Текст книги "Мен кимман ёки мендаги “мен”"

“O‘zingni kichik sanashni bas qil!

Sen – yuradigan olamsan…”

Mavlono Rumiy

“Janobi Haqning sifatlari Qur’oni Karimda 99 ta deb tariflanishiga qaramay, nihoyatda ko‘p. Bu sifatlarning bir qismi Uning O‘ziga ayon bo‘lsa, bir qismini payg‘ambarlariga bildirgandir. Bu bilingan va bilinmagan sifatlarining uch manbayi bordir:

a) Olam;

b) Qur’oni Karim;

v) Inson.

Olam ilohiy sifatlarning harakat holidagi, Qur’on esa kalom shaklidagi ko‘rinishidir… Qur’oni Karim kamol sifatini olgan OLAM demakdir. Inson esa bu olamning yadrosi, urug‘i. Chunki mavjudot ichida Allohning butun sifatlaridan nasiba olgan yagona jonzot bu – inson. Shuning uchun ham insonning yaratilishdan yaxshilikka ham, yomonlikka ham, iymonga ham, kufrga ham iste’dodi bo‘ladi. IYMON – Allohning bandasiga taklifi… Butun ilohiy sifatlarni o‘zida mujassam etgani uchun inson kichik olam deb ham ataladi. Insonning et va suyakdan iborat bo‘lgan vujudida ilohiy ko‘rinishning sirlari, nurlari va haqiqatlari bir yerga to‘plangan. Inson ilohiy san’atning eng barkamol namunasi, olam kitobining fotihasi va xulosasidir” (Usmon Nuriy To‘pbosh. “Bir ko‘za suv” T.,2007).

Alloh insonni naqadar buyuk va ulug‘ qilib yaratgan ekan! Biz ana shu ulug‘likni o‘zimiz qanchalik anglaymiz? Bu olam hayoti insonga nima uchun berilganligini, Yerdagi hayotimizning ma’nosi nima ekanligi haqida “ulug‘lik” darajasida turib fikr qilganmizmi? Inson bu “olam kitobi”da o‘z fotihasini boshlab, uni qanday xulosalar ekan?

Hadislarga ko‘ra, payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam: “O‘z dilini anglagan, o‘z Robbisini anglaydi”, deganlar. Komillik egasi bo‘lgan ulug‘ mutassavvif Ibn Arabiy shu hadis haqida gapirib: “Ilohiy Nafasni anglashni istagan – olamni anglaydi. O‘zini o‘zi anglagan, o‘z Robbisini anglaydi, o‘z Robbisini anglash esa, o‘z o‘zini anglashlikning natijasidir”, deb “Hikmatlar javohiri” (“Гемма мудростей”) nomli kitoblarida yozadilar. “Ilohiy Nafas” nima? U vujudimizning qay yerida joylashgan? O‘z vujudidagi ilohiy Nafasni inson qanday qilib anglay olishi mumkin? Dil nima? Qalb nima? Men kimman? “Men”dagi “men” kim? Biz vujudimizdagi o‘z “men”ligimiz bilan Allohning “Men”ligini qay darajada farqlay olamiz? Bunday farqlashning inson uchun qanday ahamiyati bor? – Juda ham katta ahamiyati bor! Biz bu dunyodan yo o‘zimizning “men”imiz uchun yashab o‘tamiz yoki nafsimizni tarbiyat qilib, “nafsi qudsiya” darajasiga olib chiqib qalbimizda Allohning “Men”ini qaror toptirib o‘tamiz. Bizning bu dunyodan o‘tadigan “test”imiz aynan ana shundan iborat.

“Men” ikki tomondan tushuniladi. “Men” deganda, biz o‘z tanamiz, ongimizni, o‘zimizni nazarda tutamiz. Lekin hammamizning qalbimizda Xudo bor va bizning birlamchi “men”imiz – Oliy “Men” bo‘lib, u Xudodan, muhabbatdan bo‘ladi va u makondan, vaqtdan tashqa rida bo‘ladi. Shuning uchun ham u abadiy. Ikkilam-chi – insonning ongidagi “men”. U vaqt, zamon, makonda, bizning tanamizda; u bu dunyoniki va shuning uchun ham bizning bu “men”imiz tanamiz bilan birga o‘ladi. Demak, abadiy “men” muhabbatdan tarkib topgan. Insonning ongidagi “men” esa turli xildagi vaziyatlar, amallari, his-tuyg‘ulari orqali insonning xarakteri, dunyoqarashi orqali shakllanib boradi (S. Lazarev). Inson o‘z “men”ligidagi nafsi uchun yashasa, u noto‘g‘ri hayot kechirib, umrini zoye qilgan bo‘ladi. Inson avval o‘z “men”ini, nafsini taniydi, o‘z – o‘zini kamolga yetkazish orqali Allohning “Men”ligini anglab boradi. Insonga taqdir qilingan vazifa nuqtayi nazaridan u o‘z tanasida ekanligida Allohning “Men”ligiga intilishi, “o‘z “men”ligini unutib, Allohning “Men”ligini o‘zida barpo qilishi kerak. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning “O‘lmasdan burun o‘ling” degan hadislari shunga ishora (J.Rumiy. “Ichindagi ichindadir”).

Har bir odamning o‘zi “men”. Boshqa odamlar sizning “men”ingiz emas. Har bir “men” – o‘zi alohida “men”. Men – bu mening o‘zim, mening nafsim. Nafs har bir odamda turli xil xususiyatda bo‘ladi. Qalbda Allohning “Men”ini barpo qilishdan avval inson o‘z “men”ligini, o‘z nafsini anglashi kerak. Biz o‘z “men”imizni qanday qilib tanishimiz mumkin? Aytib o‘tilganidek, o‘zini o‘zi tanish deganda, biz o‘zimizga biror-bir jihatdan baho berish bilangina cheklanib qolamiz. Aslida siz o‘zingizni qanday taniysiz? O‘z “men”ligingizda turib emas, tashqaridan, “men”liksiz o‘zingizni, o‘z nafsingiz, uning xohishlarini hech kuzatganmisiz? Masalan: odamlar bilan bo‘layotgan munosabatingizda, ijtimoiy hayotning barcha ko‘rinishlarida qanday ruhiy, ma’naviy holatdan kelib chiqib ish tutasiz, qilgan ishlaringizni, o‘zingizning ichki, ruhiy holatingizni o‘zingiz kuzatganmisiz? Qilgan ishingizda yoki gapirgan gapingizda qaysi olamingiz sizga buyruq berayapti? Nafs olamingizmi yoki qalb olamingiz? Shularni tashqaridan xolis turib kuzatganmisiz? Yoki o‘zingiz haqingizda savollar berganmisiz? Masalan, Men o‘zi kimman? Qanday odamman? Nima uchun men ana shu ishni qilayapman? Men nima uchun bu dunyoga kelganman? Nima uchun aynan ana shu mamlakatda, ana shu shahar yoki qishloqda, ana shu oilada, ana shu ota-onadan dunyoga kelganman? Bu dunyodagi mening o‘rnim, vazifam qanday? Mening o‘yxayollarim mazmuni nimadan iborat? Men (mening nafsim) nima haqida ko‘proq o‘ylayman, qayg‘uraman? Meni nima qiziqtiradi? Qanday bo‘lishga intilayapman? Kimgadir o‘xshashgami? Yoki kimgadir yoqishgami? “Kim” o‘zi kim? Men o‘zimni kim deb o‘ylayman? O‘zimga nisbatan va odamlar bilan qilayotgan munosabatlarimda menga kim “tashabbuskorlik” qilayapti: ichimdagi shaytonmi yoki Rahmon?… Bir o‘zingizni tashqaridan ana shunday kuzatib ko‘ring. Bu narsalar haqida mushohada qilish islom olamida muhosabat – vijdonni tadqiq qilish, deyiladi.

“… va har bir jon (egasi) ertangi kun (Qiyomat) uchun nimani, qanday amalni taqdim etganiga qarasin!..” (Hashr surasi, 18– oyat)

“Unutmagilki, malak, nafs va shayton sendan ayri va sendan tashqari bir borliq emasdir, bil’aks ular sen, sen – ularsan. Shuningdek, yer, ko‘k, kursiy, jannat, jahannam, hayot, o‘lim… ham sendan xorijda emas balki senda mavjud narsalardir…” (Najmiddin Kubro). Demak, “men”da farishtalik ham mavjud, nafs va shaytonlik ham mavjud. Yer, osmon, jannat, jahannam ham “men”da mavjud. O‘lim va hayot “men”da mavjud. Ular – men, men esa – ular… Bu qanday sir-sinoat bo‘ldi?..

Oxir-oqibat, odamning o‘zi haqidagi mulohazlari, o‘z kamchiliklarini ko‘rish, o‘zi qilayotgan ishining mohiyatiga o‘zi baho bera olish, o‘zining yaratilishida ham va uning bu dunyoni tark qilishida ham qanchalik sir-sinoatlar borligini anglashning o‘zi sizni qalban UYG‘OTADI. Bunday uyg‘onish odamni Ilohiy Nafasdan ogoh etadi, muhabbatga g‘arq qiladi, o‘z “men”ligini unutib, endi qalbidagi Alloh bilan yashay boshlaydi, uning ma’naviyruhiy olami endi Alloh tomon yuksalib boradi.

Biz odamning yaratilishi haqida mushohada qilar ekanmiz, o‘zimizga qarab turib, Allohninig Hikmatini, Qudratini, Haqiqatini bir-birimizda qanchalik ko‘ra olamiz? Nima uchun farishtalar Odam siymosida Allohning Qudratini ko‘rgan-u, biz o‘zimiz bir-birimizda, munosabat qilganlarimizda ana shu ne’matni ko‘ra olmaymiz? Dilimizda farishtalik xislati, nuri bo‘lmagani uchunmi? Biz o‘zimiz haqimizda nimalarni bilamiz? Botinimizga ato etilgan Ruh nima? Ruhni ilohiy Nafas deydilar. Biz buni qanday tushunamiz? Biz o‘zimizning dilimiz, nafsimiz haqida o‘ylab ko‘rganmizmi? Qalbimizga quloq tutib unda nimalar borligini – Allohning Nafasini his qilganmizmi? Biz o‘z iymonimiz bilan qanday munosabatdamiz? Unga g‘ubor tegmasligi, kuchga to‘lishi sa’y-harakatimizda bilinadimi? Ongimiz, aqlimiz haqida nimalarni bilamiz? Qalb nima? O‘zimiz haqimizdagi savollarga javob topish uchun keling, o‘zimiz haqimizda biroz tafakkur qilsak. Zero, “O‘zini anglagan Robbisini anglaydi…”

INSON BOTINIDAGI NE’MAT

“Ey inson! Sen ruhingning tublariga qara! Va har narsani u yerdan izla! Sen barcha narsani o‘zida jamlagan shunday bir Olamsanki, men senga loyiq sanoni aytishdan ojizman…”

Jaloliddin Rumiy

O‘zimizni qiziqtirgan savollar haqida fikr yuritish uchun keling, Odamning ilk bor yaratilishi tarixiga yana bir bor, takroran nazar solaylik: Alloh olamni yaratdi, yo‘q Yerni bor qildi, farishtalarni nurdan, jinlarni tutunsiz olovdan yaratdi. Odamni esa to‘rt unsurdan: suv, havo, tuproq va olovdan yaratdi. Alloh farishtalarga: “Men odamni jarangli shaklga (loy shakliga) kelgan tuproqdan yarataman. Uni tiklab, ichiga O‘z (dargohimdagi) ruhimdan kiritganimda, sizlar unga sajda qilingiz!” deydi. “So‘ngra uni bitkazib, ichiga O‘z (mulkidagi) ruhidan kiritdi…” (Sajda surasi, 9– oyat). Farishtalar odam jismi yaratilib, uning ichiga Alloh O‘z Nafasini ufurgandan keyingina Odamga sajda qiladilar. Tushunayapsizmi? Quruq jasaddan iborat bo‘lgan odamning hech bir ahamiyati bo‘lmaydi. Farishtalar birinchi bor Odamni ko‘rganlarida uning siymosida Allohning Hikmatini, Qudratini, Nurini, Muhabbatini ko‘rdilar. Farishtalar tiz cho‘kishganda Odam siymosidagi Allohning buyuk Qudrati, Uning Haqiqati oldida hayrat bilan tiz cho‘kishgan edi. Har birimizning botinimizda ana shu haqiqat bor. Bu qanday haqiqat? Biz uni qay darajada anglaymiz? Bizning botinimizdagi o‘z haqiqatimizga o‘zimizning munosabatimiz qanday? Botinimizdagi Alloh O‘z Nafasidan ufurgan ruh nima? U bizning haqiqatimizmi? Bizga ato etilgan Jonning o‘zi biz uchun yetarli emasmi? Ruh bizga nima uchun kerak? U biz uchun bir narsa qiladimi yoki biz uning uchun bir narsa qilamizmi?

“Inson – ruh va moddadan iboratdir. Inson ikki narsadan tashkil topgan. Birinchisi – moddiy narsa bo‘lib, u o‘sadi, harakat qiladi. Ikkinchisi esa moddiy bo‘lmay o‘ziga xos boshqa bir holatlardan iborat bo‘lib, fikrlash, bilish, iroda, yaxshi ko‘rish, yomon ko‘rish, yaxshi axloq yoki yomon axloq kabi narsalardan iboratdir… Ruh bilan jism qo‘shilganda esa o‘ziga yarasha yangi qiyinchiliklarni yenga olish yoki yenga olmaslikka qarab insonlar turli toifalarga bo‘linadilar. Bu hayotning asosini – Allohga ishonishni tashkil qiladi. Bu narsa insonni oliy darajalarga olib chiqadi».

Imom G‘azzoliy botinimizdagi haqiqatlar xususida: “Dildan murod – haqiqati odamiykim, uni gohi ruh, deb atarlar. Ruh odam vujudining aslidurkim, hamma qolip va badan uning tobeidir”, deb tavsif berganlar. Inson vujudidagi ruh insonga emas, Allohga tegishli. U inson uchun yoki inson u uchun “bir nima” qiladi. Eng muhimi, Ruh – Allohning odamzodga bergan ilohiy ne’mati. “Hayotning ma’nosi ruhning badan bilan birlashishidir” (G‘azzoliy). Buni esa inson tanada ekanligida unga berilgan bir shans, imkoniyat deb tushunish mumkin.

“Ruh shunday bir latifdirki, u g‘aybdan kelib Qalbga kiradi, u hayotning asosi va hayotdan ham baland, ruh – Rabboniy amrdir. Shu ruhdirki, bizni ma’naviy kamolotga yetaklaydi, bizning aqlimizni o‘stiradi, noziklashtiradi, muloyimlik bag‘ishlaydi” (N.Komilov).

Ruh – Allohning Nafasi, Allohning amridan. Lekin u odamga mulk qilib berilmagan. Ruh biror-bir jism, tanamizning a’zosi ham emas. U bir vaqtning o‘zida bizda va shu bilan birga bizdan tashqarida: Ruh – Nurdan kelgan Nur. Bu Nur bizning tasavvurimizdagi Nur emas. Uni faqat qalb ko‘zi bilan anglash mumkin bo‘lgan juda ham yuqorilarda bo‘lgan Nurdagi Nur. “Ruh javhardir, u jismni harakatga keltiradi va takomillashtiradi”. Alloh insonga ana shu ruhdan ato etdi. U ko‘rinmas, g‘ayb, Ruhiy olamdan, u latif, u Allohdan va Allohga tegishli, shuning uchun ham Ruh o‘lmaydi – abadiy. Odam o‘lganda u tanadan chiqib ketadi va o‘zining haqiqiy “diyoriga”ga yo‘l oladi. Har bir odamning o‘z ruhi bor. U hammada har xil. Tasavvuf olimlari buni gunohkor odam bilan avliyolik darajasiga yetgan odamning ruhi bir xil bo‘lmasligi misolida ko‘rishadi. Shu bilan birga ruh abadiy Olamdan. Ruh mana shu yagona abadiy olamning bir qismi sifatida inson botinida vaqtincha mavjud. Lekin odamning uning ustidan hech qanday hukmronligi yo‘q. Alloh ufurgan Ruhning joylashgan markazini yurak (qalb) deyishadi. Biz yurakni tanamizdagi qonni aylantiruvchi jism, deb bilamiz. Ilohiy jihatdan esa, tasavvuf ta’limining ta’rificha, yurak – hayotbaxsh nafasni ishlab chiqaruvchi, Allohning sifatlari bilan to‘ldirilgan “jom”. Alloh ushbu sifatlarini insonning Yerdagi borliq faoliyatiga imkon berish uchun ishlatar ekan. Shunday qilib, Allohning 99 ismi sifati – Nuri yuragimizga jo qilingan ekan. Allohning sifatlari bilan to‘ldirilgan yuragimizning urib turishini tasavvur qilayapsizmi? Bir lahza hamma fikr, xayollaringizni haydab, o‘zingizning ichingizga o‘zingiz kiring-da, eshiting: yuragingiz nima deb urayapti?…Subhonalloh!

Ulug‘ avliyo Najmiddin Kubro quddisa sirrihu: “Qudsiy ruh latif va samoviydir”, deya baho berganlar. Aslida ruh bilan samo ayni bir narsa. Bu ruh betinim ravishda parvoz etar, yuksalar, quvvatlanar, tarbiyalanar va mukammallashar. Samoning sharafidan ham ko‘p ustun bir sharafga erishmoq uchun ushbu hol davom etar…” (Najmiddin Kubro. Tasavvufiy hayot) Darhaqiqat, inson vujudiga joylashgan ruh insonning sa’y-harakati bilan quvvatlanadi, tarbiyalanadi, mukammallashadi, shu bilan yuksaklikka qarab intilaveradi.

Inson ruhi Rahmon Rahim Nuridan (amridan)dir. Shu sababli bu ruh o‘z asli – Mutlaq ruh olami sari tinimsiz intiladi, (inson tabiatidagi) hayvoniylikni tark etmoq uchun kurashadi” (Najmiddin Komilov. “Tavhid asrori”). “Kimni ziddi bilan bir joyga qo‘yadigan bo‘lsang, uni o‘lim azobiga giriftor qilgan bo‘lasan. Ruh – lochin, tan esa – quzg‘undir. Quzg‘un o‘limtiklarga, lochin esa saroyga munosibdir. Quzg‘un bilan birga yashamoq lochin uchun og‘ir aziyatdir”. Ulug‘ Jaloliddin Rumiy ruhning tanadagi holatini ana shunday mohirona o‘xshatish bilan tavsif qilganlar. Darhaqiqat, Ruh aslida bu dunyodan chiqib ketishga intiladi. U Xudoga, o‘zining dunyosiga intiladi. Lekin o‘zining dunyosiga intilayotgn ruh, odam ongi bilan to‘qnashadi. Shu vaziyatda – ruhning yuksalishi, Mutlaq Olam bilan birlashuvi yoki Undan uzoqlashuvi odam ongidagi dunyoqarash, uning dunyo va o‘zi haqidagi bilimlari, shu hayotda nimani ustun qo‘yganligi (ma’naviy-ruhiy o‘sishga intilish, yoki nafs, moddiy dunyo ichiga g‘arq bo‘lish, o‘z-o‘zini anglamaslik, hayvoniylik tabiati – ongning toraygan holati) muhim rol o‘ynaydi.

Yer samodagi barcha yaratilgan olamlardan pastda joylashgan. Alloh Qur’onda “Biz ustingizdan yetti yo‘lni (yetti qavat osmonni) yaratdik” ( Mu’minun surasi, 17-oyat), deydi. Bizning ustimizda yetti qavat osmon bo‘lib, har birining o‘z unsuri, o‘z ranglari, hattoki mas’ul bo‘lgan farishtalari bor ekan. Nima uchun Alloh yetti qavat osmonlarni yo‘l deb atayapti? “Yetti qavat osmonlarni yaratdik”, deya xabar bersa ham bo‘ladi-ku? Nima uchun yo‘l? Alloh qanday yo‘l haqida gapirayapti va bu yo‘l qaysi manzilga olib boradigan yo‘l?

Allohning Dargohiga borish, Uning Husn-u Jamolini beparda ko‘rish uchun yetti qavat osmonlardan osmonlarga o‘tib borish kerak. Bu osmonlarning kattaligi bir-biridan qanday farq qilishi haqida payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning hadislaridan birinchi kitobimiz orqali bilgan edik. Odam o‘lganda Ruh insonning tanasidan ajralib chiqib, u mana shu samoviy hukmronliklarning har biridan, osmonlardan osmonlarga “sayr” etib, birma – bir o‘tib boradi. Ruh tanadan ajralgan vaqtda inson bir tomondan o‘zining avvalgi holiga nazar solar ekan, ikkinchi tomondan esa, uning oldida shu vaqtda yo‘l oladigan kelajagi, boradigan o‘z manzili bo‘lar ekan.

Alloh o‘n sakkiz ming olamni yaratgan. Qolgan olamlarning qandayligi, ularning faoliyati haqida biz hech narsa bilmaymiz. Alloh bizni bunga qodir qilmagan. Lekin o‘lim vaqtida inson oldida bir soniyaga ana shu barcha pardalar, sirlar ochilar ekan. “Haq oshiqlari o‘layotgan vaqtlarida ko‘ngil ko‘zlari ochiladi va o‘zga dunyoni, g‘ayb olamini ko‘radilar!” (J.Rumiy) . Shu vaqtda inson oldida cheksiz Koinot, osmon-u falaklar, butun o‘n sakkiz ming olam gavdalanar ekan, ularning so‘z bilan ta’riflab bo‘lmaydigan ilohiy mukammalligidan, go‘zalligidan inson hayratga tushar ekan. Bamisoli Alloh bandasining almisoqda Unga bergan va’dasini bir soniyada eslatib: “Ko‘rib qo‘y, bu Sening olaming edi, Yerda yashab, Menga itoat etgan bo‘lsang, shu olam seniki, shaytonga – nafsingga itoat etgan bo‘lsang bu olamga yeta olmaysan”, deyayotgandek…

Bu haqda bizga Alloh Nahl surasi 9-oyatda asalari hayotini ibrat qilib ogohlantiradi: “So‘ngra turli mevalardan yeb, Parvardigoringiz siz uchun qulay qilib qo‘ygan yo‘llardan yuringiz!.. bunda fikr yuritadigan qavm uchun alomat bordir”. Alloh ko‘rsatgan yo‘ldan yurgan asalari o‘z uyasiga kira oladi. Yo‘ldan adashib nopok shira yig‘gan asalari esa o‘z mohiyatidan – asal yig‘ishdan va uyasiga kirishdan mahrum bo‘ladi. Xuddi shunday, jannat ham ruhimizning borar makoni. Jannatda Alloh bizlar uchun uy hozirlab qo‘ygan. Ana shu o‘z uyimizga “eson-omon” yetib bormoq uchun Mehribon Alloh bizga payg‘ambarlar orqali, Muqaddas Kitoblar orqali yo‘l ko‘rsatib berdi.O‘z uyimizga borish-bormaslik, bu dunyoda qanday yashab o‘tganligimizga, “qanday shira yig‘ganimizga”, “asal yig‘ish” mohiyatidan, ya’ni ODAM degan mohiyatimizdan ayrilgan yoki ayrilmaganligimizga bog‘liq. Asalarini yaratib, uning hayotini ibrat qilib, odamzodni ogohlantirgan Alloh naqadar Buyuk!

Yerdagi hayotimiz tugaganidan so‘ng bizning ruhimiz osmonlardan osmonlarga o‘tadigan juda ham ko‘p bosqichlardan o‘tishi kerak bo‘ladi: osmonlar ortidan osmonlarga va yana baland osmonlardan o‘tib, undan ham yana baland osmonlarga ko‘tarilib borar ekan. Ruh yuqori sari ko‘tarilib, “maqomi Visolga”– Alloh bilan birga qo‘shilib ketishga intiladi. Lekin uning bu maqomga erishishi bizning bu hayotdagi yashash maqsadimiz qanday bo‘lganligi va Yerga yashashga kelmasdan avval Robbimizga bergan va’damizni qay darajada bajarganligimizga bog‘liq bo‘lar ekan. Aslida, bu maqomga o‘z nafsidan xalos bo‘lgan komil insonlargina yetishadilar.

Tasavvufda ruhning rivojlanish bosqichi maqomlarga (to‘xtash)ga bo‘linadi. Masalan, eng birinchi maqom – maqomi nafs. Inson o‘z ustida ishlashi mobaynida nafs maqomidan ko‘tarilib, (nafs maqomida to‘xtab qolmaydi) boshqa maqomlarga yetadi. Oxiri ruhi Komillik darajasiga yetgan inson “maqomi Visolga” yetadi va undan ham yuqori osmonlarga chiqib ketar ekan. Nafs maqomida qolib ketmaslikning o‘zi inson uchun o‘zini o‘zi qutqarish hisoblanadi. Ibn Arabiy shu haqda: “Alloh yaqinlashishga harakat qilayotgan bandalarini ko‘rib turadi va ular ham xuddi O‘zidek, Uni ko‘rishlarini istaydi, lekin maqom bunga qarshilik qiladi”, deb aytganlar.

“ Ruhan yetilgan odam uchun jismoniy tanasining o‘limi, aslida ozodlikka chiqishdir”. Qadimgi hind falsafasida, tasavvufda ham ushbu holat quyidagicha bayon qilinadi: Odam o‘lganda uning ruhi osmonlarga chiqadi. Har bir osmonning o‘z qo‘riqchilari – farishtalari bo‘ladi. Aytib o‘tganimizdek, ruh Yerda qaysi maqomda qolgan bo‘lsa o‘sha darajadagi osmongacha ko‘tarilishi mumkin. U yog‘iga ko‘tarila olmaydi. Farishtalar qo‘ymaydi. Qalbi Allohdan uzilmagan, nafsdan xalos bo‘lgan ruh osonlikcha, farishtalarning so‘roq-javobisiz bir osmondan ikkinchi bir osmonga ko‘tarilib boradi. Bu ruhning “sayr” qilishi ekan. Bu dunyo ishlariga bog‘lanib, o‘z nafsidan kecha olmagan, ko‘p gunoh, harom ishlar qilgan, ayniqsa, qalbida kibr, hasad, o‘z “men”ligi hukmronlik qilgan, odamlarni norozi qilgan, ularga nisbatan zulm, tuhmat, adolatsizlik, yomonlik qilib qalban “mublisun”ga aylangan odamlar ruhining yuqoriga ko‘tarilishi qiyin bo‘lar ekan. U yerda turgan qo‘riqchi farishtalar ularning ruhini “sayr” qilishiga qo‘ymaydi. Bunday insonlarning ruhi yuqoriga – o‘z makoniga chiqa olmay pastda qolib qiynalar ekan. Astag‘firullah! Shuning uchun ham barcha Muqaddas Kitoblar, Yer yuziga yuborilgan barcha payg‘ambarlar: insoniyat o‘z Robbisini tanishi kerakligini, Hikmatli va Mehribon Alloh bizni Hikmat bilan yaratganligini, bizning bu hayotdagi vazifamiz – Unga yana qaytib borish uchun bu dunyoda harakat, taraddud o‘zo‘zimizni nafsdan – shaytondan qutqarish va ruhimizning yuksak maqomlarga chiqishiga harakat qilishdan iborat ekanligini bilishimiz haqida ogohlantirishgan. Ruhimiz pastki maqomlarda qolib ketsa nima bo‘lishini tasavvur qilasizmi?