Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

10.

– Бэдэр Боотур, Бэдэр Боотур, күлүктээх, күлүктээх! – диэн аймаммытынан, Муос диэн саҥа ааттаммыт Кырбас уол балаҕан ортотугар биирдэ баар буола түстэ. Хараҥаҕа балыйтаран, талах олоппоһу түҥнэри көтө, көхөҕө ыйанан турбут ох саатын, оноҕостордоох кэһэҕин ылаары талҕаланна.

– Бу уол туох буолла? Дьону сүгүн утут! – Дыгый оҕонньор уотугар аргынньахтыы олорон, туран кэллэ. – Бачча хараҥаҕа тугу булан көрдүҥ, сылгыларыҥ ини… Сыт-сымар, сылгылар турар сирдэригэр туох сотолооҕо кэллэҕэй? Аны сылгыны ытаҥҥын дуу, ыттараҥҥын дуу иэдээни таһаараайаҕын. Ыл, тохтоо, уоскуй! – Дыгый үөттүрэҕи харбаан ылан, сырдыгы эбээри гыммыттыы, умайа сытар мастары эргичиҥнэттэ.

– Суох, суох, сылгыларым бары бааллар. Халлаан сырдаан эрэр ээ, сыһыы уҥуор талахтарга арҕаһа харааран турар, тыына бурҕаҥныыр… Барылах бэлиэтэ суор, суор баар…

– Ноо, тохтоо, – диэн оргууй саҥара Бэдэр Боотур олоро түстэ. Наара анныттан этэрбэстэрин ылан кэтээт, ойон турда. – Сылгыларыҥ, чахчы, бары бааллар дуо? Чэ, тахсан көрүөх эрэ, – дии-дии, таҥнан хачыгырайан, саадаҕын иилинэн, уолу иннигэр уктан, таһырдьа барыгылдьыстылар. Муос, тайах баарын-суоҕун көрө охсоору, инникилээн сүүрэ турда. Сыыр кытыытыгар тиийээт, чохчойо түһэн, Бэдэри ыҥыран далбаатаата. Бэдэр Боотур өкчөччү туттан, хаамар-сүүрэр былаастаан, уол таһыгар тиийэн, тобуктуу түстэ. Муос ыйар сирин көрбүтэ, сыһыыларын уҥуор талахтар быыстарынан, чахчы, сүүнэ тайах арҕаһа хараарыҥныыр эбит. Кулух-халык саҥара, соҕотох суор кинилэр үрдүлэринэн сурдурҕаан ааста.

– Сылгыларбар от ыһа сылдьан көрбүтүм, итэҕэйбэккэ сылгыларбын хаста даҕаны аахпытым. Суор биллэрбитэ, – диэн уол сибигинэйдэ. – Тайах, ээ, алҕас, күлүктээх, күлүктээх ээ, хаардаах арҕаһа көстөр дии…

– Бээ, омуннурума. Чахчы күлүктээххэ дылы… Ол кээһиилээх отторунан хаххаланан түһүөхпүт. Уҥуор туораан, ойуур кытыытынан кэрийэ киириэхпит. Тимир төбөлөөх оноҕостордоох инигин? Дьэ, чахчы күлүктээх буоллаҕына, бэйэҕэр ыттарыам, – Бэдэр уолга имнэнэн кэбистэ.

Уҥуор түһэн, талахтарынан күлүктэтэн, тайах турар сирин чугаһыгар үөмэн тиийдилэр. Тыыннарын тэҥнээри, олоро түстүлэр. Бэдэр Боотур кэһэҕиттэн быыра оҕу сыыйа тардан таһааран көрбөхтүү, тарбахтарыгар эргичиҥнэтэн ыла уурунна.

– Бэлиэ биэрдэхпинэ, хонноҕун кыҥаан ытаар. Сыыһа туттубат инигин? – диэн сибигинэйэ, уолун сирэйин кыҥастаста. Муос долгуйбута өтө көстө, көлөһүннүрбүт сирэйин ньухханан ылла. Тыынара улааппытын кыччата сатаан, уоһун ньимиччи тутан муннунан сыҥсыйа, ох саатын быарын ыксары туппахтаата.

– Долгуйума, ытыһыаҕым. Барылахпыт анаан туруорар быһыылаах… – Бэдэр Боотур, ох саатын кычыгыраччы тарпытынан, оргууй туран кэллэ. Тайах тугу эрэ сибикилээн, ыттарар сирин хаххаланардыы, тэпсэҥнии хоочугуруу, сонос тиит кэннигэр эрилиннэ.

Бэдэр Боотур уолга хаптай диэн, илиитинэн сапсыйа, маска мэһэйдэтэн, туора хаамта. Эмискэ ат мунна хаһыҥыраан тардырҕаабытыгар Бэдэр Боотур соһуйан, өрө чиччигинии, уолун көрдө. Муос миэхэ бэлиэ биэрдэ дии санаан, охтоох кирсин муҥунан тарпытынан, ытардыы ойон турда.

– Тохтоо, тохтоо! Ытыма, ытыма, сылгы… – Бэдэр Боотур ыһыытаан тоҕо барда. Уол соһуйан, өрө эккирии ох саатын өрө тутаат, кирсин ыытан кэбистэ. Ох ыйылаабытынан үөһэ көттө.

– Хайа, ноо, сылгыны бултуу сыстыбыт дии, – Бэдэр Боотур күлэн ыгыста, уолу санныга таптайбахтаата. – Чэ, киирэн, «күлүктээхпитин» көрүөх эрэ, – диэбитинэн ох саатын саадаҕар симэ, талахтар быыстарынан иһирдьэ киирдэ. Муос аҕылаан бөтүөхтүү, турбахтыы түстэ. Долгуйуутуттан эт-этэ илигирии, төбөтүн умса туттан, киһитин кэнниттэн аат эрэ харата салбыҥнаата.

– Бу алдьархайы! Лүксүрээн ата! – Бэдэр Боотур хаһыыта сатараата. Тугу эрэ ботугуруу, сэтии быатыттан иҥнибит аты хаарын ыраастыы таптайбахтаата. Ыҥыырга ыга бааллыбыт бөлтөркөй сарыы хайа тардыллыбытын кэҥэтэ тардан көрөөт, төттөрү саба тарыйда.

– Лүксүрээн кырдьаҕас! Муос, кытаат, дьоҥҥо тыллыы сүүр! Мин чугас суоллаан көрүүм, баҕар, Нүһэрги, Бэлэс Боотур бааллара буолаарай? – диэбитинэн, ойуур иһинэн хаама турда.

Бэдэр Боотур аты сиэппитинэн сыһыыга тахсаатын кытта, сыыр үрдүттэн боотурдар сүүрэн түстүлэр. Дуулаҕаларын устан, төбөлөрүн хоҥкутан, Лүксүрээн атын икки өттүнэн сэлэлии хаамсан, үөһээ таҕыстылар. Дуораан Уус аты имэрийбэхтии, ыга бааллыбыт быаны сүөрэн, сарыыга эриллибит Лүксүрээн кырдьаҕаһы сэрэнэн көтөҕөн ылан, сиргэ сытыаран, сарыы биир төбөтүн сэрэнэн арыйа тарпыта.

– Тоҥоохтообут… Улахан балаҕан оһоҕун эбэн биэриҥ. Уоттан тэйиччи тэллэхтэ тэлгээҥ. Ириэрэн, илиитин-атаҕын көннөрөн, өлүнньүк таҥаһын таҥыннаран баран, ураһатыгар таһаарыахпыт. Туоҕа Боотур ама буолан турдаҕына, дьабыныгар көтүтүөхпүт… – Дуораан Уус өрө тыына, дьонун кэриччи көрө, дьаһайан барда. – Чорбох, кырдьаҕаспыт бэйэтэ эппит сиригэр, сүдү тиит ырааһыйатын кэннигэр баар ыркый ойуур тараҕайыгар, араҥаста бэлэмнээҥ. Атыннык дьаһайыллар, үйэлэр тухары биһигини арчылыы, көмөлөһө сытарын туһуттан дьабыныгар уматан көтүппэппит. Суон тиити кээмэйинэн быһан киллэрэн, икки аҥыы хайытан, сытар гына иһин хаһыаххыт. Чорбох, бэйэҥ даҕаны, хайдах оҥоһулларын билэр инигин… Тоҕурай Боотур, манабыллартан ураты, тумус боотурдаргын кытары Лүксүрээн ойуун ата кэлбит хайысхатын торумнаан, суоллаан көрүҥ. Олус ыраатаайаххытый, сырдыгы баттаһа сылдьыҥ.

– Ааттаах-суоллаах тумус киһибитин Нүһэрги Боотуру бохсуппут буоллахтарына, хаан-хааҥҥа! Биһиги иэстэһэ барыахпыт! – Тоҕурай Боотур тииһин быыһынан сыыйа саҥара, хабырынан хачыгыратта.

– Иэс ситиһэр, хааны кэһэр куотуо суоҕа… Туоҕа Боотур турдаҕына, Лүксүрээн ойууну сиэри-туому тутуһан, дьабыныгар атаардахпытына, ону кэпсэтиэхпит. Баҕар, Бэлэс Боотурдаах силлиэҕэ баттатан, ханна эмэ хорҕойбуттара буолуо… Эрдэ бохсутума. Бэдэр Боотур, соҕотоҕун Мукучу Хоһууҥҥа ыстаннар, кэлээччи кэллин. Сылдьыбыт сириҥ, булан тиийиэҥ. Туҥуй Боотур, Тоҕустаахха ойут, туох буолбутун иһитиннэр. Кырамай Боотурга киһитэ ыытан, илдьити тиэртин. Чэ, сити курдук, күнү-дьылы ыыппакка, хомуна охсон, бараттааҥ. Атыттар бултуу тахсымаҥ, ууну-хаары, маһы дьаһайыҥ. Ыраас оҕолорбут, хааҥҥа-сииҥҥэ убамматах Муос уонна Таатык, Чорбоххо илии-атах буолан көмөлөһүҥ, Аар Айылҕа оннук ирдиир…

Күһүҥҥү күн сир ийэни сылыппатар даҕаны, ыраас хаары күлүмүрдэтэ оонньотон, хараҕы саатырдан, чэбдик, тымныы, чараас тумарыгынан туймаардан, киһи эрэ үөрүөх, сүүрүөх-көтүөх курдуга. Ол эрээри, томтор олохтоохторо Лүксүрээн ойуун аһыытыгар ыар санааҕа баттатан, киҥкиниир киэҥ айылҕа ортотугар бэйэлэрэ эрэ хаалбыттыы сананан, тула өттүлэрэ бороорбута. Бэл, хараҥа хотонтон чэччийэ тахсыбыт сүөһүлэр тыастаахтык тыынан буугунуу, төбөлөрүн умса анньан, симириктии иһийбиттэрэ. Сыһыы чараас хаарын үнтү тибилийбит сылгылар түөлбэ таһыттан арахсыбакка хоочугураспыттара.

Тумус боотурдар, күн сырдыгын баттаһа, Улахан Эбэ хайысхатын хайан, суол-иис көрдөөн, өрө-таҥнары көтүппүттэрэ эрээри, айылҕа барахсан ыраас хаарынан сабынан, мэлдьэһэн кэбиспитэ. «Өлбүттэр», – диэн санаа барыларын үүйэ-хаайа туппута. Чорбохтоох сиэри-туому тутуһан, хоппону оҥорон, эрдэ хастаммыт туостары иһирдьэ ириэрэн, Лүксүрээни суулуурга анаан, кылынан үүйэн холбооттообуттара. Ыйбыт сирдэригэр тиийэн, ыркый ойуур тараҕайын иһигэр дьиктитик үүммүт суон мутуктардаах сэргэстэһэ турар тииттэргэ араҥас тэллэх маһын бэлэмнээбиттэрэ. Лүксүрээн ойуун, чахчы даҕаны, көрө-истэ сытыахтыы, сыһыыттан чугас үрдүк томтоҕордоох сири талбыта сөхтөрбүтэ.

Тоҕус Боотурдаах кэннилэриттэн биир хонук хойутаан, Мукучу Хоһууна аах тиийэн кэлбиттэрэ. Томтор олохтоохторо арыый даҕаны сэргэхсийбиттэрэ. Кэм үчүгэйгэ үөрэр, хомолтолоох кэмнэргэ өйүүр, көмүскэтэр дьонноох курдук сананан, кэлбит дьону аһатар-сиэтэр, хоннорор түбүгэр түспүттэрэ.

– Мукучу Хоһуун, миигин билбэтиҥ дуу, – диэбитинэн Дыгый талах олоҕу туппутунан, көмүлүөк оһох иннигэр аргынньахтыы олорор Мукучу Хоһуун таһыгар тиийэн, кэккэлэһэ олорунан кэбистэ.

– Бээ, бээ… Көрсүбүппүт дуо, ким этигиний? – Мукучу Хоһуун соһуйбуттуу, эрчимнээхтик эргиллэ түстэ. Дыгый оҕонньору үөһэттэн аллара көрөн түһэрдэ.

– Һэ, һэ, – Дыгый көрбөт хараҕын саба тутта, күлэн ымаҥнаата. – Хаһан эрэ көмүскэл көрдөөн, тиийэ сылдьыбыттааҕым…

– Ол иһин даҕаны! Ханна эрэ көрбүт курдукпун. Быһый диэн этиҥ дуо? Тыыннаах эбиккин дуу… – Мукучу Хоһуун ойон турда, сөхпүтүн биллэрэн, баһын быһа илгистэ, чыпчырынан кэбистэ. – Оччолорго бэйэбит быстаран, өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр сылдьыбыппыт… Үгүс хоһууннарым ол кыһыны туораабатахтара. Эн хайдах тыыннаах орпуккунуй?

– Быһый буолбатахпын, Дыгый диэн этим. Эһиги кэлиилэр буоллаххыт, дойдулаах киһи хаһан баҕарар өлөн-охтон биэрбэт, – Дыгый тыастаахтык өрө тыыммыта. – Чахчыта даҕаны, төннөн иһэн, ылбатаххар үөрбүтүм ээ… Оттон ылбытыҥ буоллар, баҕар, ол хоһууннарыҥ этэҥҥэ кыһыны туоруо этилэр… Дьэ, олох диэн итинник. Бээрэ, кыыстаах, уолаттардаах этиҥ дии, туох-хайдах сылдьаллар, уруу-аймах тардыстылар ини?

– Ону эн хантан билэҕин, ким кэпсээбитэй? – Мукучу Хоһуун ходьох гына түстэ. Дьон истиэ диэбиттии, сибигинэйэ сыыгыныы, Дыгыйы тобулу көрдө.

– Туох диэн эттэҥий, биир түөлбэҕэ олордохпут… Кыыскын Ньыланы кытта Баай талым Барылах олбоҕор олорсон турабын…

– Оо, бардар бараммат хара тыа, эн тускар, кыарыыр даҕаны эбит… – Мукучу Хоһуун көхсүн этитэн ылла. – Этэҥҥэлэр… Сири-уоту биһигиннээҕэр ордук билэн эрдэҕиҥ. Уһун Кутурук Бадьаайы түөлбэтин эҥээрин төһө удумаҕалатаҕын?

– Хаһан эрэ төрөөбүт дойдум этэ буоллаҕа, син билбэхтэһэр инибин. Ону тоҕо ыйыталастыҥ?

– Чэ, бээ… Туоҕа Боотур ама буоллаҕына сүбэлэһэн баран… – Мукучу Хоһуун кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн сапсыйбахтыы, таһырдьа тахсардыы, таҥнан барда.

Киэһэ борук-сорук буолуута, Таатык холбо оҥоһуллубут сыыһын хомуйан, хааһахха хаалыы сырыттаҕына, ханна эрэ ыраах киһи хаһыыта иһиллэргэ дылы гыммыта. Бастаан суор хаһыытыыр диэн аахайбатаҕа. Онтон хаһыы тохтооботуттан дьиктиргээн, бэргэһэтин устан иһиллээбитэ. Тура түһээт, балаҕаҥҥа сүүрбүтэ.

– Киһи хаһыытыыр быһыылаах… – диэн бэттэх олорор Дуораан Ууска сибигинэйэн кэриэтэ эппитэ.

– Киһи даа… – Дуораан Уус саҥа аллайбытыгар уһун сандалыга аһыы, кэпсэтэн күйгүөрэ олорбут дьон чуумпура түспүтэ. Онтон, өй булбуттуу, анньыалаһа-үтүрүһэ, бары таһырдьа тоҕо сууллан тахсыбыттара.

– Оргууйуҥ! Тыаһаамаҥ! – диэн хаһыы иһиллибитэ. Бары киэһээҥҥи чуумпуну иһиллии, кулгаах иччитэ буола иһийбиттэрэ. Өтөр буолбатаҕа, ойдуур курдук хаһыы бысталанан иһиллибитэ.

– Бэлэс Боотур! – Дуораан Уус саҥа аллайбыта. – Тумус боотурдар, кытаатыҥ! Улахан Эбэ диэки ойута охсуҥ! Кини киһи хаһыыта буоллаҕына, ыраахтан иһиллэрэ чуолкай. Бачча билэр сиригэр кэлэн баран, ыксаан хаһыытыыр буолуохтаах… Миҥэтэ сэтиилэнэн барыҥ.

Тумус боотурдар соторутааҕыта кэрийэн кэлбит буоланнар, аттарын сыбыдахтыы иликтэрэ. Балаҕаҥҥа ойуоккалаһан киирэн, таҥна охсоот, саадахтарын, батастарын харбаат, тилигирэһэ турбуттара.

– Хаһыыта иһиллэр дии, чугас ини? – Дыгый аттаахтар барбыт сирдэрин кыҥастаһа ботугураата.

– Ы-ыы, эттэххин. Бэлэс Боотур хаһыытын истэ илик буоллаҕыҥ, – Бэдэр Боотур тулуйбакка, күрүө маһыттан ыҥыырын сулбу тардан, санныгар быраҕынан, атын тута, кыбыы диэки ойуолаата.

– Оннук, оннук. Бэлэс Боотур хаһыыта тэйиччи сиртэн, ыраахтан иһиллиэхтээх…

– Барахсан, Аар айылҕа анаан айбыт киһитэ ээ.

– Чэ, үчүгэй. Хаһыытыыр буоллаҕына, тыыннаахтар буоллаҕа.

– Кини киһи мээнэ хаһыытыа суохтаах этэ. Ыксаатаҕа…

– Силлиэҕэ муннахтара… Төһө эрэ тоҥон-хатан, аччыктаан иһэллэр, – диэн дьон кэпсэтэ-кэпсэтэ, балаҕаҥҥа киирдилэр.

Халлаан, аттаахтар баралларын кэтэһэн турбуттуу, түргэнник хараҥаран барбыта. Кэтэстэххэ кэм баран испэтэ хаалбыт дьону сылаппыта. Ыксаллаахтар тулуйар кыахтарын ылларан, таһырдьа киирэ-тахса иһиллээччи элбээбитэ. Бэдэр Боотур дьону кутугунатан, хас даҕаны боотур аттарын тутан, ыҥыырдаан, субу көмөҕө бараары таҥнан хачыгыраспыттара. Эмискэ хаһыы сатараабыта, баар дьон чөрөһө түһээт, өрө уһуутаспыттара.

– Иһэллэр-иһэллэр!

– Ок-сиэ! Хаһыыта сэниэлээх дии.

– Кытаатыҥ, маста эбэн биэриҥ, күөһү үөскэ үтүҥ.

– Бу дьолу! – дьон үөрэн, күйгүөрэ түспүтэ. Дьоннорун көрсөөрү таҥнан, таһырдьа тахсыталаабыттара.

Хаһыы иһиллибитин кэнниттэн, балачча буолаат, аттар туйахтарын тыаһа хобурҕастылар, дьон кэпсэтэр саҥалара бөтүгүрэстэ. Сыыр үрдүгэр аттаах дьон барыгылдьыһан ойутан тахсыталаан, балаҕан иннигэр сиэллэрэн кэллилэр.

– Бэлэс Боотур соҕотох, Нүһэрги Боотур суох… – диэбитинэн Тоҕурай Боотур ыҥыырыттан ыстанан түһэн, атын муннун соппохтоото. – Нүһэрги Боотур эргиллибэт сиригэр барбыт… – дии-дии, атын сиэппитинэн, туора хаамта.

– Бар дьоммун көрөр күннээх эбиппин ээ, – Бэлэс Боотур, күөмэйэ бүтэн хаалбыт хааҕынас саҥата титирэстии, атыттан сулбуруйан, устунан накыйан тобуктуу түстэ. – Мин, мин барытыгар буруйдаахпын! Аанай-туонай абаккабын! Ойуун да быстар тыыннаах, тохтор хааннаах эбит… Өллө, өлөрдүлэр, – диэмэхтии, дуулаҕатын сулбу тардан ылан, ынтакатын устан, төбөтүн хоҥкутта, титирэстээн барда. – Сиэтилэр… Көмүскэммэтэ, көмүскээбэтибит, – тыына хаайтаран, бөтө бэрдэриэх курдук буола-буола, өрүтэ түллэҥнии уһуутаталаан ылла.

Бэлэс Боотур, уһун сандалыга ас ууруллуор диэри, көмүлүөк кутаатын суоһуттан арахсыбакка, биир тылы саҥарбакка, иннин-кэннин сырайа турбута. Сандалыга ыҥырбыттарыгар олоро түһээт, аһаан кимиритэн барбыта. Баар дьон тула олорон, киһилэрэ кэпсиирин кэтэһэн, ботур-итир кэпсэтэ, ону-маны ыстаан ыллаҥнаппыта буолбуттара. Ытыктаан, кырдьаҕаһырҕатан, Туоҕа Боотур оннугар олорпут Мукучу Хоһууннара тула эргичиҥнии, тулуйбатаҕа:

– Бэлэс Боотур, тугу кэпсиирдээххин, Лүксүрээн ойуун хайдах өлбүтүн иһитиннэрэриҥ буоллар… Бары даҕаны санаарҕаан, туох буолбутун билиэхпитин баҕарабыт…

Бэлэс Боотур, соһуйбут курдук, хонос гына түспүтэ, дьэ өйдөммүттүү, тула олорор дьону кэриччи көрүтэлээбитэ. Онтон төбөтүн умса туттан, кэһиэҕирбит күөмэйинэн аа-дьуо кэпсээн барбыта. Хайдах айаннаабыттарын, Лүксүрээн ойуун туматтар харахтарын баайан, мууһунан бүрүллэн турар үрэҕи сылбырхай ыыппытын. Ойууннар күрэстэһиилэрин, Амака Хоһуун аймаҕа сэрэтиитин, күрээһиннэрин уонна Лүксүрээн ойуун өлүүтүн. Түмүгэр Нүһэрги Боотур иэстэһэ барбытын иһитиннэрбитэ. Кэпсээн бүппүтүгэр, балаҕан иһигэр уу чуумпу бүрүүкээбитэ.

– Лүксүрээн ойуун атын бэйэҥ ыыппытыҥ дуо, тоҕо батыспатаххыный? – Дуораан Уус чуумпуну аймаан, саҥаран лүҥкүнэттэ.

– Нүһэрги Боотур барбытын кэннэ, Лүксүрээн ойууну сарыыга суулааммын сэтиилэнэн, саҥардыы айаннатан истэхпинэ, силлиэ саҕаламмыта. Олорбутум тухары итинник тыалы билэ илигим. Биир толоону туорааммын, ойуурга киирэн быыһаммытым. Ити түүн титирии олорон: «Лүксүрээн ойуун түүлбэр киирэн суолбун ыйыа, баҕар, тугу эмэ сүбэлиэ», – дии саныы, көрдөһө, түлэй-балай утуйбутум. Тугу даҕаны киллэрбэт, бүтэй эттээх сордоох эбиппин… Баҕар ол иһин, Мэдэйэ ойуун миигин сиэбэтэҕэ буолуо…

Иккис күн ойууртан тахсан, силлиэни кытта өрө туста, дулҕалаах баҕайы от үрэҕи туораары, эрэй бөҕөтүн көрбүтүм. Бэйэм дулҕаларга ыйана, аттарым бүдүрүйэн батыччахтаан, дэлби тыалга үрдэрэн тоҥон, бэрт эрэйинэн туораабытым. Бэс ойуурга тахсан баран көрбүтүм, Лүксүрээн ойуун уонна сэтии атым суохтара… Эмиэ да сөллүбэттии баайбыт курдугум. Тоҥоммун, мууһурбут быаны ситэ ыраастаабакка баайбыт муҥум буоллаҕа дуу… Төттөрү киирэн көрө, ыҥыра сатаабытым…

Хата, эһэ сүргэйбит хаспаҕын булан, тыыннаах хааллаҕым. Итэҕэйиэххит суоҕа, уккунньах быраҕа, силлиэ уурайыар диэри хаспахпар сыппытым. Өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр өрө мөхсө, күнү-түүнү бараатаҕым… Биирдэ уһуктубутум, арай уу чуумпу. Дьиктиргээн хаспахпыттан тахсыбытым, хаһан даҕаны силлиэ түспэтэҕин курдук, күн да күн үүммүт этэ. «Хайдах эрэ тураахтаатылар», – дии саныы аттарбын көрө, тута киирбитим. Айылҕа оҕолоро барахсаттар туох даҕаны буолбатахтар этэ. Өссө сэтии атым булан кэлэн, кинилэргэ холбоһон турара. Лүксүрээн ата суоҕун курдук суоҕа. Хомунаммын, били дулҕалаах от үрэххэ тиийэн, суол хайа сатаабытым. Олох алҕаска биир сиргэ чараас муус тоҕо үктэммитин булан, онон хайысхабын туппутум. Бэрт өр айаннаан, билэр сирбин удумаҕалатан олус үөрбүтүм эрээри, тоҥон, аччыктаан түлэй-балай барбытым… Дьэ, ситигирдик, – Бэлэс Боотур өссө да аһыахтыы, эт ылаары уунан иһэн, сандалыга сүүһэ тыаһыар диэри умса түспүтэ уонна мунна хаһыҥыраан барбыта. Боотурдар ойон туран, икки хонноҕун анныттан сэрэнэн өрө тардан, соһон кэриэтэ сыҥаһаҕа илдьэн сытыардылар.

– Бэлэс Боотур Лүксүрээн ойуун өлүүтүгэр буруйа суох. Айдарыылаахтар сиэһэр хомуһуннара, айалара-туһахтара мээнэ киһи хараҕар көстүбэт буоллахтара. Хата, Бэлэс бүтэй эттээх буолан уонна Лүксүрээн ойуун бүтэһик тыыныгар диэри көмөлөстөҕө… Эҥин араас сырыылары, кыргыһыылары ааста ини, ааспата ини. Киһитэ кини буолан кэллэҕэ… Сарсын туох-ханнык буолабыт? – Дуораан Уус, дьонуттан хоруй күүтэрдии, эргиччи көрө, ньилбэктэригэр тайанан, ыараханнык туран кэлбитэ. – Туоҕа Боотур эппит күнэ… Күүтэр эрэ буоллахпыт. Чэ, утуйуоҕуҥ, – дии-дии, таҥаһын ылан, аҕылыы-аҕылыы таҥнан, таһырдьа таҕыста.

Сарсыҥҥы күнүгэр, хара сарсыардаттан, дьон киирэ-тахса Туоҕа Боотур балаҕанын кэтээбиттэрэ эрээри, туох даҕаны сибики биллибэтэҕэ. Дуораан Уус хаста даҕаны Туоҕа Боотур балаҕанын таһыгар сорунуулаахтык тиийтэлээн баран, киирбэккэ төннүтэлээбитэ. Маны барытын кэтии-истэ сылдьыбыт Мукучу Хоһуун туттара-хаптара түргэтээбитэ, саҥата-иҥэтэ элбээбитэ. Күнүскү аһылык кэнниттэн Дуораан Уус балаҕаныгар киирэн кэлбитэ.

– Бөдөҥ-садаҥ киһи диэтэххэ, балаҕаныҥ кыараҕаһа бэрт эбит. Манна хайдах уһанаҕын? – диэбитинэн, сыҥаһа ороҥҥо олоро түстэ.

– Туох диэн эттэххиний? Ыарахан киһиэхэ барыта илиим тиийэр сиринэн. Сэниэ-сылба эстибэт-быстыбат. Оҥорорум да диэхтээн, улахана – батыйа. Ох, үҥүү, ырба төбөлөрө, хотохоон, бадаайы, быһычча эрэ. Улаханы куйаҕы эҥин оҥорбоппун, тимир даҕаны кэмчи, – Дуораан Уус Мукучу Хоһуун киирбитин дьиктиргээбиттии көрө, мүчүҥнээн ылла.

– Дуораан Уус, араас буолуон сөп, куттаныах курдукпун, анаан кэпсэтэ киирдим… Бит-билгэ хайдаҕый, Туоҕа Боотур туруо дуо? Кэм ыраатан иһэр.

– Киһи дьиксиниэх түүлэ-битэ суох. Күн эрдэ, күүтэргэ эрэ тиийэбит… Эн кэлиэххиттэн олус ыгыллыбыт, ыктара сылдьар курдуккун. Тугу биллиҥ-көрдүҥ?

– Маннык кэмҥэ ким санаата-оноото ытыллыбат, ыктарбат буолуой? Иһит эрэ, быһаччы кэпсэтиэх… Бары даҕаны Үрүҥ Аар Тойонтон тутулуктаах дьон буоллахпыт. Бүгүн баарбыт, сарсын суохпут… Баҕар, куһаҕанын талан эттэххэ, Туоҕа Боотур турбатын, оччоҕо хайдах буолаҕыт? – Мукучу Хоһуун сыҥаһа хаачыгырыар диэри иэҕэҥнээн ыла, Дуораан Уустан хараҕын куоттаран, уоту одууласта. – Сурах-садьык охтооҕор түргэн… Биһиги кэпсэл оҥостубатахпыт иһин, ыар сурах ырааҕынан-чугаһынан тилийэ көтүө. Итини өрүү сөҕөбүн… Айдарыылаахтар билэн, сэһэн-сэппэн оҥостоллоро дуу… Биитэр мас-от, кыыл-сүөл бары кулгаахтаахтар, саҥарар тыллаахтар дуу…

Бу сиргэ аҕыйах күнү-ыйы өлөрөөрүгүт, ааккыт-суолгут, үтүө даҕаны, мөкү даҕаны өрүттэргит туһунан кэпсээн-ипсээн, сэһэн-тэппэн ырааттаҕа… Быстах кыайыыларгыт суон сурахтаатаҕа эрээри, таныарга киирдэххит… Ойууҥҥут уонна бас-көс киһигит Туоҕа Боотур дьабыҥҥа көппүттэрин иһиттэхтэринэ, үтэн-анньан көрөөччүлэр, таныардааччылар үксүөхтэрэ. Иэмэ-дьаама биллибэт аан ийэ дайдыга турар бэйэҕит хааллыгыт… Эн итини туох диигин, бу күннэргэ сыта-тура санаатаҕыҥ.

Дуораан Уус тыастаахтык өрө тыынан ыла, уотугар эбии хардаҕас ууран биэрдэ.

– Чахчыта оннук. Сүтэн-өлөн аҕыйаатыбыт… Туоҕа Боотур бүгүн турбатаҕына, улахан тымныылар түһэ иликтэринэ, Тыгын Тойоҥҥо баспытын хоҥкутан, төннөн көрөрбүт дуу… Өлбүт сылгытын уонна күрээбиппитин уон бүк толуйар түүлээхтээхпит. Ону утары ууммутунан тиийиэхпит эрээри, билинэрэ биллибэт. Күрээбиккит, таҥнарбыккыт диэн, хаспытын ордорор…

– Бээ, бээ… Эйиэхэ Туоҕа Боотур бу эргин тоҕо кэлбиккитин кэпсээбэтэҕэ дуо? – Мукучу Хоһуун сыҥаһаттан ойон турда. – Оо, ама даҕаны кистэлэҥ баарын иһин, тоҕо сүрэй…

– Тугу кэпсиэхтээҕин этэҕин, туох кистэлэ баарый? – Дуораан Уус талах олоппос хаачыгырыар диэри эргиллэн, Мукучу Хоһуун сирэйин-хараҕын кэтээтэ.

– Чэ, Туоҕа Боотур кэпсээбэтэх буоллаҕына, улаҕалаах кистэлэҥ эбит. Турбатаҕына, кырамаҥҥа көттөҕүнэ биирдэ… Эн биһикки салгыы хайдах буоларбытын торумнуох. Дьонуҥ-сэргэҥ эн этэргин, эн илииҥ-атаҕыҥ хамсыырын кэтэһэллэрин сэрэйэр инигин. Туох эмэ буолар түбэлтэтигэр хаһаас санаалаах, инникини ыйдаҥардар торумнаннахпытына сатанар… Бу кэпсэтиибитин иэгэйэр икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх истибэтэр бэрт этэ, – Мукучу Хоһуун сааһыгар холооно суохтук, сүр эрчимнээхтик ойон туран, халҕаны сэгэтэн көрөөт, ыга тарта.

– Сирдээх-уоттаах, түөлбэ хоһууна уонна олохтоох киһи буоларым быһыытынан, Туоҕа Боотур турбатаҕына, мин дьаһабылбар киирэҕит. Бас-көс киһитэ суох бу дойдуга олохсуйбаккытын бэйэҥ даҕаны удумаҕалатар инигин. Ону туох диигин? – Мукучу Хоһуун күөмэйэ чөллөрүйэн, сирэйэ тыйыһыран, Дуораан Ууһу өтөрү-батары көрдө.

– Бастаан торумҥун кэпсээ, онтон көрүөхпүт. Сөбүлээбэтэхпитинэ, Сахсары күөлгэ төннүөхпүт. Саатар дьоннорун-сэргэлэрин көрсөн, нус-хас дьабыннарыгар көтүөхтэрэ…

– Тыгын Тойон өлөрөрүн өлөрүө суоҕа эрээри, сөбүлээбэтэ биллэр. Эппэтэҕэ диэйэҕин, төттөрү көһөн күккүрээн кэлиэххит. Сыра-сылба бараныа, бачча оҥостубут түөлбэҕит күл-көмөр буолан көрсүө. Сири-уоту былдьаһан, кыргыһыыга турунуоххут. Өлүү-сүтүү өссө элбиэ. Барытын саҥалыы тэринэргэ тиийиэххит, – Мукучу Хоһуун кыра бэйэтэ улааппыкка дылы буолан, кыараҕас балаҕан иһигэр төттөрү-таары хааман лиһиргии саҥаран добдугураата. – Куттаныма… Туоҕа Боотур эппэтэх тылын, санаабыт санаатын мин толоруом, – эмискэ тохтуу түстэ. Өрө тыына үллүбүтэ уостан, харбыйан барда: – Манна диэн эттэххэ, кырыйдым… Туоҕа Боотур турбатаҕына, миэхэ бүтэһик түгэн үүнэр… Эһигини көрдөхпүнэ-иһиттэхпинэ, олоххутун буллардахпына, баҕар, Тыгын Тойон үтүө хараҕынан көрүө, уруккуну-хойуккуну умнуо… Оччоҕо Сахсары кытылыгар тиийэн, дьоммун-сэргэбин көрсүөм… Төрөөбүт сирбэр, өбүгэлэрим тастарыгар араҥастаммыт киһи диэн, кичэм санаалаахпын… Төһө даҕаны бу үтүө сири буламмын киһи буолан килбэйдэрбин, төрөөбүт дойду ахтылҕана диэн баар эбит, туохтааҕар даҕаны күүстээх. Оттон манна аймахтарым, оҕолорум силис тардан сириэдийэн, ааппын ааттатыахтара…

– Мукучу Хоһуун, уоскуй! Санаата-оноото суох сылдьар гына, этиэххин этэн кэбис, – Дуораан Уус аа-дьуо туран, Мукучу Хоһууну үөһэттэн таҥнары көрө, тыастаахтык тыынан сыыгынаата.

– Маскыт-уугут үрдүттэн, сыл тахсар оттооххут, онон түөлбэҕитигэр кыстыаххыт, – Мукучу Хоһуун, санаатын сааһылыырдыы, бытааннык саҥаран барда. – Бултаабыт түүлээххитин биһиги илдьэ барыахпыт…

– Көннөрү түүлээҕи биэрэн ыытыахпытын сөп. Саарбабыт аҕыйах, бэйэбит даҕаны уурунар инибит, – Дуораан Уус сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, иэҕэҥнээн ылла.

– Кырдьаҕас киһини быһа түһүмэ, ситэри саҥарт… Хаалларан, баттаан сытаары гынаҕыт дуо? Кими билэн, ханна илдьэн ньымааттаһан, таҥаска-сапка, тимиргэ эргитэҕит… Биһиги, дойдулаах дьон, син үүтү-хайаҕаһы булан, атастаһабыт, мэнэйдэһэбит. Хоһууннарбын тилэри куйахтаатым, тимир сэп-сэбиргэл толору. Бу кэтэ сылдьар даҕаны соммутун, бэргэһэбитин көр. Хайа уонна чугас эргиннээҕилэри кытары биир тылы буларга туһалыа… Манабыллардаах анал харайар сирдээхпит. Сааһыран, кэлэрим-барарым ыараата, манна Тарҕааны икки хоһууннаан, олохтуу ыытыам. Эһигини кини дьаһайыа… Сайын биһиги түөлбэбитигэр көһүөххүт, бары бииргэ суулаһан олоруо этибит. Бытаннахпытына, кэлбит-барбыт урдустар, туматтар, тигии сирэйдэр чордоон сиэхтэрэ… Лүксүрээн ойууну тыынын быспыт туматтар сүгүн-саҕын арахсыахтара суоҕа. Кэлэ-бара алаҥаалыы, оккутун уоттуу, сылгыларгытын кыйдыы сылдьыахтара. Билбит баҕайым… Күһүн Тыгын Тойоҥҥо илии тутуурдаах, саарба кэһиилээх бэйэм барыам. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, аҕыйах боотуру олохсута ыытарыгар көрдөһүөм. Манна олохтуохпут, дьиэ-уот бэлэм буоллаҕа, – Мукучу Хоһуун оргууй саҥара, Дуораан Уус туох диирин кэтэһэн, умса туттан олордо.

– Туох диэхпиний, этиэх эттэҕинэ сөп курдук… Киэһээҥҥи аһылыкка диэри кэтэһэн көрүөх… Туох даҕаны биллибэтэҕинэ, түс-бас киһи кэпсэтиини саҕалаар, мин өйүөҕүм…

Киэһээҥҥи аһылыктарыгар түмсэн, уку-суку аһыы олордохторуна, Мукучу Хоһуун көхсүн этитэ, туран кэллэ. Дьону кэриччи көрө:

– Сарсын Лүксүрээн ойууну… – диэн саҕалаан эрдэҕинэ халҕан тэлэллэн, тымныы салгын өрө бурҕачыйа түстэ. Имик-самык сырдыкка саннын байаатынан баттахтаах, бөрө саҕынньахтаах бөдөҥ киһи киирэн кэлбитэ. Аһыы олорбут дьон ах баран, кимин таайа сатыы олордохторуна:

– Хайа, билбэтигит дуу… – диэн саҥа иһиллээтин, дьон хаһыытаспытынан ойон турбута.

– Туоҕа Боотур!

– Уруй! Уруй! Уруй!

– Көр эрэ! Бу дьолбутун!

– Туоҕа Боотур, аман буол. Биһиги кэлбиппит. Сарсын Лүксүрээн ойууну хайыырбытын быһаарсан истэхпитинэ, киирдиҥ. Бу үөрүүнү, – дии-дии Мукучу Хоһуун Туоҕа Боотур харытын үүйэ харбаан ыла, үөһээ тыынна.

Туоҕа Боотуру тула үмүөрүһэ, адаарыҥнаһа, сонун устарыгар көмөлөһөн, сандалыга олортулар. Көмүлүөк уотун сөргүтэн, эбии тымтыктары уматалаан, баҕаналарга кыбыта астылар. Балаҕан иһэ чараас буруонан туола сырдаан, барыгылдьыспыт күлүктэр куттаммыттыы кыччаан, эркин аллараа өттүгэр сыбана хараарыҥнастылар. Күөхтүҥү сырдык Туоҕа Боотур кубарыйбыт сирэйин сыдьаайа имэрийбэхтии, үтэн тахсыбыт иэдэстэрин уҥуохтарын күлүктээн чорботто. Сүһүөхтээх муннун улаатыннаран, кырыылыы үүммүт бытыга сэҥийэтинэн хараарыҥнатта. Арай иһирдьэ түспүт, кэҥээбит харахтара сырдыгы баһыйа, дьиктитик чаҕылыҥнастылар.

– Төһө даҕаны түлэй-балай бардарбын, ким кэлбитин-барбытын, туох буолбутун истэ-билэ сыттым ээ, – диэн оргууй саҥара, дьонун эргиччи көрдө. – Хайа, Бэлэс Боотур кэлбит курдуга, ханна баарый?

– Баар, баар. Лүксүрээн ойуун ураһатыгар тахсыбыта, – Дуораан Уус тыастаахтык тыына, Дуоҕа Боотур аттыгар олорбута. – Куттана сыстыбыт ээ… Сарсын Лүксүрээн ойууну дьабыныгар атаарар инибит… Сиэр-туом барыта ситтэ курдук. Хоолдьугатын дьаһайыахтара. Кырамай Боотур биллэ илик, баҕар, сарсын кэлиэхтэрэ…

Лүксүрээн ойууну туоска суулаан, холбоҕо сытыаран, балаҕан таһыгар таһаарбыттара. Улахан кутааны оттон, баар дьон бары таһырдьа үмүөрүспүтэ. Туоҕа Боотур тилэҕэр тиийэ үрүҥ бытырыыстаах ойуун сонноох, кутааҕа ас уура, сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаара, хоһооно иһиллибэттик алҕаан киҥинэйбитэ. Татыйык тутан турар чороонун ылан, мас хамыйаҕынан үрүҥ илгэни баһан ылан, тула ыһыахтыы, уокка ыспахтаабыта. Уотун көрбөхтүү, төбөтүн үөһэ хантатан, икки илиитин өрүтэ уунаҕалаабыта. Муос тутан турар тириитэ хайа барбыт дүҥүрү ылан, Лүксүрээн ойуун атаҕар уурбута. Дьон быыһыттан дүҥүр тутуурдаах Дуораан Уус дьон иннигэр тахсыбыта:

– Айылҕаттан айдарыылаах, бас-көс киһибит Туоҕа Боотур! Бачча сыллар тухары биһигини арчылаабыт, харыстаабыт, көрбүт-истибит баар-суох киһибит Лүксүрээн ойуун дьабыныгар аттанар кэмэ тиийэн кэллэ… Бу орто дойдуга букатын кэлбит диэн суох… Ол эрээри Лүксүрээн ойуун суон сураҕа, аата-суола үгүс үйэлэри уҥуордаан, үһүйээннэргэ кэпсэниэ, номохторго холбоһуо… Кини өлбөт үйэтэ дьэ саҕаланар… Оттон биһиги, сири бааһырда хаалбыт дьон, эрэлбит, дурдабыт-хаххабыт эн хааллыҥ. Аҕа ууһун бас-көс киһитэ буолан, дьоҥҥун-сэргэҕин көрөн-истэн кэллэҕиҥ. Аны билигин, үөһэттэн анаммыт айылгыгынан, биһигини арчылыаҥ, харыстыаҥ, сиэри-туому тутуһуннарыаҥ диэн бүк эрэнэбит, – диэт, тоҥхойон ылбытыгар бука бары сүрэхтэрин тутта, нөрүйбүттэрэ. – Үрүҥ Аар Тойон эйигин талбытын эппитинэн-сииммитинэн таайан турабыт… Улахан иһиттэнэргин билбэппит эрээри, Лүксүрээн ойуун көтөрүн-сүүрэрин ыҥыртаан, дьабыныгар арыаллыылларыгар лүҥсүүрэ суох табыллыбата буолуо… Бэйэҥ билэн турдаҕыҥ, – Дуораан Уус салгыы саҥара, нөрүйэ, дүҥүрү уунна.

– Бар дьонум! Итэҕэлгит иһин нөрүйдэҕим буоллун, – Туоҕа Боотур дүҥүрү икки илиитинэн тутан, нөрүйэн ылла. – Кыйаар дойдутугар, үрэх баһыгар аҕалтаан бараммын, үтүө олоххо, уйгуга-быйаҥҥа тиийдэрбит диэн, Аар Айылҕаттан, Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөр-ааттаһар ытык иэһим…

Күүһүм-уоҕум тиийэринэн чэлгийэ сайдарбыт, оҕолонон-урууланан, аҕа ууһу тэнитэрбит туһугар туруулаһаары, Үрүҥ Аар Тойон бэлэх ууммутун антах аспатым… Эппинэн-сиимминэн толору иҥэринним… Көрдөһөрүм эрэ биир – ойуун курдук көрүмэҥ! Тула сүүрэр кыылларым, илэ-сала көтөр көтөрдөрүм суохтар… Итилэри ыҥырарга анала буолбут Улахан иһити Лүксүрээн ойууну тиһэх суолугар атаарарга эрэ туттуум… Мин күүһүм – алгыска! – Туоҕа Боотур дүҥүр иһиттэн былаайаҕы ылан, эппит тылын бигэргэтэрдии, лүҥсүйэн ылбыта.

– Аттаахтар! Аттаахтар иһэллэр! – диэбитинэн Бэдэр Боотур ох саатын хостуу, иннилэригэр ойон тахсыбыта. Дьон суугунаһа түспүтэ.

– Бэдэр Боотур, ыксаама, бачча элбэх киһини көрөн туран, үһүө буолан кырга кэлбэтилэр ини? – Туоҕа Боотур, аттаах дьону тохтотоору гыммыттыы, дүҥүрдээх, былаайахтаах илиилэрин өрө ууммутунан, утары барбыта. Аттаах дьон сыыр үрдүгэр ойутан тахсаат, туос бөтөрөҥүнэн көтүтэн иһэн, ойууну көрөн, уйуһуйбут аттарын тохтотоору, тэһииннэрин хантаччы тарда, туора-маары ойута, өрүтэ көтүөккэлэттилэр. Бастаан испит киһи атыттан ыстанан түстэ.

– Биим Туоҕа Боотур, уруй! Биһиги кэллибит… – диэт, Кырамай Боотур сүрэҕин тутта нөрүйдэ. Туоҕа Боотур инитин билэн, батыччахтаан тиийэн, санныттан өрө тарда, түөһүгэр ыксары тарта.

– Иһиттиҥ ини… Кэлбиккит үтүө. Лүксүрээн ойууну дьабыныгар көтүтэн, нам-нум буоллахпытына, кэпсэтиэхпит. Эһиги ыксаабат инигит?

– Түүлбүнэн билбитим… Айаннаары сырыттахпытына, силлиэ түһэн тардылынныбыт. Бачча кэлэн бараммыт, ыксаабат инибит… Түөлбэм дьонун, эйигин ахтан аҥаарым хаалла ээ, – Кырамай Боотур биитин сирэйин-хараҕын кыҥастаста.

– Чэ, үчүгэй. Кэпсэтиэхпит. Бээ, ити бииргит хайаларай? Хараҕым таптыы көрдө эрээри, билимээри турабын, – дии-дии, Туоҕа Боотур атын тула кулахачыта сылдьар киһи диэки кэҕис гынна.

– Тыый, билбэтиҥ дуо? Ити Туйах уол дии… Туматтартан күрээн, ыран-дьүдьэйэн кэлбитин иһин, балачча күн бэйэбэр тутан, син бэттэх кэллэ ээ.

– Туйах?! Бу үчүгэй буолаарай, сүтэрэммит, ыксыы сылдьабыт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур атыттан түспүт Туйах уолга утары барда.

– Ноо, улааппыккын, эт-сиин тутан эрэр эбиккин дии… Чэ, үчүгэй, – дии-дии, кыбыстан умса туттан турар уолу тургутардыы көрө, харытыттан харбаата.

Мустан турбут дьон Кырамай Боотурдааҕы билэн, суугунаһа, ботугураһа түстүлэр. Таатык Туйах диэн тылы истэн, утары барыахтыы дьүккүйэн иһэн, имэ кэйэн, ийэтин кэннигэр сөрөннө. Дьон тэпсэҥнэһэ, улаханнык саҥа таһаарбакка, илиилэрин өрө уунан эҕэрдэлэстилэр.

– Түөрт боотур Лүксүрээн ойууну санныларыгар сүгэн илдьиэхтэрэ, түөрт боотур атынан арыаллыахтара. Туйах ойуун Улахан иһитин тутуо. Атыттар манна хаалаҕыт… Дыгый, хоолдьуга аты өлөттөр, билэр инигин, туктуйаны туттубакка, биир даҕаны уҥуоҕун тоһуппакка, алдьаппакка астаан-үөллээн буһартар… – диэн дьаһайа, Туоҕа Боотур хаалар дьон ханан Лүксүрээн ойууну тиһэҕин көрөллөрүгэр сирдиирдии, оргууй дүҥүрүн лүҥсүйэ, күн хаамыытынан эргийэ хаамта…