынан эйигин сууһара сатыаҕа. Дапсыҥ тыаһыа эрэ кэрэх, супту сүүрдүө… Туйах биһикки харса суох ытыалыы, ол хоһууну бэйэбитинэн көөчүктээн, ыттара сатыахпыт. Дьэ, оччоҕо, сыыһа туттаайаххыный.

Туйах, тииттэр быыстарынан элэгэлдьийэ, сүүрэкэлии сылдьан мэндэйээр. Уйаныҥ-хатаныҥ биллэр кэмэ кэллэ. Олус баламаттаайаҕын. Оттон Дуораан Уус, мин эппит сирбэр хорҕойоор. Олох быгыалаайаххыный. Сити курдук… Чэ, сылбырҕа соҕустук айанныаххайыҥ, токкоолообут кэмнэрэ чугаһаан эрэр, – Туоҕа Боотур чупчурунан ыла, атын тиҥилэхтээн биэрдэ.

Үрэххэ чугаһаан баран, аттарын хаалларан, толору охтоох иккилии кэһэҕи кэтэн, батастарын, котокооннорун иилинэн, ох сааларын тутан, сатыы бардылар. Талах, бэрдьигэс быыстаах будьуруспут араҕастыҥы от күөҕүнэн чэмэлиспит бэс чагда быыһынан үрэх уҥуоргу кытыла сэндэҥэрэн көһүннэ. Боотурдар бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылаат, тыла суох өйдөһөн, үс аҥыы күлүкүчүстүлэр.

– Дуораан Уус, чугаһаатыбыт бадахтаах. Эн бу бэрдьигэстэр быыстарыгар хаал. Олох тураайаҕын, мантан барытын истиэҥ… – Туоҕа Боотур сибигинэйэн саҥара, дуулаҕатын, бөкчөйөрүгэр мэһэйдиир бэлэпчитин устуталаан, сиргэ уурталаата. Ынтакатын ыга тардынан, бэстэн бэскэ сөрүөстэ, үрэх диэки киирэн бара турда.

– Ох барда-аа! Дьэ, мэндэйдэстэхпит… – диэн хаһыы сатараатын кытта, Туоҕа Боотур сөрүөстүбүт бэһигэр ох батары түһэн дарылаата. Итини даҕаспытынан сытыы охтор сыыйылла суубурҕастылар. Туоҕа Боотур охтор маска хатаналларын, сирилэһэн ааһар тыастарын иһиллээмэхтии, ойон тахсан охтор кэлэр сирдэрин диэки үлүбээй ыта, төттөрү түһүөлээтэ. Эмискэ, үс төгүл суордуу кыланыы иһиллээтин, түргэн атах тыаһа сурдурҕаата. Бэрдьигэстэр быыстарыттан Туйах сулбу ойон тахсан, кытылга бурҕачыйан киирээт, лыабатын тыаһа тиҥиргии түстэ. «Бу Туйаҕы көр! Быһыйыгар эбии, ытара тоҕо түргэнэй?» – Туоҕа Боотур үөрэ саныы, хоһууннартан уолу бэйэтинэн аралдьытаары, хаһыытаабытынан ойон тахсаат, сүүрэн бырдааттанна. Туйах биир сиргэ таба турбакка, хаарга туора-маары буурдуу, биилинэн имиллэҥнии, умса-тиэрэ түһүтэлээн хаарга буккулла, мас кэннигэр түстэ. Маны туһанан, Бэдэр Боотур сыыллан кэлбит бэрдьигэстэрин быыһыттан сулбу ойон туран, орук бэскэ бэдэр кыыл курдук, өрө сылыбыраан таҕыста. Суон, будьурхай лабааларын быыһыгар баар уйа курдукка чоп түстэ. Тыынын тута, лабаалар быыстарынан уҥуоргу кытылы кыҥастаһа, ытар сирин оҥоһунна.

Быстах кэмҥэ уу чуумпу сатыылаата. Дуораан Уус тиэрэ нараһыйан сытан, сирилии көтөр, маска тобулу түһэн дарылаһар охтор тыастарын иһиллээтэ. Атах сурдургуур тыаһын уонна суордуу кыланыыны, Туоҕа Боотур бааҕыныырын истээт, тулуйбата, бастаан түөрт атах буолан, онтон икки тобугар бөкчөйөн олорон, бэрдьигэстэр быыстарынан хараҕа ууланыар диэри уҥуоргу кытылы одууласта. «Ханна саһан туран ытыалыыр баҕайыларый? Охторо күүһүн сүтэрбэккэ сирилээн кэлэр. Көр уонна тимир төбөлөөх, уһун охтор. Күүстээх, улахан ох саалаах буоллахтара дуу? Ыраахтан даҕаны сэриилиир буоллахтарына көҥүллэрэ эбит», – диэн бэйэтин кытта кэпсэтэ, кирийэрин умнан, бэрдьигэстэр үрдүлэринэн өҥөлдьүйбэхтээтэ. Эмискэ, көстүбэт күүс түөскэ кэйээтин, кылгастык кыланаат, тиэрэ таралыйда. Алыкыылыыр хаһыы дуораана кулгааҕар иһиллэн ааста. Туох буолбутун ситэ өйдөөбөккө, тураары өгдөҥнөөн иһэн, түөһүн тылынан чоройо сылдьар эриэн хотоҕойдоох оҕу көрдө. Муннунан сыҥсырыйа тыына, чыллырыыт куйаҕын утаҕын быһа көтөн батары түспүт оҕу, туура тардан таһаарда. Үтүлүктээх илиитинэн бааһын хам баттыы, хааннаах ох төбөтүн эргичиҥнэтэ кыҥастаста.

– Сиэтилэ-ээр! – диэн кыланаат, Туоҕа Боотур сөрүөстүбүт бэһиттэн ойон тахсаат, ытыалаан куһуйа, Дуораан Ууска сүүрбүтэ. Бэдэр Боотур кыраҕы хараҕыттан хантан ох көппүтэ куоппатаҕа. Мээнэ киһи болҕомтотун уурбат, кэккэлэһэ үүммүт киһи харытын саҕа суоннаах бэстэри сигэнэн, бэйэ-бэйэлэригэр ыксары тардан, халкы куйах курдук оҥорбуттарын көрө биэрбитэ. Ортотугар тайах хараҕын саҕа үөһэ-аллара дьөлөҕөс хаспыт мастарын эттэрэ маҥхаһаллара. Аллараа дьөлөҕөстөн, кыл түгэнэ, күн уотугар ох уһуктаах төбөтө кылабачыйан ылбыта. «Кэтиирэ үөһээҥҥитэ буоллаҕа», – дии санаат, үөһээ чуолҕаны кыҥаат, охтоох кирсин ыытан кэбиспитэ. Ону даҕаспытынан киһи өлөр хаһыыта сатараабыта.

– Тохтооҥ! Ытымаҥ! Биибит таптарда, бүттүбүт! Аны эһигини буулуохпут суоҕа, – диэн хатан хаһыы чаҥкынаабыта. Уҥуоргу кытылга биир мутук тостубакка, биир лабаа хамсаабакка, туох даҕаны буолбатаҕыныы, иһийэн хаалбыта.

– Саха урааҥхайдар буолбатах буоллахтарына, кырган кыайан ылбыт ох саалаахтар. Көрүҥ эрэ, уус таптайбытынан сылдьар. Көннөрөр, аалар диэни билбэттэр быһыылаах, – диэбитинэн Дуораан Уус аҕылаабытынан туран кэллэ. Түөһүн көрүнэ, тарбаҕын төбөтүнэн хаан оҕуолаабыт сирин баттыалаата. – Сүрдээх охсуу, мин курдук ыарахан киһини түҥнэрэн түһэрдэ ээ… Куйаҕым суоҕа буоллар, курдары сүүрүө эбит. Куйах тимирин, кэтэргэ ыарахан диэн, синньэтэр санаалааҕым даҕаны, бэйэтинэн сылдьыыһы, – дии-дии, саба сүүрэн кэлбит дьонун кыҥастаста.

– Киһи тылын истибэккэҕин, өлө сыспыккын, – Туоҕа Боотур Дуораан Уус халымырдык таптарбытыттан үөрэн, өрө тыынан ылла. – Туйах, сирэйиҥ тоҕо хааннанна, таптардыҥ дуо?

– Ээ, суох. Хаарга умса ыстанаарыбын талахха астым быһыылааҕа… – Туйах кыргыһыыттан дьиэгинийбитэ ааспакка, биир сиргэ тэпсэҥэлии, тириппит, хааннаах сирэйин ньухханна.

– Үчүгэйдик киирбитиҥ, ытарыҥ даҕаны түргэнэ… Астынным, – дии-дии Туоҕа Боотур уолу санныга таптайбахтаата. – Бэдэр Боотур, Туйаҕы табалаах сахалары көрсө барарбытыгар илдьэ барыахпыт… Эн ханна кирийбиккин көрбөтүм ээ, маҥан таҥаһыҥ туһалаатаҕа дуу?

– Туйах боотур буолбут, барыстар бэрт этэ. Мин диэ, мин орук маһы көрөммүн, бэрдьигэстэр быыстарынан сыыллан тиийбитим. Туйах суордуу кылана бурҕачыйан киирбитин туһанан, үөһэ хатаастан тахсан, онтон ыттым ээ. Баран көрүөҕүҥ эрэ, ол хоһуун хайдах оҥостон кирийбитин.

– Бээ, маҥнай охтору хомуйуоҕуҥ. Бэлэм охтор буоллаҕа, – дии-дии Туоҕа Боотур бэскэ тобулу түспүт оҕу хаймаҥната, батаһын төбөтүнэн көмөлөһүннэрэн, хостоон таһаарда.

– Мин, таптарбыт киһи сиэринэн, сир ыла туруум. Аттары хаалларбыт сиргэ күүтүөм, – Дуораан Уус эргиллэн, кэлбит сирин диэки бара турда.

Үрэх уҥуор тахсан, хоһуун бэргэнэ хорҕойбут сирин көрдүлэр. Хаан ыһыллан бырдаҥалаабытынан уонна хаарга балай да тохтубутунан улаханнык таптарбытын сэрэйдилэр. Суолларын хайа сылдьан, Бэдэр Боотур оҕун тостубут куорсуннаах өттүн буллулар.

– Тыыннаах илпиттэр, улаханнаппыт. Оҕу хостуу сатаабатахтар, тосту туппуттар… – Бэдэр Боотур тохтубут хааны хаарынан саба сатыырдыы, этэрбэһин төбөтүнэн саба тарыйбахтаата. – Туоҕа Боотур, өлөрсүү, сэймэктэһии бүтэр уһуктааҕа буолуо дуо? Кэнникинэн, хааны көрдөхпүнэ, санаам оонньуох курдук… Нүһэрги Боотур кэбин кэтэн, кыргыһар, хаана суох сатаммат буолар дьылҕалаахпыт дуу…

– Улаханнык саҥарба! Бүтүө, бүтүө… Дьоммут-сэргэбит инники олохторун туһугар толук буолан эрдэхпит… Бу кэмҥэ мантан ураты көмүскүүр, көмүскэнэр кыахпыт суох. Биһиги буолбатахпытына – кинилэр… Ис турук бөҕөтө бэйэбититтэн тутулуктаах, – Туоҕа Боотур тула көрбөхтөөн иһэн, тэйиччи турар бэһи ыйда. Чугаһаан тиийэн көрбүттэрэ, икки оҕу бэскэ батары ытан бараннар, тосторута охсуоллаабыттара чороһон тураллара.

– Бу аата – аны эргийбэт гына барбыттар. Онуоха-маныаха диэри Дагдаҕар Боотур хааннаах иэһиттэн төлөрүйдэхпит… Өссө хантан кэлэн ирдииллэр, – Туоҕа Боотур, тоҥмут киһилии, ис-иһиттэн дьигиһийэн ылла. Бэстэн тэйэ хааман иһэн, кэһэҕиттэн тойон кыыл хотоҕойдоох оҕу сыыйа тардан таһаарда. Үөһэ уунаҕалыы, уоһугар чугаһата сибигинэйбэхтээтэ. Ох саатын өрө тутан, охтоох кирсин кулгааҕын эминньэҕэр диэри тардан, сыыйа аллара түһэрэн иһэн, ыытан кэбистэ. Хотоҕой эриллэр тыаһа эһирдэнээтин, тостубут охтор үрдүлэринэн ох батары түһэн эйэҥэлээтэ. Туоҕа Боотур оҕун көрбөхтүү тура түһээт, төннөрдүү үрэххэ түһэн, аттарын диэки бара турда.