Текст книги "Nağıllar Diyarına Səyahət"

III Bölüm

O günü yola düşmək artıq gec idi, bu səbəbdən növbəti gün çıxdıq. Kaş bir də görəydim Moskvanı!

Necə qəribə görünsə də, yenidən barmağına saysız-hesabsız üzük taxan həmin xanımla stansiyada qarşılaşdıq. Yenə bizim qatarla gedirdi. Bu qəribə görüşün bəzi məqamları Don kazaklarına məxsus bölgələrdə açılacaqdı. Bu qadın gənc qvardiyaçı ilə birlikdə idi, onlar heyranlıqla bir-birinə baxıb söhbət edirdi. Sinəsində Georgi xaçı vardı. Fikrim qızıl portsiqarındakı gerbə və taca gedir. Necə olur ki, bu iki nəfər bir-birindən ayrılmır, hətta heç kəsin girə bilmədiyi kiçik kupeləri belə var; bunu anlaya bilmirəm. Çox güman ər-arvaddırlar, təzə ailə qurublar, Moskvada əyləncə üçün yubanıblar. Ancaq onlar deyəsən Peterburq vağzalında tanış deyildi. Xidmətçiləri də vağzalda bir yerdə deyildi.

İndi Moskvanın bağ qəsəbəsindən keçirik. Saysız-hesabsız müasir İsveçrə üslubunda tikilmiş darıxdırıcı evlər nəzərə çarpır. Moskvadan çıxdıqdan 3 saat sonra artıq Rusiyanın qaratorpaq zolağına hakim ucu-bucağı görünməyən buğda və çovdar zəmiləri ilə keçirik.

Artıq payızın tarla işləri başlanıb. Şumlama qatarla düzülərək həyata keçirilir, 2 ya 3 at düzülüb şum edir, arxada isə 1 atla mala çəkilir. Amerikada Qırmızı çay boyunca 10 kotanla günlərlə, həftələrlə sonsuz çölləri şumladığımız yadıma düşür. Kresloda oturduğumuz kimi kotanın üstündə əyləşib oxuyaraq tarla sürürdük, təkərləri olan kotan idi.

Həm orada, həm də burada bacarığı olan hər kəs düzənlikdə işləyir, kişi və qadınlar əkib-becərmə ilə məşğuldur; qadınlar qırmızı üst köynəyi, kişilər isə ağ və boz rəngdə kobud köynək geyinir, gödəkçələri yoxdur, bəzilərinin əynində kürk də olur. Üstü küləşlə örtülmüş daxmalı kəndlər də yol uzunu nəzərə çarpır.

Kupedə yol yoldaşlarımız mühəndis ailə hesabına məlum oldu ki, Qafqaza getsək də, dili ikimiz də bilmirik. Mühəndis birinci Dərbəndə, sonra buxar gəmisi ilə Bakıya getməlidir. Biz isə dağları aşaraq Tiflisə yollanacağıq. Bələdçi biletlərimizi kəsən zaman yaxınlıqda zabitlərdən biri Vladiqafqaza getdiyimizi eşidib gedərək bir müddət sonra başqa bir zabitlə qayıdır. Dağlardakı aşırımı keçməkdə məmnuniyyətlə kömək etməyi təklif edərək həmin zabit mənə müraciət edir. Onun da yolu oraya olacaq, ancaq ilk əvvəl kükürd ehtiyatı ilə zəngin olan, kübar cəmiyyəti və çimərlikləri ilə məşhur şəhəri – Beşdağı ziyarət etməlidir. Həmin şəhərdə bir həftə qalmalı olan zabiti biz bu müddətdə Vladiqafqazda gözləməliyik. Zabitə minnətdarlığımı bildirirəm. Yaşlı və dolu bədən quruluşuna sahib bu şəxs həm də kənardan qəribə və lovğa görünür; bir neçə dildə qeyri-səlis olsa da, bərkdən və rahat danışır. Həmçinin, xoş olmayan yəhudi fizionomiyasına sahibdir.

Bu ölkədə hər şeyə bələd olan mühəndis ayrı kupe əldə etmək üçün bələdçinin əlinə iki rubl basmağı bizə təklif edir. Biz də pulu verib ayrıca kupeyə keçirik. Sonra ağlına gəlir ki, bizə bilet alması üçün ona bir də pul verək. Əks təqdirdə, bələdçi növbəsi dəyişiləndə hər dəfə bizi yuxudan oyadacaqlar. İmkanımız çatan qədər yenidən pul veririk. Dərhal hər şey yoluna düşür. Praktik və əlverişli rüşvət forması. Öz xidmətini tələsik yerinə yetirən istənilən bələdçiyə ayrı bir kupe istəyin barədə ağzından bir kəlmə qaçırdırsan. Ancaq bu, onun xətrinə dəymək məqsədilə deyilmir. Bələdçi bir müddət sonra geri döndükdə artıq kupe hazır olur. Yükümüzün bir hissəsini belinə alıb qabağa düşür, biz də onun arxasınca gedirik. Tez bir zamanda ancaq bizə məxsus kiçik otağımıza gəlirik. O anda bələdçinin ovcuna sadəcə iki rubl basırıq. O bizə, biz ona baxırıq; o təşəkkür edir və hər ikimiz razıyıq. Hər yeni dəyişən bələdçi ilə də kiçik razılıq qazanmaq lazım gəlir, amma heç utanmadan ona dəfələrlə az rüşvət təklif etmək olar, sadəcə dost hədiyyəsi şəklində bir rüşvət.

Gecə düşür, yol uzandıqca hava daha da qaralır. Şüşə fənərlərin içində yanan bir cüt stearin şamı ilə işiqlandırılsa belə kupe olduqca qaranlıqdır. Buna görə, uzanıb yatmaqdan başqa əldən bir şey gəlmir.

Yuxulu halda lokomotivin fit səsini eşidirəm bir müddət. Bu fit qeyri-adidir, digər ölkələrdə səslənəndən fərqli olaraq gəmi sirenasını xatırladır. Bu rus çöllərində isə yeganə gəmi qatardır. Gecənin bir yarısı kupedəki isti məni oyadır. Yerimdən durub tavandakı havatəmizləyicini qoşmaq istəyirəm, lakin tapa bilməyib yerimə uzanıb yuxuya dalıram.

* * *

Açıq səhərli bir bazar günü, saat 6-dır. Voronej stansiyasında dayanmışıq. Aleksey Vasiliyeviç Koltsov bu bölgədə doğulmuş, buradakı zəmiləri dolaşıb, yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Deyirlər ki, heç vaxt ana dilində düzgün yazmağı öyrənə bilməyib. Ancaq 16 yaşlı yeniyetmə ikən artıq bir kitab şeirin sahibi idi. Sadə bir maldar atası olduğundan təhkimli kəndliyə malik deyildilər, amma əlində vəsait olması ucbatından təhkimliləri pulla ala və icarəyə götürə bilmişdir. Və onlardan biri Dunyaşa adlı gənc bir qıza vurulmuşdur. Koltsovun ona gözəl şeirlər həsr etdiyi deyilir. Çəmənliklərdə atasının mal-qarasını otararaq həsrət dolu şeirlər yazmışdır. Bir gün Koltsov mal-qara almağa göndərilərkən atası Dunyaşanı uzaq Dondakı mülkədarlardan birinə satır. O, evə qayıtdıqda bunu eşidib ağır xəstəlik keçirir. Xəstəliyə qalib gəlsə də, Dunyaşanı əsla yaddan çıxarmır, əvvəlkilərdən daha gözəl şeirlər yazmağa başlayır. Bu sayədə, zadəgan Stankeviçin diqqətini çəkərək Moskvaya, sonra da Peterburqa aparılır. Pozğun həyat tərzi və əyyaşlıq onun sonu olur, 34 yaşında dünyasını dəyişir.

Sevgisi səbəbindən.

Ona Voronejdə heykəl qoyulub…

Brilyant üzüklü qadınla qvardiyaçı isti olduğu üçün qapını açıq qoymuşdu. Kupedən onları görürdüm, artıq qalxıb geyinsələr də, üzləri qəmgin idi. Fransızca nəsə pıçıldaşırdılar, hətta bizim baxışlarımız altında belə xeyli mehriban idilər. Zabit getmək istədiyi zaman anidən xanım onu saxlayır və başını arxaya əyərək öpür. Sonra bir-birinə gülümsəyirlər. Qatarda onlar yalnızdırlar, yeni evləndiklərini də görməmək qeyri-mümkündür.

Bütün gecə kupenin şamdanından gödəkçəmin üstünə stearin damcılayıb, sən demə. Amma mən indi anlamışam bunu və artıq çox gecdir. Görünüşüm tamam korlanıb, bıçaqla stearin qalıqlarını çıxarmağa çalışıram. Əgər başqalarının paltarları da belə hala düşsəydi, əhvalım o dərəcədə pozulmazdı, lakin hiyləgər mühəndis, əlbəttə ki, öz geyimini o biri fənərin altından asmamışdı. Gözümə sataşan xidmətçilərdən birini fərqli dillərlə başa salmağa çalışıram ki, mənə necəsə kömək edə bilərmi? O isə başı ilə mənimlə razı olduğunu bildirir. Bu halda onu rahat buraxıram. Düşünürəm ki, yəqin tez bir zamanda qayıdıb kömək edəcək. Onu müxtəlif maddələrlə, isti ütü, mahud, nəmi hopduran kağız, kömür hissəciyi və fırça ilə beynimdə təsəvvür edirəm. Çünki ləkə içində qalmışam.

Bir çərkəz zabiti yanımda dayanıb, mənimlə eyni vəziyyətdədir: uzunboğaz lak çəkmə, enli şalvar və qəhvəyi rəngli dəri kəmərli büzməli palto geyinib. Qarnının üstünə düşən kəmər hissəsinə qızıl suyuna çəkilmiş naxışlı xəncər asılıb. On səkkiz ədəd nar tacına bənzər metal borucuğun başı sinəsinin üstündən seçilir. Bunlar butafor patronudur. Qoyun dərisindən olan papaq qoyub başına.

Erməni yəhudiləri gəlirlər. Görünür ki, onlar tacir, zəngin xalqdır, heç bir maddi sıxıntıları yoxdur. Uzun ətəkləri olan ipək don geyinib, qızıl və gümüşlə işlənən kəmər taxıblar. İki yəhudi yaraşıqlı görünsə də, yanlarındakı bədənini piy basmış gənc oğlan xədimə bənzəyir. Yoldaşlarının onunla qadın kimi rəftarı kənardan ürəkbulandırıcı təsir bağışlayır. Rusiya-Qafqaz qatarlarında belə tacirlərlə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür. İri şəhərlərdən dağlara mal aparır, oradan isə dağlıların hazırladığı fərqli məhsullar və xalçalarla şəhərə qayıdırlar.

Qatar irəliləməkdə davam edir. Böyük bir dövrə vurduqdan 20 dəqiqə sonra minlərlə bina, günbəz və qüllələri olan nəhəng Voroneji görürük. Bir qədər sonra qarpız və günabaxanın qarışıq şəkildə əkildiyi sahələrdən keçirik. Qarpızlar torpaqda sarı, iri qar topaları kimi görünür, günabaxanlar isə onların üzərində səmaya doğru atılan çöllükdə yanan sarı meşə təsiri bağışlayır. Cənubi və mərkəzi Rusiyada günəbaxan yağ istehsal etmək üçün əkilib-becərilir. Gül ləçəklərindən isə yüksək keyfiyyətdə şirniyyat düzəldilir. Buralarda günəbaxan tumu çırtlayıb gəzənlərə hər yerdə rast gəlmək olur. Tum camaat üçün çərəz kimi istifadə olunan çeynənən təmiz tənbəki kimidir. Biletlərimizi cıran xidmətçi, faytonçular qozlada, satıcılar piştaxtanın arxasında sevinclə tum çırtlayır, hətta poçtalyonlar belə tum çırtlaya-çırtlaya qapıları gəzib məktub paylayırlar.

Yerdən çox da aralı olmayan iri qara ləkə görünür üfüqdə. Havaya qalxmadan çöllükdə sakit dayanan hava şarına bənzəyir. Bizə bunun böyük bir ağacın tacı olduğu başa salınır. Buna daş kömür hövzəsində ağac deyilir.

Artıq Dondayıq.

Çöllükdəki arı pətəyini xatlrladan sonsuz küləş və ot tayaları sezilir, tək-tük yel dəyirmanları nəzərə çarpır, sakitlik, durğunluq hökm sürür. Demək olar ki, naxır hərəkətsiz otlayır. Heyvanları saymağa çalışıram, tez hesablamaq üçün əvvəl 50 baş sayıb onların düzənlikdə nə qədər sahə tutduğuna baxıram. Daha sonra bir gözümü bağlayıb hesabldığım sahəyə uyğun digər bölgəni nəzərdən keçirirəm və nəticə etibarı ilə 100 baş mal-qara alınır. 100 başlıq sahələri hesablamağa davam edərək heyvanların sıx və seyrək otladığı yerləri nəzərə alaraq ya toplayıb, ya çıxıram. Naxırda 1000 başdan artıq inək, öküz, dana, buzov olduğuna əmin oluram nəticədə. Əllərində uzun çomaqla iki-üç çoban naxırı qoruyur, onlar isti havada kürk geyinib, itləri olmasa belə kədərsiz həyat sürürlər. Texası, oradakı iri otlaqları xatırladım. Orada heyvanlarını oğurlayan çobanlara qarşı tapançadan istifadə edən çobanlar at üstündə mübarizə aparırdı. Özüm bunu təcrübədən keçirməmişəm, bir neçə dəfə kovboy yeri almağa çalışsam da, bəzi səbəblərdən yararsız sayılmışam. Yeri gəlmişkən görmə qabiliyyətim haqda onu deyə bilərəm ki, 10 il əvvəlkinə nisbətən uzağı daha yaxşı görürəm. Lakin axşamlar lampa işığında gözümün yavaş-yavaş zəiflədiyini hiss edirəm. Qabarıq şüşəli eynəkdən istifadə etməyə məcburam. Daha sonra güclü eynəklərə keçirsən və sonu zəbur. (*zəbur – dini kitab)

İndi Kolodeznı stansiyasındayıq. Rəngarəng geyimli qadınlar gözə dəyir, paltarlarında o qədər qırmızı və göy rəng var ki, qatardan baxışla qaçışan lalələri xatırladırlar. Onlar meyvə satır. Bizsə üzüm alırıq. Mən ehtiyat üçün çoxlu üzüm alıram; ancaq mühəndis indi üzüm yığımı vaxtı olduğunu deyib məsləhət bilmir, Qafqaza yaxınlaşdıqca daha yaxşı üzümlərin olacağını bildirir. Satıcılar mühəndisin məni fikrimdən döndərmək niyyətini anlasalar belə ona nifrətlə baxmırlar, onların dilində danışa bilən bu adama mehribancasına müxtəlif şeylər danışırlar. Sifətləri günəşdən yanan, qara saçlı, bir az dik burunlu bu qadınlar möhkəm və sağlam görünürlər. Gözləri də qara rəngdir. Baş və boyunlarına qırmızı, göy rəngdə yaylıqlar bağlayıblar, çünki bu gün bazar günüdür, ətəkləri də göy və qırmızı rəngdədir. Bəziləri içi yun qoyun dərisindən olan sarafan, bəziləri isə haşiyə ilə tikilmiş kətan sarafan geyinib. Xəz dəri geyimləri ayaqyalın gəzməyə mane olmurdu onlarda. Ayaqları gözəldir.

Çöl başlasa da, kəndlərin qıraqlarında cökə və söyüd ağacları hələ də görünməkdədir. Düzənlikdə otlayan qaz sürüsündə təxmini 400 dənə qaz olduğunu sayıram. Daha yaxın olanlar qatar tərəfə çevrilib bizi dişləmək istəyir. Bazar günü olduğu üçün ətraf dinc və sakitlikdir, yel dəyirmanları dayanıb, arada zəng səsini eşidirik. Boş-boş gəzənlərə də tez-tez rast gəlirik, bunlar kilsədən qayıdan camaatdır, eynilə mənim vətənimdə olduğu kimi onlar öz işləri haqda danışaraq gedirlər. Kəndlərin kənarı ilə gedərkən uşaqlar bizə əl edir, toyuqlarsa dəhşət içində qorxaraq qaçıb gizlənirlər.

Qafqazda bizə bələdçilik etməyi təklif esən zabitə salam verirəm, o isə lovğalıqla cavab verir. Birdən məni tanıyıb hər iki əlini uzadır. Əvvəlcə məni tanımamışdı, çox güman elə həmin anda tanıdı. Yaxşı yata bilmisiniz? Rusiyada rahatlıq çox deyil.

Deməli, bir həftə Vladiqafqazda qalıb sonra gedəcək.

Beşdağa getməmək alınmaz, axı orada xanımlar var!

Onun yəhudi fizionomiyası dözülməzdir, canımı ondan qurtarmaqdan yaxşı ki, elə özü mənə kömək edir. Söhbətdən qaçmaq üçün sakit durmağa başlayanda o da dərhal anlayıb susur, sonra isə mənə əhəmiyyət vermədən başqaları ilə danışmağa başlayır, Tanrıya şükür.

Hər tərəfdə çay dəmləyib siqaret çəkirlər; hətta qadınlar da çəkir. Stansiyalarda qaynadılmış su tapmaq olur, sərnişinlərdə isə çaydan olur, axşamdan keçənədək çayiçmə prosesi davam etdirilir.

Saat 11-dir, günəş dözülməz dərəcədə kupeni isidir. Tavandakı hava təmizləyicisini işə salır, pəncərəni də yarıaçıq qoyuruq. İndi isə toz!

Podqornı adlanan kiçik stansiyaya saat 12-də çatırıq. Qumlu yolda sürücülər, əsgərlər, dörd at qoşulmuş güllərlə bəzədilmiş içi boş kareta və sonra atlı kazaklardan ibarət konvoy görünür. Həmçinin, hərbi geyimdə olan bir general və gənc zabit də addımlayır. Kareta, konvoy və əsgərlər qatar çatan kimi stansiyada dayanırlar.

Yeni evlilərin kupesindən bu anda hönkürtü sədaları və fransız nidaları qopdu, rəngi ağarmış brilyant üzüklü qadın həyəcanlı, ağlamaqdan gözləri qızarmış şəkildə kupeni tərk edir, qapının kandarında dönüb qvardiyaçını qucaqlayır, bir qədər sonra buraxıb qatardan çıxıb qaçır. Donub qalmış, həyəcanlanmış cənab özünü pəncərəyə atıb bayıra baxır.

Qadın qatardan düşən kimi ətrafını bürüyürlər. O, generalın üstünə atılır, fransız dilində salamlaşma və təbriklər eşidilir. Sonra generaldan gənc zabitə keçir, üçü də ürəkdən qucaqlaşıb öpüşürlər. Görəsən, bunlar qadının atası və qardaşıdır? Məgər belə qəribə səslər çıxaran qardaş ola bilər? Onlar “Yaxşı, daha ağlama!” deyərək qadını sığallayıb sakitləşdirirlər. Ancaq o arabir gülümsəsə belə heç cür ovunmur. O, Moskvada xəstələndiyini deyir, amma tam sağalmadan, yola davam etməsu üçün şans yaranmadan bu haqda teleqram vurmaq istəməyib. Onun qəhrəmanca xəstələnməsindən vəcdə gələn, hər hərəkətində sakitlik və əzəmət göstərən cavan oğlan xanıma “əzizim” deyə müraciət edir. Mühəndis bir konvoyu tanıyır, hansı knyaz olduğunu, xanımın onun qızı, gənc zabitin isə nişanlısı olduğunu bildirir, son anda sağalıb evə qayıtdığı üçün xanımla zabitin elə bu gün nikahlanması lazım gəldiyini deyir, Tanrı köməyi olsun!

Öz güllü karetinə əyləşən xanımı ata və nişanlısı atlarına minərək sağ və soldan müşayiət edir və arada ona tərəf əyilərək nə isə danışırlar. Konvoy, atlılar və karet qumlu yola çatdığı zaman xanım arxaya çevrilərək əl etməklə kifayətlənməyib əl-üzünü silmədən əvvəl yaylığını bir müddət yellədir.

Lokomotiv fit verən kimi biz stansiyadan ayrılırıq.

Ancaq qvardiyaçı güllü karet gözdən itənədək üzünü pəncərəyə yapışdıraraq izləyir. Sonra isə istidən yanan kupesinə daxil olub saatlarla oradan çıxmır.

* * *

Dəhlizə çıxmaq üçün qapını açırıq. Bir erməninin özünü yaxşıca rahatladığını görürük. Yastıqlardan özünə qəşəng bir yataq düzəldib. Altında naxışlarla dolu sarı döşək, üzərində ipəkdən olan zolaqlı yorğan var. Belə təmtəraqlı və bahalı yatağa rəğmən açıq pəncərə qarşısında toz yığınının içində yatıb. Çəkmələrini çıxardığı üçün cırıq olan pambıq corablarından barmaqlarını görmək olur. Başının altına iki balış qoyub, kirli yastıq üzlərinin parçasındakı cırıqlardan qızılı saplarla bəzənmiş ipəkdən yastıqlar seçilir.

Erməninin yanında təzə adamlar gəlib özünə yer edir. Bunlar Qafqaz tatarlarıdır. Üzü örtülü arvadlarının əynində qırmızı rəngdə sadə pambıq paltar var, onlar yastıqların üstündə səssiz-səmirsiz əyləşiblər. Kişilər qararəngli və hündürdür, üstlərinə boz rəngdə plaş geyinib bellərinə ipək rəngarəng şərf keçiriblər. Bu şərf altında xəncər gizlətmək üçündür.

Hal-hazırda bizim lokomotivimiz xam Bakı nefti ilə işləyir, bunun iyi daş kömür yanığının isti havadakı iyindən daha pisdir.

Birdən çöldəki balaca stansiyada dayanırıq. Çünki önümüzdəki Vladiqafqaz qatarına yol verməliyik. Gözləyib gərnəşərək qatardan çıxırıq. Hava sakit və istidir, ətrafda sərnişinlər söhbətləşir və mahnı oxuyurlar. Kənarda qvardiyaçı da seçilir. Ancaq daha kədərli görünmür, qapalı kupesində tək qaldığı saatlar onu gümrah edib; Allah bilir, bu saatlarda bəlkə də dərin yuxuya gedibmiş. İndi isə siqaret çəkən gənc bir xanımla dolaşır. Başında şlyapa olmadığından qara saçlarını qızmar günəş yandırır. Dayanmadan fransızca danışan ikilinin gülüşləri ərtafı bürüyüb. Bəlkə də bu saatlarda knyazın qızı da başqa biri ilə səcdəgah qarşısında dayanıb.

Bağlama tutan bir nəfər qatardan bayıra atılır. Onun qara-sarı rəngli üzü, qətran qarası saçları və saqqalı var. Farsa bənzəyir. Özünə kiçik bir yer seçir, boğçasını açır və torpağa iki ədəd dəstərxan sərir. Bir qədər sonra ayaqqabılarını soyunur. Bıçaq və şarlarla fokus göstərəcəyini düşünsəm də, yanılıram. Fars ibadətini yerinə yetirməyə başlayır. Qaftanından bir neçə daş götürüb canamazın üstünə qoyur, sonra günəşə tərəf durub ibadət edir. İlk olaraq qaməti düz dayanır. Ətrafındakılara fikir vermədən gözlərini daşlara dikərək dua edir. Diz çöküb bədənini və başını yerə doğru əyərkən isə daşların yerini dəyişir; uzaqda dayananı bir qədər yaxına və sol tərəfə çəkir. Daha sonra dikəlib əlləri yanda ağzını tərpədir. Bu andaca Vladiqafqaz qatarı gurultu qopararaq keçir, bizim lokomotiv fit verir, ancaq fars vəziyyətini pozmur. O, ibadətini bitirmədən qatar tərpənə bilməz, getsə belə Allahın məsləhətinin bu olduğuna inanılır. Fars yenidən əyilir və daşların yerini dəyişir. O qədər sürətlə icra edir ki, mən bu işdən baş aça bilmirəm. Hal-hazırda hər kəs qatara mindiyi halda o, yerdə tək qalıb. Ay zalım, tələs! deyə düşünürəm. Amma fars hələ bir neçə dəfə də təzim edib qarşısında əllərini yaxşı-yaxşı açmalıdır. Nəhayət, qatar yerindən tərpənir, farssa üzü günəşə tərəf dayanır. Sonra canamaz, daşlar və ayaqqabılarını götürərək qatara çatır. Hərəkətlərində bir damcı da tələskənlik nəzərə çarpmır. Qatar platformasında izləyənlər “əhsən” kimi sözlər səsləndirirlər, təmkinli Məhəmməd ümməti isə ətrafdakı imansızların heç bir sözünə əhəmiyyət vermədən ciddi şəkildə qatardakı yerini alır.

Stansiyalardan birində sakit dayanmışıq və biz su götürürük. Birdən gödəkçəmə yapışan stearini təmizləməyə söz vermiş xidmətçini görürəm. Onu qorxutmadan başımla salamlayıram, yaxınlaşdıqca daha yüksək səylə gülümsəyib mehriban münasibət göstərirəm. O da baş əyib gülümsəyir, ancaq üstümdəki ağ ləkəni görən kimi əllərini bir-birinə çırpıb qatardakı bölməsinə doğru götürülür. Bu dəfə isə isti ütü və təmizləyici maddə dalınca gedib deyə düşünürəm. Nə dediyini anlamasam da, yəqin ki, tezliklə qayıdacaq, cənab qraf! Başladım gözləməyə. Lokomotiv su götürdü, fit verərək tərpəndi, artıq gözləyə bilməzdim…

Dağlarda bizə yol yoldaşlığı edən dünənki zabitlə qarşılaşdım. Tanrıya şükür ki, artıq məni tanımır, inciyib. O, şam etdiyimiz stansiyalardan birində yanımda oturmuş və qalın pul kisəsini də gözünün önündə saxlamışdı. Yəqin ki, bunu məni oğurluğa sövq etmək üçün deyil, pul qabının üstündə işlənmiş gümüş tacı göstərmək üçün qoymuşdu. Ancaq tacın gümüşdən olub-olmadığını, onun tacı üzərində gəzdirmək hüququnun olduğunu yalnız Allah bilir. Haqq-hesab etdiyim zaman o bir şey dinib-danışmadısa da, digər tərəfimdə oturan zabit mənə qaytarılan pulun qalığının az olduğuna diqqətimi yönəltdi. Xidmətçiyə səhv etdiyini başa saldıqdan sonra mən pulumu geri ala bildim. Sonra yerimdən durub həmin cənaba minnətdarlığımı bildirirəm.

Zabiti yol yoldaşı kimi götürməməyə və Vladiqafqazda ondan canımızı qurtarmağa qərar verdik.

Hava axşam saat 9-da tamam qaralıb. Bayırdakı kəndlərdən gələn işıqdan başqa bir şey görünmür. Yaxınlıqdakı

üstü küləşlə örtülü və olduqca fəqir adamların daldalandığı tənha komanın zəif işığı közərir.

Axşamçağı sakitlik, bürkü və qaranlıq hakimdir. Platformaya açılan qapını yarımçıq saxlayaraq dəhlizdə açıq pəncərənin qabağında dayanmışam. Buna rəğmən hava elə istidir ki, bayaqdan dəsmalla tərimi silirəm. Digər vaqondan erməni yəhudilərinin oxumaq səsi eşidilir, qoca piyli erməni ilə gonbul xədimin duetinə bənzəyir. Xeyli uzun çəkən ədəbsizlik təxmini 2 saat davam edir, sonra oxuduqlarına gülür, yenidən monoton mahnılarına davan edirlər. Xədimin səsi insandan daha çox quş səsini xatırladır.

Gecə Rostovdan keçirik, qaranlıqda heç bir şey seçilmir.

Əksər sərnişinlər bu stansiyada düşür.

Bir qrup qırğız görünür. Buraya şərq çöllərindən necə gəldiklərini bilməsəm də, qırğız adlandırıldıqlarını bilirəm. Məncə, tatarlardan bir az fərqlənirlər. Çöllərdə mal-qara otararaq yerini dəyişən köçərilərdir qırğızlar. Qoyun onların pul vahididir, arvad almaq üçün 4, inək almaq üçün 8 qoyun verirlər. At almaq üçün 4 inək, tüfəng üçün isə 3 at verirlər. Haradansa bu haqda oxumuşam. Mən qıyıq gözlü, sarıya çalan qarabuğdayı adamlara salam verirəm, salamı alıb gülümsəyirlər. Bir qədər də pul verib razılıqlarını qəbul edirəm. Biz iki avropalı onlara baxırıq, digəri hələ bir az ünsiyyət də qura bilir. Onlar bizə görə gözəl sayılmasa da, məsum baxışları və çox xırda gözləri var. Kürk, yaşıl və qırmızı uzunboğaz çəkmələr geyinən kişilər üzərində xəncər və nizə gəzdirir. Xanımların əynində isə alabəzək pambıq ətəklər var, biri tülkü dərisi ilə bəzənən həsir şlyapa da qoyub. Bəzək-düzəkdən uzaq, görünüşcə çox kasıb olduqları bilinir. Yanımdakı avropalı onlara 1 rubl verdiyj zaman, pulu alaraq təşəkkür edib dəsmala bükürlər.

* * *

Səhər aydın və gözəldir, hündür, sapsarı otlar küləklə asta-asta xışıldayır, ətrafda sonsuz genişlik görünür.

Otlu, qumlu və şoran olmaqla çöllər üç cür olur. Ot yalnız yazın əvvəlində heyvanlar üçün qida ola bilir, iyul ayında isə bərkiyən otlar yem üçün yararsız olur. Bir müddət sonra indi olduğu kimi payız gəlir; bəzən güclü yağışlar yağır, bəzənsə günəş elə yandırır ki, xışıltılı qupquru otun altından qısa vaxtda yumşaq, zərif yaşıl ot, çox gözəl çiçəklər cücərir. Heyvanlar, quşlar, həşəratlar yenidən oyanmağa başlayır. Çölün dərin yerlərindən köçəri quşların cəh-cəh vurmağı eşidilir; kəpənəklər də aşağı-yuxarı, dala-qabağa uçuşur. Təbiətə xüsusi fikir vermədən bir mil məsafədə od tutub qurumuş otdan başqa nə isə görmək qeyri-mümkündür. Elə bu səbəbdən də bu fəsildə çöl dənizə yox sarı səhraya oxşayır.

Kazan çölü poeziyada ən çox vəsf edilən və təsirli tərənnüm olunan çöldür. Qırğız, kalmık, tatar çölləri barədə kazak çölü barədə deyilən qədər gözəl, nəvaziş dolu sözlər deyilməyib. Çöl böyük Rusiya ərazisində yaşayan hər bir xalq üçün eyni mənanı daşıyır. Ancaq kazaklar digərlərindən seçilir. Birinci ona görə ki, onların yaşayış məskəni çöldür, digər məskunlaşanlar isə gəlmələrdir, biri “qızıl”, o biri “göy” ordunun qalıqlarıdır. Eyni zamanda onlar döyüşçü, digərləri isə əkinçi və çobanlardır. Kazaklar heç bir zaman nə xanın, nə də boyarın qulu olmayıb. Oxuduğuma görə “kazak” “azad adam” anlamına gəlir.

Kazaklar öz torpaqlarında həyat sürür. Olduqca məhsuldar olan geniş sahələri var. Onlar dövlət vergisindən azad olsa da, hərbi vəziyyət elan olunduqda öz hesablarına təchiz olunmalıdırlar. Sülh şəraitində buğda, qarğıdalı, üzüm əkir, çöllərdə ovla məşğul olurlar, müharibələr zamanı isə cəsur rus ordusunun əfsanəvi qəhrəman boşluğunu doldururlar.

Hal-hazırda kazak torpaqları ilə gedirik.

Bütün stansiya və şəhərlərdən uzaq bu bölgədə araba ilə gedən qırmızıpapaq zabitlə qarşılaşırıq. Kazak konvoyu ilə müşayiət olunur. Bizdən köndələn istiqamətdə irəliləyir. O bəlkə də şəhərə gedir, bəlkə də ona kazak qəsəbəsi, ya da çöldə bir yer lazımdır, amma biz yer kürə şəklində olduğu üçün heç nə görmürük. Bir müddət sonra tatar aulunun kənarından keçirik. Ot tayasını xatırladan alaçıqlar gözə dəyir. Cənubi Rusiyanın hər tərəfində tatarlara rast gəlmək mümkündür, hətta kazak torpaqlarında belə. Onlar çobanlıqla məşğuldur, cəld və istedadlı olan bu adamların istisnasız hər biri oxuyub-yazmağı bacarır. Ancaq kazakların heç də hamısının savadlı olmadığını da oxumuşam.

Erməni yəhudilərindən biri mənə söz deyir, ancaq “Petrovsk”dan başqa bir şey anlaya bilmirəm. Cəld rusca səlis cavab verirəm: – Yox! Vladiqafqaz, Tiflis. O, hər dediyimi anlayaraq başını tərpədir. Deməli, rusca ünsiyyətə başlaya bilərəm; kaş həmvətənlərimdən biri bunu görəydi. Yəhudinin bayırdakı zabitə baxmaq istədiyini düşünüb binoklu ona verirəm. O isə başını tərpədərək almır. Uzun gümüşü zənciri olan gümüş saatını çıxardıb əvəzində mənə göstərərək “80 rubl” deyir.

Lüğətin köməyi ilə onun nə qədər istədiyini müəyyən etdikdə sonra əyləncə üçün saatı nəzərdən keçirirəm; iri və qaba görünüşlü saat dəbi keçmiş xronometrə oxşayır və qulaq asıb müəyyən edirəm ki, işləmir. Elə bu andaca qızıl saatımı cibimdən çıxarıb yəhudini məhv etmək arzusundayam. Ancaq o heç təəccüblənmir və əmin olur ki, bu saatı mən ehtiyacım olarsa girov qoymaq üçün üzərimdə daşıyıram. Düşünürəm, onun saatına nə qədər pul verərlər? Cəmi 10 kron. Lakin mən vaxt var idi öz saatıma görə 40 kron borc götürmüşdüm. Bu saatlar müqayisəyə gəlməz. Qəti şəkildə “yox” deyərək saatı qaytarıram. Buna rəğmən yəhudi saatı yığışdırmağa tələsmir, hələ başını çiyninə əyir. Mən saatı təzədən götürüb onun həm köhnə, həm də yararsız olduğunu başa salıram. Sonra qulağıma yaxınlaşdırıram, səs yoxdur. Uzatmadan işləmədiyini bildirirəm, buna görə də onunla danışmaq istəmirəm. Yəhudi gülümsəyərək saatını alır. Məni başa salır ki, indi nə isə etmək istəyir. Alt qapağı açıb içini mənə göstərir. İçi zərif və naxışlıdır, amma əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti yoxdur.

Yəhudi məndən ardına baxmağı xahiş edir. Naxışlı qapağı açaraq içini mənə göstərir. Oradakı ədəbsiz şəkli görürəm. Gülərək başını yana əyib baxmağından belə görünür ki, bu şəkil onun üçün əyləncə mənbəyidir. Təkid edir ki, mən də diqqətlə baxım. Balaca açarla buraraq saatı işə salır. Ancaq bununla təkcə saat işləmir, şəkil də hərəkətə gəlir.

Elə o andaca bu saatın məndəkindən bahalı olduğunu anlayıram. Buna yüksək dəyər verib baha qiymətə alanlar da olar əlbəttə.

Yəhudi mənə baxaraq “5000… 5000” deyir. Bir şey başa düşməsəm də, dəhşətlə qışqırıram. Yəhudi saatı bağlayaraq cibinə qoyur və uzaqlaşır. Qoca heyvan! Məndən ədəbsiz saata görə 10000 kron istəyir. Əlinə keçən üzüyumşaq adam olsaydı, saatı sırıyacaqdı da. Belə gördüm ki, o, heç saatı işə salmaq fikrində də deyildi, qiymətli mexanizmini pozmamaq üçün açarı sadəcə yarımdairə şəklində çevirdi.

Hələ saat 9 deyil, ancaq günəş dünən saat 11-də olduğu kimi yandırır, bizsə kölgədə yer tapmışıq. Çöllükdə sarıçiçək, gülxətmi, zəngçiçəyi kimi bəzi tanış gələn güllər görürük. Landşaft da dünənki kimi düzənlik, çovdar, taxıl zəmiləri ilə örtülüdür, sürülər, müxtəlif yerlərdə ot qalaqları, küləş tayaları, söyüdlüklər də nəzərə çarpır. Çölçüyə ağac da lazım olur. Kilsənin də olduğu iri stansiyalarda akasiya ağacları diqqət çəkir. Adamlarla atlar sahələrdə dayanmadan işləyir, qartal uzaqlarda otlayan qoyun sürüsü üzərində ağır-ağır qanad çalır.

Biz çox yavaş irəliləyirdik, Amerikada vaqon bələdçisi kimi çalışarkən əldə etdiyim təcrübəyə əsasən deyə bilərəm ki, qatardan atlanıb düşsəm, axırıncı vaqondan yapışaraq yenidən minə bilərdim. Yolun təmirdə olan hissəsindəyik deyə yavaş hərəkət edirik. Hal-hazırda səhər yeməyi zamanıdır; bütün işçilər kölgə olması üçün çadırda əyləşiblər, amma arada kişilər və qadınlar başlarını çadırdan çıxarıb baxırlar. Bayırda gözlərini zilləyən it bizə hürür.

İndi olduğumuz stansiya Tixoretskayadır. Burada ötən il yol yoldaşımız olan mühəndisin pulunu oğurlayıblar. Bir şüşə pivə ilə bufetin yanında dayanıb stəkanı ağzına aparmaq istəyəndə bir nəfər onu itələyib, ancaq içkisini sonacan içib. Qəfildən ayılıb yan cibinə əlini salanda pul kisəsinin oğurlandığını anlayıb. Oğru isə qaçaraq gizlənib. Amma tamahkar oğru acgözlüyündən qalan işini qatarda davam etdirmək istəyib, orada isə zabitlərdən birinin çamadanını çırpışdırarkən yerindəcə tutulub. Polis çağırılıb və axtarış zamanı oğrunun üzərindən mühəndisin pul kisəsi də çıxıb. Başqa adam belə tez sevinə bilməzdi, bunda mühəndisin bəxti gətirib.

Qafqaz stansiyasına daxil olduğumuzda səhər yeməyi üçün sadəcə 15 dəqiqəmiz var idi. Biz Qafqazın girişindəyik. Getdikcə uzanan qarğıdalı, günəbaxan və üzüm sahələri görünür. Knyazın malikanəsi sol tərəfdədir. Binoklla baxarkən parlaq yaşıl günbəzləri olan fligellərdən ibarət saray aydın görünür. Ətrafında qırmızı və qızılı rəngli damları olan xeyli bina var. Lap arxada meşəlik seçilir, əlbəttə ki, bu parkdır. Hər bir şey çöldə qaratorpaq üzərində tikilib, günəş şüaları üzərinə düşdüyü zaman göydən asılı duraraq üfüqə tərəf irəliləyirmiş kimi görünür. Sehrli saray…

Qatarda sərnişinlərin sayı dağlara yaxınlaşdıqca azalır. İpək döşəkli erməni günün qabağında fərqli bir yer tapıb özünə, onun əvvəlki yerini isə kölgə olduğu üçün mən tuturam. İlk olaraq, yeri uzun müddət qəşəngcə təmizləyirəm. Erməni cah-calal içində bir az narahat uzanıb.

Zaman keçir.

Armavir stansiyasına çatanda yenidən armudla üzüm alırıq. Həyatımda ilk dəfə burada ən ləzzətli üzümü dadıram, indiyədək Avropa üzümünə dadlı dediyim üçün utanıram. Bu üzümlə müqayisə etsək, alman, macar, fransız üzümləri sanki meşə giləmeyvəsidir. Bu isə ağızda əriyir. Nazik qabığı ilə birlikdə udarkən şəraba çevrilir. Demək olar, heç qabığı da yoxdur. Bax budur Qafqaz üzümü. Qara, yaşıl, göy rəngləri ilə digər ölkələrdəkindən seçilməsə də, bir qədər iridir.

Bir çərkəz zabiti platformada insanlar arasında gəzişir. O, laklı, yuxarısında qızılı kəmər olan uzunboğaz çəkmə geyinib. Topuqdan olan uzun çərkəz paltarının beli qızılı toqqa ilə daraldılıb, toqqanın ortasında çəpəki şəkildə asılmış qızılı işləməli xəncər nəzərə çarpır. Sinəsində isə 8 ədəd patron gilizinin başlığı seçilir. Belindən yerlə sürünən uzun, ensiz, qəbzəsi firuzə ilə işlənmiş qılınc asılıb. Köynəyi ağ rəngdə xam ipəkdəndir, çərkəz geyiminin açıq yaxasından görünən ağ ipək günəş şüalarının təsirindən gümüşü rəngdə görünür. Qara parlaq saçları tibet keçisi yunundan hazırlanmış uzun tüklü papağın altında görünür. Paltarı sifətindən fərqli olaraq təmtəraqlı təsir bağışlayır. Mənə onun geyiminin qanuniləşdirilməsini izah edirlər, başqalarındakı kətan olan onda ipəkdir, başqalarındakı ağ dəmir, onda qızıldır. O knyaz oğludur. Hər kəs stansiyada ona təzim edərkən, o da salamlarını alır, bəzilərinə suallar verib uzun-uzadi cavabları təmkinlə dinləyir. Onların güzəranının necə olduğunu, haraya getdiklərini, ailədəkilərin halını soruşur. Hamı ona məmnun görkəmlə minnətdarlığını bildirdiyindən onun heç bir xoşagəlməz söz söyləmədiyi məlum olur. Köynəyin üstündən dəri kəmər bağlayan iki kəndli ona yaxınlaşıb təzim edir, ilk olaraq papaqlarını çıxarıb qoltuqlarının altına qoyur, sonra baş əyib sözə başlayırlar. Gənc zabit onları dinləyir və razı salır. Onlar isə bir-birinin sözünü kəsərək uzun-uzadı danışıb nə isə başa salmağa çalışırlar. Zabitin bir sözü ilə onlar dayanır və papaqlarını başlarına qoyurlar. Bu əmr əlbəttə ki, isti hava ilə əlaqədar idi. Əmrdən sonra onlar yenə danışmağa davam edirlər, ən sonda zabit gülümsəyərək “Yox, yox!” deyə rədd cavabı verir. Sonra da gedir. Ancaq kəndlilər onun dalınca tərpənir. Qəfildən zabit dayanır və onları barmağını tuşlayıb deyir: Dayanın! Kəndlilər dayanırlar, lakin şikayətlənməkdə davam edirlər. Kənardakılar gülüb kəndliləri başa salmağa çalışsa da, onlar durmaq bilmirlər. Qatar hərəkət etdikdən sonra belə mən onların ağlamsıyan səslərini eşidirdim.