Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 2 чааһа"

8.

Күүстээх силлиэ баараҕай тииттэри нөрүтэ, тоҥ мутуктары тоһуталаан тамнааттыы, хаары хастаан, күнү-ыйы бүөлээн, күдэригинэн бүрүйэ бурҕачыйбыта. Түүннэри-күнүстэри улуйа-энэлийэ, томтор олохтоохторун курус санаанан ыга баттаан бүктэрбитэ.

Туоҕа Боотур түүн ортото уһуутаабытынан, сыҥаһа оронугар олоро түспүтэ. Тыын ылардыы өрүтэ уһуутуу, хараҥаҕа харбыалаһан, умуллан хаалбыт көмүлүөгүн оттон хачыгырайбыта. Үөлэһинэн балаһалаан киирэр хаар кыырпахтаах тыалтан уот умулла сыһа, буруотун төттөрү өҕүйбэхтии, балаҕан иһин сырдатан барыгылдьыппыта. Туоҕа Боотур тойон өһүөҕэ кыбыта аспыт үрүҥ сиэлиттэн сыыйа тардан, уотун иннигэр аргынньахтаан олорон, алгыс этэн ботугуруу, уотугар уурбута. Иччилээх түүлүн тойоннуу сатыы, кыһыл тылынан өрө үөмэхтэнэр уотун одууласпыта. Эмискэ тугу эрэ тобулбуттуу, эрчимнээхтик ойон туран, таҥнан барбыта. Бөрө саҕынньаҕын кэтэн, бэргэһэтин илиитигэр туппутунан, халҕанын тэлэйэ баттаан, сирэйин силлиэ тыалга тоһуйа, тахсан барбыта.

– Лүҥсүйэҥҥин куппун көтүтэ сыстыҥ, – диэбитинэн арбаллыбыт баттаҕын кэннигэр сиэлийэ, Дуораан Уус тыастаахтык сыыгыныы тыына, умайа турар уотугар мас эбии уурталаабыта.

– Түүл-бит куһаҕан, санаам оонньоон, кэс тыл этээри кэллим… Көмөлөһөр уолгун туруоран, Бэдэри уонна Чорбоҕу ыҥыртар эрэ… – диэн эрдэҕинэ, уһуктаҕас сыппыт уол ойон туран, таҥнан хачыгырайан, таһырдьа ойбута.

Көмүлүөк оһох тигинэччи умайан, кыараҕас балаҕан иһин сылааһынан илгийбитэ. Таһырдьа тэбэнэр-сахсынар тыас иһиллэн иһэн, халҕан тэлэччи аһыллан, силлиэни сиэттиспитинэн Бэдэрдээх киирэн кэлбиттэрэ. Туох эрэ буолбутун сэрэйэн, саҥата суох соннорун устан, көмүлүөк оһох таһыгар олорунан кэбиспиттэрэ.

– Лүксүрээн кырдьаҕаспыт бараахтаата… Айанныыр, бырастыылаһар тыала-кууһа түстэ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур дьонун кэриччи көрбүтэ. – Түүл-бит куһаҕан… Бөлүүн илэ-бодо кэлэ сырытта, хайдах-туох буоларбын кэпсээтэ быһыылаах, алҕаата… Дьэ, ыарахан күннэр-түүннэр бүрүүкүүр буоллулар. Мин тугу этэрбин үчүгэйдик истиҥ. Эһигини Үрүҥ Аар Тойонтон айдарыылаахтар диэн ыҥыртаатым…

Мин сарсыҥҥыттан, сыыспатах буоллахпына, эттэнэр буоллум… Үһүс күммэр өрүтэ уһуутаан түллэҥнээтэхпинэ, сэттис күммэр туруом. Оттон уһуутаабатахпына, устунан дьабыммар көтөбүн… Чугас эргин миигин алгыах, Лүксүрээн ойууну дьабыныгар атаарыах ойуун суох… Дуораан Уус, эн айылгыгынан ойууннааҕар күүстээх айдарыылааххын. Хайа күн өй-мэй барыахпыттан алҕанан, алҕаан көрөөр… Хайа сатанарынан… Үһүс күн туох эмэ сибикини биллэрдэхпинэ, Үрүйээнэҕэ маҥан сарыыттан миэхэ анаан сонно тиктэрээр.

Улахан ойууммут дабайар үктэллэрин иһит лүҥсүүрэ суох таһаарбат буоллахпыт. Түүлбүнэн буоллаҕына, бэйэтин дүҥүрэ өлбүт… Дьэ, маһы ыллатар уус, ууну булкуйар балыксыт Чорбох Боотур, Куба Сиэбит уҥуоргу өттүнэн, сааскы көтөр тоҕо анньан кэлэр сирин диэки бардахха, Күөх Хайа тэллэҕэр этиҥ түспүт этитиилээх тиитэ баар эбит. Ону булаҥҥын, дүҥүр куойатын оҥорор маскын онтон ылаҕын. Дуораан Ууска алҕаттаран, бэйэҥ алҕаан оҥороор… Сэттэ муостаан көрөрүҥ дуу… Кэлин баараҕадыйдахпына уларыттарыахтара… Оттон Бэдэр Боотур, хайдах этигиний, куойаҕа тиириллэр анаммыт кыылым Хатыыстаах үрэх Бүк өрүскэ кутуллар сирин бэтэрээ өттүгэр ээйгэ турар эбит. Сүүһүн ортотугар уһуктаах төбөлөөх, соҕотох муостаах атыыр тайах. Сыыһа туттубат инигин… Тириитин эрэ ылаар, атынын уматан кэбиһээр…

Баҕар, тура иликпинэ, Лүксүрээн кырдьаҕаһы аҕалыахтара… Оччоҕо, мин турарбын күүттэрэн, тоҥ турар ураһатыгар сытыараарыҥ… Ама буоллахпына, сиэри-туому тутуһан атаарыахпыт… Аара хаалбыт дьоммутун уонна Мукучу Хоһууну ыҥыртараарыҥ, ким кэлэринэн… Миигин көрөргө-харайарга Үрүйээнэни балаҕаммар олохтооруҥ. Атыттар киирбэттэрин курдук дьаһайаарыҥ. Дьэ, ситигирдик! – Туоҕа Боотур дьонун кэриччи көрө, туран кэлбитэ. Сылайбыт киһилии илиитин-атаҕын босхо ыытынан, бөрө саҕынньаҕын аа-дьуо кэтэн, тахсан барбыта. Бэдэрдээх уоту көрө, санааларыгар баттатан, олорбохтуу түһээт, биир тылы саҥарбакка таҥнан, тахсан барбыттара. Көмүлүөк оһох үөлэһинэн улуйан, кыырпах хаарынан ыһыахтанан, киирэр тыалтан бураллаҥныы, сөҕүрүйэн барбыта…

Сарсыҥҥы күнүгэр силлиэ өссө күүһүрбүккэ дылы буолбута. Дуораан Уус көмөлөһөр уолунуун сирэйдэрин тууна баанан, хаары бүрүммүтүнэн, улахан балаҕаҥҥа аһыы киирэн кэлбиттэрэ. Бүгүн тыаҕа тахсыбат буолбуттарын уйулуур-ыйылыыр, сирилиир тыастан билэ сыппыт боотурдар өссө даҕаны тура иликтэрэ. Оттон балаҕаны, сүөһүнү көрөөччүлэр хайыы үйэ туран, тыаһа-ууһа суох сырдыргыы, үлэлэрин үмүрүтэн, уһун сандалыга ас тарда сылдьаллара.

– Хайа, Дуораан Уус, тугу биллиҥ-көрдүҥ? – диэбитинэн Дыгый оҕонньор өрө хантаарыҥныы, көмүлүөк оһох таһыгар икки талах олоппоһу аҕалан уурталыы, атахтарын оллооннуу уура олорунан кэбистэ. – Халлааммыт дьэ иирдэ дии. Туох ааттаахха кыыһыран силбиэтэннэ буолла… Туоҕа Боотур киирдэҕинэ, сандалыга олорор инибит, күүтүөххэ.

– Туруҥ, олоруҥ эрэ, боотурдар! Бу күннэргэ сытаргытыттан өттүккүт ыалдьыа… Кэпсэллээх киирдим… – Дуораан Уус күөмэйэ кэһиэҕирэн, бэргэһэтин устан, тыастаахтык тэбэннэ-сахсынна. Сытар дьон, итини эрэ кэтэспиттии, ойон турдулар.

– Туоҕа Боотуру күүппэппит… Ыалдьыбыт, – диэбитинэн Дуораан Уус ыараханнык тыына, Дыгый таһыгар олоро, илиилэрин мускуммахтаата. Итини истэн, баар дьон чуумпура түстэ.

– Ыарахан күннэр-түүннэр ыган кэллилэр. Бөлүүн Туоҕа Боотур, түүлүттэн саллан, миэхэ киирэ сылдьыбыта. Бу силлиэни Лүксүрээн ойуун куһаҕан буолбутун кытта ситимнээтэ… Оҕонньор түүлүгэр кэлэ сылдьыбыт… – Дуораан Уус, саҥата титирэстээри, тохтоон ылла. – Туох-хайдах дьаһанарбытын ыйда… Үрүйээнэ, илбийэр тэрилгин, угуттуур, уоскутар отторгун илдьэ Туоҕа Боотурга таҕыс. Ама буолуор диэри онно олороҕун. Түүннэри-күнүстэри көр-иһит, кыаҕыҥ тиийэринэн алҕаа, илбийэн көр… Улаханнык саҥарбаппын, атыттар Туоҕа Боотур балаҕанын тумна хаамыҥ… Тыал-куус уурайдаҕына даҕаны, тыаҕа бултуу тахсаргытын тохтотон эриҥ.

… Туоҕа Боотур балаҕаныгар киирээт, сыҥаһатыгар охтон түспүтэ. Халҕан кыыкыныыр тыаһыттан уһуктан, туман-имэн быыһынан Үрүйээнэ киирэн иһэрин көрөөт, өй-мэй барбыта. Үрүйээнэ хайыы үйэ умуллан, үөлэһинэн киирэн томтойбут хаары хаһыйбахтыы, чыыппааннаах туоһу ууран, кыаҕа уот хатаары, чокуурун охсон сардырҕаппыта. Кыырпах кыымнар ыһыахтана, кыаҕа хатанан, буруолаан унаарбыттара. Үрүйээнэ кыаны ытыһыгар ылан, сэрэнэн үрэн сирилэппитэ. Кырачаан кыымнар кытара кыыһа умайан барбыттарын, ытыһыгар мөкүнүтэ, туос анныгар анньыбыта. Уот күүһүн ылыыта, быһыта охсуллубут, хайыта сынньыллыбыт мастары туруору уурталаабыта. Ботугуруу-ботугуруу уотун көрбөхтүү, илдьэ киирбит үрүҥ сиэлиттэн сыыйа тардан таһааран, уокка кээспитэ. Халҕаны олуйа, бөһүйэ тоҥмут уулаах буор көһүйэни үөскэ үппүтэ. Кытыаны сирдьигинэтэ, уматан буруолата, сыт-сымар таһааран, балаҕан иһин эргиччи хаама, Туоҕа Боотур үрдүнэн илбийэрдии сапсыйбыта.

Түөлбэ олохтоохторо түүннэрэ-күнүстэрэ буккуллуоҕун ыамнара кэлбитин сэрэтэрдии тилигирэһэр ынахтар, аһыырын күүтэн ыҥырана, тыастаахтык тыынан бускуутуур оҕус кэминэн сирдэтэллэрэ. Үһүс күнү киэһэ солбуйуута, силлиэ уоҕа-кылына уостан, кыаҕа бүппүттүү, намыраан барбыта. Балаҕаҥҥа хаайтарбыт дьон киэһэрдэ диэбэккэ, сылгыларын көрө, хаар типпит уокка оттор мастарын өрүтэ тардыалыы, таһырдьаны былдьаспыта. Хайа күн охтуоҕуттан тиритэн, уунан уста түлэкэчийбит Туоҕа Боотур дьэ налыйан, биир кэмник тыынан, утуйан барбыта. Халлаан хараҥарыыта, Дуораан Уус Үрүйээнэҕэ кэлэн, түүнүн утуйбатыгар сүбэлээбитэ. Туоҕа Боотур бу түүн, үөһээттэн таҥнары түһэн иһэн, муус буола тоҥмотоҕуна, ама буолуоҕун сэрэппитэ.

Түүн ортото Туоҕа Боотур эмиэ өй-мэй баран, ис хоһооно суох баллыгырыы, тоҥон титирэстээбитэ. Үрүйээнэ куобах суорҕанын хайа, бэйэтин суорҕанынан кытта үллүйэ сатаабыта эрээри, Туоҕа Боотур биир кэм титирии, тииһэ ыпсыбакка лыбыгырыыра. Үрүйээнэ Туоҕа Боотур төбөтүн өндөтөн, мас хамыйаҕынан дьикти сыттаах сылаас сүмэһини иһэрдэ сатаабыта эрээри, лыбыгырыыр тиистэр аһыллан биэрбэккэ, икки дьабадьытынан санньылыйа тохтубута. Үрүйээнэ, хайдах гынан көмөлөһүөн билбэтэхтии, олорбохтуу түспүтэ. Онтон суһуоҕун сүөрүнэн, баттаҕын ыһынан, ньылбы сыгынньахтаммыта. Үөһээ тыына суорҕаны арыйан, кэрэлэрэ кытааппыт тумуктардаах ип-итии эмиийдэринэн Туоҕа Боотур кэтит көхсүгэр сыста, бүтүн бэйэтинэн ыга кууспута. Итини эрэ күүтэ сыппыттыы, Туоҕа Боотур үс төгүл дьигиһийэн ыла, өрүтэ уһуутаабыта. Сыыйа налыйан, тиистэрин хабырынан хачыгырата дьигиҥнии-титирии, эт-этэ сымнаан, биир тэҥник тыынан, утуйан барбыта.

9.

Бэлэс Боотур хараҥарыар диэри силлиэни кытта охсуһа айаннаабыта. Аттарын арҕастара хаарынан бүрүллэ, сиэллэрэ, кутуруктара бураллаҥныы, иннилэрин диэки бэрт нэһиилэ дьүккүһэллэрэ. Бэлэс Боотур тэһиини истибэт буола эстибит атыттан түһэн, тумарыкка барыгылдьыйар ойуур диэки, соһор былаастаах, сиэтэн дьүккүйбүтэ. Халыҥ сис тыаҕа киирэн, арыый даҕаны тыын ылбыттара. Ыраас сиргэ холоотоххо, сирэйи быһыта кымньыылыыр муус кыырпахтара, таҥаһын курдары охсор тыал манна ама этэ. Мастар төбөлөрүн куоҕаҥната, үөһэнэн биир кэм куугунуура. Ол быыһыгар, быыс-хайаҕас булан, аллараа сатыылаан, хараҥаҕа муммуттуу өрө ытыллан, тоҥ мутуктары тосторута тыыта эпчиргэлэнэ, эмэҕирбит мастары тоҕута сөрөөн барчалаан, хаары ытыйан, балаһаланан ылаттыыра.

Бэлэс хараҕа эрэ көстөр гына ыга бааммыт, тыыныттан мууһуран, бэйэ-бэйэтигэр сыстыбыт уһун нээлбитин арыычча хоҥнорон, тыын ыла айаҕа оппоҥнообута. Бөҕүөрбүт тарбахтарынан сутуруотун тэлигитигэр бааллыбыт кыра тирии саппыйатыттан Үрүйээнэ тиит дабаххайыгар күүстээх оттору былаан, хатаран оҥорбут кырпайдарын кымаахтаан ылан, айаҕар уктубута. Сэниэтэ эстэн, тоҥон, атыгар ыга сыстан, сыгынньах илиилэрин ындыытын кэннинэн анньан, атын сылааһыгар угуттуу өйөммүтэ. Сотору кэминэн аҕылыыра, тоҥмута ааһа быһыытыйан, төбөтө дьэҥкэрэн барбыта. Атын быатын тииккэ эрийэ тарпыта, түөрүллэн сууллубут тиит сыгынаҕын оҥхойун хаарын хаһыйбахтыы, кэһэҕиттэн икки оноҕоһу сыыйа тардан ылан, хас даҕаны сиринэн тосторута тутан, чөмөхтүү уурбута. Илиитин иминэн сыгынах синньигэс силис утахтарын быһыта тардан, ол үөһэ чөмөхтөөбүтэ. Хоонньугар кэтэ сылдьар саппыйатыттан кыалаах хататын хостоон таһаарбыта. Ытыһын, бөҕүөрбүт тарбахтарын айаҕын салгынынан сылыта үрбэхтии, сыыһа-халты охсуолуу-сотуолуу, сардыргыыр кыымнары кыаҕа хатыы сатаабыта. Бэйэтэ-бэйэтиттэн кыыһыран, эт-этэ титирэстээн кэлиэр диэри, хаһыытаан тоҕо барбыта. Утуктаан, төбөлөрүн тоҥхотон турбут аттара соһуйан, ньахчаһа түспүттэрэ. Муҥунан көрө, муннуларын тардырҕата, тэһииннэрин тардыаласпыттара. Бэлэс тыына тахсыбыттыы, олорбохтоот, тааһын охсон уот хатаан, тыалтан хаххалыы, оргууй үрэн сирилэппитэ. Кыа уота күөмчүлүү туппут ытыһын салыырыгар даҕаны кыһаллыбакка, күүһүн ылыыта чөмөҕүн анныгар аспыта. Ытыстарын уокка үтэ олоро түспүтэ, барыгылдьыйан көстөр буолбут сырдыкка охтубут маһын суон мутуктарын тосторута тардан аҕалан, эбии уурталаабыта. Харса суох хамсанан, этэ-сиинэ ирэн барбыта. Эмэх мастары хайыта үктүөлээн, батаһынан тоҕута сынньан, оттор мас бэлэмнэммитэ. Лүксүрээн ойууну ыҥыырыттан сүөрэн, сэрэнэн көтөҕөн аҕалан, сыгынаҕын кэтэх өттүгэр сытыарбыта. Сэтиилэммит аттарын ындыытыттан маннык күчүмэҕэй күннэргэ ананан симиллибит отун сүөкээн, аттарыгар үллэрэн биэрбитэ. Кулуһун тыалга сабыта оҕустара күүһүн ылан, өрө сирилээбитэ. Бэлэс хонордуу тэринэн, хаппыт эти уокка үҥүлүтэ аһаабыта буола, уотун одуулуу, Нүһэрги Боотуру санаан кэлбитэ. «Өлөр өлүүнү өҥөйбүтүнэн барда. Иккиттэн биирбит сыыстыбыт быһыылаах… Баҕар, барсыбытым буоллар, бу силлиэҕэ балыйтаран, аҕыйах хоһууну бохсутан, Суор Тумуһу сир-буор сирэйдээн, син эргиллиэ эбиппит буолуо… Биитэр Нүһэрги барбакка, түөлбэбитин булан, тэринэн кэлэн, кыргыһан көрүөхпүт хааллаҕа… Ол эрээри, Лүксүрээн мин туспар иэстэһэ сатаамаҥ диэхтээбитэ. Тугу эрэ билэн, сэрэппитэ дуу… Нүһэрги Боотур хайаабыта буолла…» – диэн өйө-санаата ытылла олорбута…

Бу кэмҥэ Нүһэрги Боотур мыраантан аллара түһэн, Олиндя багдайбыт ураһатыттан чугас хорҕойон, кинилэри тоҕо эккирэппэтэхтэрин таайа сатыы, киириини-тахсыыны кыраҕытык кэтии сыппыта. «Ама, ойууннара биһигини муннаран, тоҥорон өлөрөөрү силлиэни түһэрбитэ буолуо дуо? Дүҥүрүн тыаһа ыраахтан иһиллэрэ ээ… Оччо күүстээх буоллаҕына, мин манна сытарбын эмиэ билэн эрдэҕэ дуу…» – диэн саныы ис-иһиттэн кыынньан, тураары үнүөхтээн эрдэҕинэ, будулҕан быыһыттан үс табалаах дьон өрө мэҥитэн тахсыбыттара. Тэбэнэн-сахсынан, ураһаҕа киирбиттэрэ. Өтөр буолбатахтара, үүрүллүбүт дьон курдук бытарыһан тахсан, табаларыгар олоро түһээт, түөлбэ биир өттүн диэки күлүкүччүһэ сүппүттэрэ. Кэннилэриттэн икки хоһуун дүҥүрүн тута сылдьар киһини хонноҕун анныттан өйөөн таһааран, дэллэритэр, соһор икки ардынан, илдьэ барбыттара. Силлиэ өссө күүһүрэн, улуйа ытаан, ыыс-быдаан өрө оргуйбута. Нүһэрги Боотур ох саалаах куонньалыгын, охтоох, оноҕостордоох кэһэҕин тииккэ өйөннөрбүтэ. Тыалы, тымныыны билиммэккэ, кэтэ сылдьар куйаҕын, бэлэпчитин устан, куонньалыгын анныгар аспыта. Бөрөтүн тириитин көхсүгэр ыга баанан, аҥаар илиитигэр батаһын, аҥаарыгар хотохоонун тутан, ураһаҕа ньылбыйан тиийэн, диэл таһыгар иһийбитэ. Иһирдьэ хас киһи баарын истэ сатыырдыы, тохтуу түһээт, көтөн түспүтэ. Иннигэр хара күлүк барыс гыммытын батаһынан өтөрү түһэн, охторбокко халкы куйах курдук тутан, иһирдьэ үтүрүйбүтэ. Араан таһыттан күлүк бэрикичийбитигэр, хаҥас илиитинэн хотохоонун аллара санньытан иһэн, өрө баһа быраҕан кыыраппыта. «Кир» гынар тыас иһиллээтин, хара бэкир иннин диэки хардыылаат, тыастаахтык сууллубута.

– Ким киирдэ?! – диэн ордооттообутунан Олиндя-Суор Тумус олоро түспүтэ.

Нүһэрги Боотур өтөрү аспыт батаһын сыыйа тардан ылаат, хоһууну туора аспыта. Батаһын күөрэччи туппутунан, оҕонньор таһыгар биирдэ баар буолаат, муҥунан көрө, бааҕынаан тоҕо барбыта:

– «Мин тыыннааҕым тухары» диэн эрэриҥ! Өлөр өлүүҥ кэллим! – диэт, төбөтүн быһа далайардыы охсон кууһуннарбыта. Суор Тумус тиэрэ мэтэрийэн, аһаран биэрбитэ. Сүр эрчимнээхтик таба түүтэ кырпайа симиллибит сарыы суорҕанын Нүһэргигэ тэбээт, хаҥас өттүгэр ууруна сыппыт саха батаһын ойутан таһааран тоһуйа тута, көрүҥэр холооно суох сымсатык ойон турбута. Нүһэрги охсубут уоҕар эргичийэн иһэн, суорҕаны хайа охсон бурҕаппыта. Кырпай түү кыйма курдук будулуйа, араан уотугар түһэн сырдьыгыныы, тыһыргыы, кэҥсик сытынан тунуйа сирдьигинээбитэ. Сыыһа далайбытыттан, батас кылбаҥнаабытыттан соһуйан, Нүһэрги тэйэ түспүтэ. Чараас, сарыы соно туртаҥныы, Суор Тумус өкчөччү туттан, албын хамсаныылары оҥоро, өтөрүтэ түһүтэлээбитэ. Ол аайы Нүһэрги аһаран биэрэ, батаһынан туора-маары далбааттана чугуруҥнаабыта. Суор Тумус аҕылаан барбыта, дьэ өйдөнөн, хоһууннарын ыҥыран, суордуу кылана, алыкыылаан ыһыытаабыта. Нүһэрги Боотур арааны эргийэ сүүрэн иһэн, нөҥүө өттүттэн килбэйэ түспүт батаһы туора охсубута. Кыһыытыттан бааҕыныы, атахтарын хомуна, араан үрдүнэн өрө эгдэйэ ойо, батаһынан супту түспүтэ. Итини күүппэтэх Суор Тумус уҥа саннын дириҥник тобулу астаран, тобуктуу түспүтэ. Диэл аана тэлэллэ түһээтин, кылгас үҥүүлэри тоһуйа туппутунан икки хоһуун көтүөккэлэһэн киирбитэ. Нүһэргигэ харса суох өтөрүтэ түһүөлүү, Суор Тумустан тэйитэн, сорох ардыгар үҥүүлэринэн кулаан сабырҕата туманнатан барбыттара. Нүһэрги Боотур куота көтө, аһаран биэрэ тэлэкэчийэ сылдьан, өссө даҕаны тобуктаан олорор Олиндяны түҥнэри тэбэн ааспыта. Араантан умайа сылдьар маһы сулбу таһыйан ылан, өстөөхтөрүн сирэйдэригэр дугдуруйа, тэйитэ батаһынан харса суох дайбаталаабыта. Таһырдьаттан кылгас алаҥааны ытардыы тарпытынан хоһуун ойон киирэн, имик-самык сырдыкка өстөөҕүн көрдөөн, уҥа-хаҥас хайбаҥнатан иһэн, кэннинэн турар Нүһэргини көхсүн хараҕар түһэрбитэ. Боотур кэдэйэ түспүтэ, иннигэр турар хоһууну үҥүүлэри баҕастары өрө ыйаан таһааран, иккис хоһууҥҥа саба бырахпыта. Ыппыт хоһууҥҥа бүтүн бэйэтинэн эһэлии эргийбитин хоһуун иккис оҕунан уолугун үүтүгэр батары ыппыта.

Үтүрүһэ-анньыһа өссө хас даҕаны хоһуун тоҕо сууллан киирбиттэрэ. Нүһэрги Боотур хаанынан хардыргыы, оҕу хостуу тардыаласпыта, кыаллыбатаҕа – хаан билик буолан, сууллан түспүтэ. Хоһууннар алыкыылыы, сытар боотуру үҥүүнэн тобулута анньыалыы, өрө дьиэгэнийбиттэрэ.

– Тохтооҥ! Тыыннаах дуо, өрө тардыҥ! – диэн Олиндя-Суор Тумус хаһыытыы, саннын бааһын саба баттана, иэҕэҥнээн туран кэлбитэ. Ыараханнык тыына, байааттаҥнаан кэлэн, икки хонноҕун анныттан өрө тарпыт Нүһэрги Боотуру баттаҕыттан ылан, балай хаан буолбут төбөтүн тиэрэ анньа, сирэйин өҥөйбүтэ.

– Көрүҥ бу! Өлөрү утуйарга холообут боотуру! Күһэҥэтэ суох киирэн былдьаннаҕа, иэдээн тахсара хаалла… Ойууннарын тыалын-кууһун истиҥ… Бороҥ урааҥхайдар элбэх буолан кэллэхтэринэ, арбаҕастаах да абырыа, бытырыыстаах да быыһыа суох… Ылыҥ, таһаарыҥ, киэр гыныҥ! Оо, ол иһин даа бэрт куһаҕан битим таппыта, бэрт куһаҕан түүлү түһээбитим… Тоһуйа барбыт хоһууннар силлиэҕэ үүрдэрэн кэллилэр. Аа, абам да эбит! Таныар! Хааннаах таныар саҕаланнаҕа… Куоппут боотурдара атыттары сирдээн аҕалыа… Ойуун, ойуун өлүүтэ суола-ииһэ суох хаалбат… Силлиэ аматыйда даҕаны, бу сиртэн көһөбүт, дьону сэрэтиҥ! – Суор Тумус сырҕан эһэлии часкыйда.

…Бэлэс Боотур утуйар икки, нуктуур икки ардынан түүнүн аһарбыта. «Баҕар, түүлбэр Лүксүрээн кырдьаҕас киирэн, туох-хайдах буоларбын, суолбун торумнаарай, ыйаарай?» – дии саныы, утуйа сатаабыта туолбатаҕа. «Саатар түүлүм-битим суох, бүтэй эттээх буоллаҕым дуу…» – диэн бэйэтин мөҕүттүммүтэ. Силлиэ, түүнүн намыраан сынньаммыттыы, күүһүрэн кэлбит курдуга. Биир кэм мастар төбөлөрүн куоҕаҥната иһиирэ, онолуйа, чараас хаары хастыы тардан, сабыта охсуолуура. Бэлэс кулуһунун тыалга оҕустара, эбии мас уурталаан күөдьүтэ, хайдах дьаһанарын толкуйдуу сатыы, уоту одуулаабыта. «Бу тыал астарын кэтэстэхпинэ, тоҥон өлбөтөхпүнэ, аччыктаан быстарыыһыкпын… Уҥуохпун-иҥиэхпин көтөр-сүүрэр сэймэктиир быстах дьылҕалаах буоллаҕым дуу… Кэбис, тыалга бас бэринимиэххэ, турууластахпына сатанар. Ыксаатахпына сэтии аппын өлөрөн көрөрүм дуу… Онто даҕаны суох, бэйэлэрэ даҕаны быстаран, оҕуннахтарына көҥүлэ. Саатар, хайысхабын сүтэрдим… Быстах кэмҥэ күн, ый, сулустар кылахачыйаллара буоллар, киһи син торумнаһыа этэ. Бээ, бээ, Лүксүрээн кырдьаҕас охтубут сириттэн, толоонунан айаннатан истэхпитинэ, тыал саҕаламмыта, мантан ырааҕа суох буолуохтаах. Оччоҕо туматтар эбэлэрэ хаҥас өттүбэр хааллаҕа. Бу сискэ хайдах киирбитим курдук баран иһиэххэ, баҕар, кэлбит сирбин таба тайанаайабын?» – диэн бөҕөргөтүнэ саныы, ойон турбута. Ибири-сибири хомунан, Лүксүрээн кырдьаҕаһын ыҥыырыгар биллэҕи сытыаран, ыга баайан кэбиспитэ. Кулуһунун маһын тарҕата тэбиэлээт, сэтиилэммит атын сиэппитинэн, иннин хоту хаама турбута.

Кэм сынньаммыт аттар, бастаан аат эрэ харата хаамсан иһэннэр, тириилэрэ тэнийэн, имири-хомуру хаамсан барбыттара. Бэлэс Боотур атын миинэн, сэндэҥэ мастаах сири тала айаннаппыта. Өтөр буолбатаҕа, сис ойуура бүтэн, уйаара-кэйээрэ биллибэт, халлаанныын силбэспит курдук хаар тумарык быһыта кымньыылаабытынан барбыта. Бэлэс атыттан түһэн, тэһиинин тииккэ эрийэ тардаат, ойуур кытыытынан балачча ыраахха диэри хаама, силлиэ быыһынан уҥуоргу өттүн кыҥастаһа сатаабыта. «Дулҕалардаах, арааһата, от үрэх быһыылаах… Оччоҕо уҥуоргу кытыла оннук ыраах буолбата ини. Туораан көрүөххэ», – Бэлэс бэйэтин кытта кэпсэтэ, атын сиэтэн, харса суох хааман маадьайбытынан барбыта. Дулҕалартан иҥнэн охто сыһа, ахтатыттан ыйана, уута барбыт чараас мууһу кур-хар үктүү, иннин диэки дьүккүйбүтэ. Лүксүрээн ата дулҕаҕа атаҕын кыбыта батыччахтаан, атын тардыалаһан мучумааннанан ылбыта. Аҕылаан, сэниэтэ эстэн, курдары үрдэрэн, тоҥон барбыта. Хаста даҕаны дулҕаҕа бүк түһэн олорон, сынньанан ылаттаабыта. «Туох бүппэт дулҕаларай, ама, устатынан иһэрим буолуо дуо?» – дии саныы, кыламаннарын мууһун ыарыылаахтык тардан ылҕыы, симириктээбитэ. Эмискэ аҕыйах хаамыылаах сиргэ мастар барыгылдьыһан иһэн, бүрүллэн хааллылар. «Ол иһин, сыыһа хаампатах эбиппин. Бу дьолу!» – диэт, атын тэһиинин харса суох тардыалыы, абыраллаах ойуур диэки бадьааланна.

Ойууру булбут үөрүүтүгэр кытыаннары, кыра талахтары тоҕута кэһэ, хахыйахтары тостурута баттыы, харса суох иһирдьэ киирэн, бэс ойуурга тахсан кэллэ. Тыын ыла таарыйа, аа-дьуо сыҕарыҥныы, тула өттүн көрө, тохтуохха айылаах хаххалаах соҕус сири булаары баран иһэн, түөрүллэн сууллубут сүүнэ бэс быллаарын көрөн, үөрэ түстэ. «Мантан ити от үрэх ырааҕа суох, аттарбын онно өртөтөлүөм. Айылҕа оҕолоро буоллахтара, тугу эмэ кирбээн үссэнэллэр ини?» – дии саныы, быллаар таһыгар тиийэн, синньигэс бэскэ атын тэһиинин эрийэ тарта. Хонор сирин булбуттуу өрө тыына, сэтиилэммит аттарын тус-туспа баайталаары эргиллэн көрбүтэ, Лүксүрээн уонна сэтиилэммит аттара суох буолан соһуттулар. «Бу алдьархайы! Ханна бардахтарай, ама, от үрэххэ хаалбыттара буолуо дуо?» – Бэлэс ыксаабыт омунугар, төттөрү хааман бадьааланна. Киирбит сиринэн өҥөлдьүйбэхтээтэ эрээри, силлиэ өрө ытыллан, сирэйин муус кыырпахтарынан быһыта кымньыылаан, тугу даҕаны көрдөрбөтө. «Бээ, ыксаамыахха, баҕар, тахсыахтара, өйдөөх кыыллар буоллахтара… – дии саныы: – Кэли-ииҥ, кэлэ-ээҥ!» – диэн хаһыытаан көрдө эрээри, тыал кускуйан, саба охсон истэ. «Бу дии… Аар Айылҕа муҥур тойонноро курдук сананаммыт аҥаардастыы тоҕо кэһэн, айбардыыр бэйэбит испититтэн хаһыыбыт даҕаны тахсыбат… А-аа… Аар Айылҕам быыһаа-абыраа, быстах дьылҕалаама…» – диэн ботугуруу, тобуктуу түстэ.

Кини дьолугар, үрдүк соҕус кумах быллаар анныгар турбут бэс түөрүллэн сууллубута балачча улахан хаспах буолан биэрдэ. Эбиитин тыатааҕы хаһан сүргэйэн, балайда иһирдьэ киирбит этэ. Манна тыал үөһэнэн сирилиирэ. Сырдыгы былдьаһа, сынньана-сынньана, уокка оттор маһын, эмэҕирбит уккунньахтары мунньуммута. Нүһэрги Боотур ындыытыттан таба тэллэҕи, нэк буолбут куобах суорҕаны булан, үөрэн тэпсэҥэлээн ылбыта. Аттарын сыбыдахтаан, кэлбит суолунан төннөн, ойууртан ырааҕа суох сиргэ өртөтөлөөн кэбиспитэ. Санаатыгар хаалбыт аттарын көрө сатаабыта эрээри, хаар биир кэм ытыллан, тугу даҕаны көрдөрбөтөҕө.

«Силлиэ хаһан эрэ уоскуйар ини… Мантан ордук хорҕо сири таба хаампатым буолуо?» – диэн ботугуруу, Бэлэс Боотур хаспаҕын олохтоохтук оҥостон барбыта. Бэрдьигэстэри быһыта охсон аҕалан тэлгэтиммитэ, эркиннэригэр хайыммыта. Иннигэр араан оҥостон, кутаа оттон, кыра буор көһүйэтигэр хаар уулаан, хаппыт эттэрин симпитэ. Тиритэн, инчэйэн мууһурбут таҥастарын устуталаан, суорҕанынан бүрүнэ, уокка сырайа үппүтэ. Аччыктаабытын, сылайбытын дьэ билэн, харса суох хабыалаабыта. Сылаас ас иһигэр киирэн, сылаата таайан, уотун көрөн олорон, тоҥхоҥноон барбыта. Ыксаан, уотугар уккунньаҕы ууран, сиигэ көппүт сылаас таҥастарын таҥнан, хороонугар сыыллан киирэн, сирилиир тыал кускуйарын иһиллии сытан, утуйан хаалбыта.