Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

16.

Саас кэлиэхчэ кэлбэккэ, тымныытын ыһыктыбакка, сарсыардатын, киэһэтин дьыбардана тумарыгынан бүрүллэрэ. Туоҕа Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө, Бэдэр Боотур уонна Туйах уол Аташкаан ыйбыт сиригэр табалаах сахалары билсэ бараары бэлэмнэммиттэрэ. Дуораан Уустан кэпсэтиигэ, ньымаакка анаан, быһах, котокоон, ох, айа тимир төбөлөрүн ылбыттара. Сахалар күндүргэтиэхтэрэ диэн, тоҥ үүт, арыы кэһиилэммиттэрэ. Онно эбиискэлээн киис, бөрө, бэдэр тириилэрин уктубуттара. Тоҥсоҕой торулуур ыйыгар, илин саҕах суһуктуйуута, ыраах айаҥҥа туруммуттара.

Көмүрүө хаары курдурҕаччы кэстэрэн, икки толору ындыылаах аттары сэтиилэммит түөрт аттаах киһи Бүк өрүс кытылынан бидилитэн иһэн, намтал сиринэн үрдүк мырааҥҥа өрө батыччахтатан таҕыстылар. Уҥуоргута хаарынан бүрүллүбүт мултугур төбөлөрдөөх хайаларга диэри хаарын чарааһатан, онон-манан мууһа көҕөрүмтүйэр Бүк өрүһү өҥөйө тохтоотулар. Туоҕа Боотур сарсыардааҥҥы дьыбартан хараҕар диэри тардыммыт тииҥ кутуруга нээлбитин кырыатын соппохтуу сүөрүнэн, тымныы чэбдик салгыны эҕирийбэхтии, үөһэттэн таҥнары өрүһү көрдө. «Эбэ кытылыгар түһүүлэммэтэхпит сөп быһыылаах. Эгэ, утуйа сытан маннык сүдү буоллаҕына, саас уһугуннаҕына, туох даҕаны тохтоппот сөҕүмэр күүс буолуо… Лүксүрээн ойуун: «Кэнэҕэһин, кэлии-барыы, балысхан уларыйыылар ууну кытта ситимнээх буолуохтара. Олохпутун-дьаһахпытын оҥостон кыаҕырыахпытыгар, тэгил дьону кытта тэҥҥэ кэпсэтэр буолуохпутугар диэри Эбэттэн тэйиччи түһүүлэниэххэ», – диэхтээбитэ. Ама, алдьархай ааҥныыр сирэ – Эбэ буолуо дуо? Этиҥ тыастаах, уотунан курбууланар көҥдөй тэриллээхтэр, уу салахайын курдук таҥастаахтар Эбэ далайыттан күөрэйиэхтэрэ дуо?» – Туоҕа Боотур, тоҥмут киһилии, титирэстээн ылла. Дьонун кэриччи көрө, инникилээн, сиэллэрэн сикситтэ. Аллараа түстэхтэрин аайы чээлэй күөхтэрин тымныыга хаарыйтаран, хаарга баттатан, араҕастыйа быһыытыйбыт бэстэр сэдэхсийэн, киэҥ от үрэххэ түһэрдии, онон-манан будьурустулар. Хара мастарынан мыраан аппаларын, дьаппаларын толорон, ыраах көстөр күөлүгэр ыга аспыта хараарыҥнаата. Күөл уҥуоргу өттө сыыйа үрдээн иһэн намталланан, хотооллонон, уот сиэбит чөҥөчөхтөрө, силистэрэ арбаһа туора-маары охтубут тииттэр, бэстэр хаары бүрүнэ адаарыҥнастылар, сыыйа иинэҕэс мастардаах баһа-атаҕа биллибэт мунарык сыһыыга тиийэн, симэлийэ турда.

– Бу ат туох буолан ходьоҥолоото, дьоҕойон, халтарыйаары гынар дуу, биитэр тугу сибикилиир дуу… Ылыҥ, көрүҥ эрэ, баҕар, кыыллар бааллара буолаарай? Туйах, сэрэнэн хаамтар, сэтии аттарыҥ туора тардан, аллараа бараайаххытый, – Туоҕа Боотур атын туора тардан, хаарга батыччахтатан иһэн тохтотто. – Туох куһаҕан дойдутай, ойууннартан ураты иэгэйэр икки атахтаах кута-сүрэ тохтообот, турайман сир бадахтаах… Аллараа түһүмүөҕүҥ, үөһээ төттөрү тахсан, арҕаһынан барыаҕыҥ, – диэбитинэн түспүт эниэтин туора соҕуһунан дабайбытынан барда. Кэнниттэн Лэбиэрийэ Бөҕө ата халтарыйан, кэннинэн олоро сыһа, өрө батыччахтаата. Бэдэр Боотур Туйахха илиитин өрө ууна, атын хантаччы тардан тохтотто. Дуулаҕатын ынтакалары туура тардынан, уһуктаах кулгаахтарын тарбахтарын төбөлөрүнэн эр-биир даллата, иһиллээн, уҥа-хаҥас эргичиҥнээтэ. Кырыарбыт нээлбитин аллара баттыы, сыт ылаары өрө хантаарыҥнаата.

– Туйах, буруо сыта баарга дылы… Эдэр киһи муннуҥ сытымсах буолуо, сытырҕаа эрэ, – дии-дии, Бэдэр Боотур иҥэһэтигэр тура, сытыргыырын тохтоппото.

– Суох, туох даҕаны сыт суох курдук, – Туйах сыҥсыйа, баҕар, үөлэс буруота көстөрө буолаарай диэбиттии, түһэн испит сирдэрин сирийэн көрө сатаата.

– Хайа, тоҕо тохтоотугут? – диэн Лэбиэрийэ Бөҕө ыһыытаабытыгар Бэдэр сапсыйан кэбиһээт, дуулаҕатын кэтэ, атын чупчуруйа тиҥилэхтээн, дьонун кэнниттэн өрө харбатта. Туйах сэтиилэммит аттарын тардыалаһа, кэнниттэн хаамтаран барда.

Туоҕа Боотурдаах бэрт дуона суохтук аллараа түспүттэрэ буоллар, охтубут мастар быыстарыгар күөл кытыытын быллаарыгар буор сыбахтаах намыһах ураһаҕа чуо тахсан кэлиэхтээхтэрэ. Кинилэр өрүстэн мырааҥҥа тахсыыларыгар бу намыһах ураһа иһиттэн үргүлдьү бэргэһэлээх мэкчэ сонун биилинэн быакаччы курдаммыт киһи сэгэлдьийэн тахсыбыта. Мырааны кыҥастаһа көрбөхтүү, уучаҕар олоро түһээт, чорамита күөрэҥнии, охтубут мастар быыстарынан элэгэлдьийэ, күөл быллаарыгар күлүктэтэн, көстүбэт буолбута. Тута ураһа үөһэ хоройбут буруота хара күлүнэн өҕүйбэхтээт, сайҕана тарҕаммыта. Намыһах ураһа хаардаах мастарга, быллаарга бииргэлэһэн, соҥуора сөҥмүтэ. Хаары курдурҕаччы кэһэ тыбыырбахтаан ылар аттар, дьон саҥата ыраахтан дуораһыйан, ураһаҕа улам чугаһаан иһэн, хоочугураһа түспүттэрэ. Отур-ботур кэпсэтээт, аттар иҥэрсийэн ыла, тэйдэн-тэйэн барбыттара. Итини кэтэһэн турбуттуу, күрэҥ таба тириитинэн бүрүллүбүт диэл сыыйа арыллан, Хаан Илбис бөкчөччү туттан, тахсан кэлбитэ. Күрэҥсийбит уһун баттаҕын, хараарбыт сирэйин икки өттүнэн сиэлийэ, одоҥ-додоҥ тиистэрдээх айаҕын ыртатан ылбыта. Мыраан арҕаһынан субуруһан айаннаан иһэр аттаахтары үчүгэйдик көрөөрү, күнэ даҕаны суох буоллар, хаҥас илиитин ытыһын кырыытын сабырыйбыт хаастарыгар даҕайа одууласпыта. «Туоҕа Боотур… Лэбиэрийэ Бөҕө, Бэдэр Боотур… Бээ, ити бүтэһик хайалара буоллаҕай, хараҕым билэр эрээри… Хайа, Туйах уол дии… Баҕайы! Баччааҥҥа диэри тыыннаах эбит дуу… Уу… Бэҕэһээҥҥи саах үөнэ… Киһи итэҕэһигэр кэлбит киһи. Бэйиккэй!» – Хаан Илбис ботугуруу уоһун чорботон, силлээн ылла. «Туоҕа Боотур бу сирдэр муҥур тойоннорун курдук хоноҥноомо, кэлбит сириҥ кэлии үүтэ буолар ини… Кучаннаахтар баҕастаахтар… Хаан Илбис өлбүтэ буолуо диэн, төһө эрэ үөрдүгүт… Һэ-һэ, өлбөт үөстээх үөн буоллаҕым… Миигин өрө тутааччылар, көрөөччүлэр-истээччилэр, батыһааччылар эһиги дьабыҥҥытыгар көппүккүт даҕаны кэннэ баар буолуохтара…» – Хаан Илбис эмиэ силлээмэхтээн ылла. Сутуруктуу туппут салыбырас илиилэрин өрүтэ анньыалыы дугдуруйбахтаата. Устунан эт-этэ титирэстии дьигиһийэ, турбут сиригэр олоро түстэ. Төбөтүн илгистэн, баттаҕа ыһыллаҥныы, хаары кырбыы, мэнэрийэн барда…

Сэдэхтик туттуллар тыллары быһаарыы

Абага – кырдьаҕас.

Атикан – эмээхсин.

Аһыылаахтар, кутуруктаахтар, аһыҥастаахтар – б?өрөлөр (харысхал тыллар).

Аташкаан – атыыр киис.

Бадаайы – улахан быһах.

Буркучаан – бөрө.

Бүөрэмньи – киһи-сүөһү мээнэ сылдьыбат, чөкө, бүччүм сир.

Буор холомо – кырыс бүрүөһүннээх мас ураһа.

Быарык – ойуун дүҥүрүн тутааҕа: кириэстии тимир.

Бөтөс уол – 15—16 сааһыгар сылдьар уол.

Даам, даамҥын биэр – кимиэхэ, туохха эмэ утарылаһар кыаҕыҥ баранан кыайтарбыккын билин, бас бэрин.

Дуксуйан – охсуһан.

Дьабдьы – таастаах, халардаах, алардаах сир.

Дьогдьоот – хойукка диэри хаара суох, халтаҥынан тоҥор кураан, тымныы күһүнэ.

Дыры – күһүн муус саҥа тоҥмут кэмэ.

Иэн иҥиир – сүөһү иэнин көхсүн иҥиирэ.

Иһит – ойуун дүҥүрэ (харысхал, эргэрбит тыл).

Имсэ – хатарыллыбыт сыа.

Кээнньэли – куһаҕан.

Күлүктээх, уһун сотолоох – тайах (харысхал тыллар).

Куобах түүтэ хаар – улахан хаар.

Кыыс Куо – 17—20 диэри саас.

Моҕохтоох собо – аһары бөдөҥ собо.

Нээлби – моойго эриллэр саал.

Нэлбэгэйдээ – санныгар бүрүнэ быраҕын.

Ньаҕаччалаабыт – ыарыыланан, кыайан сүүрэр кыаҕа суох.

Олиндя – суор, суор тумус.

Оран – дьиэтийбит таба.

Оювун – эһэ кулгааҕа.

Өлүктэ – таба хатарыллыбыт этэ.

Сигэ – талах быа.

Сутуруо – тобук, буут хаххата таҥас.

Тэбэнньэ – намыһах.

Тэдэн – таба тэллэх.

Тутумдьу күн – кылгас күн.

Түгэһэк – кыһыҥҥы сон.

Турайман – туох даҕаны харамай суох сирэ.

Хитэн – уол.

Халка – куйах.

Хуркэн – уол.

Хусэн – элиэ.

Хогар – баппаҕай.

Хоб – алгыс (эргэрбит тыл).

Хотоҕой – куорсун.

Хамыйах тилэҕэ куурбат күнэ – күн кылгааһына.

Ынтака – дуулаҕа иһинэн кэтиллэр бэргэһэ.

Этэ – оҕонньор.

Эрдьигэн – 10—11 саастаах уол.

Элэтэ – бүттэ, итинэн кэпсиирим бүттэ.