Текст книги "Мен кимман ёки мендаги “мен”"

“Do‘zax menga yetsa jovidoniy,

Ishq o‘tidin qizitg‘il oni!”

(“Layli va Majnun”dan)

Ilohiy ishq haqida so‘z ketganda buyuk Alisher Navoiy haqida va u zotning asarlari, xususan “Layli va Majnun” dostoni haqida gapirmaslikning hech ilojisi yo‘q.

Alisher Navoiy rahmatullohi alayh sevgini Yaratuvchi Qudratining bir “nishonasi” deb biladi. U zotning o‘zlari ilohiy ishq martabasidan fano olamiga yetgan muborak insonlardan. Shuning uchun ham u zotning barcha g‘azal, dostonlarida ilohiy ishq, komil inson g‘oyasi kuylab kelingan. Navoiyga ko‘ra: “Odam aslida tuproqdan yaralgan. Ammo ishq olovining “kimyoligi” uni oltinga aylantiradi. Ya’ni, ishq inson vujudini turli xil chiqindilar: jismoniy talablar, nafsoniy istaklardan poklaydigan otashdir”.

Qaysning: “Menga do‘zaxni ravo ko‘rsang, uni ishq olovidan qizitgin”, deya Allohga yolborishi o‘quvchining qalbini larzaga solmay iloji yo‘q. Bu qanday sevgiki, uning otashida yonib, kuyib, tamom bo‘lishga ham tayyorsan kishi!

 
Layli ishqin tanimda jon qil,
Layli ishqin ragimda (qon tomiri) qon qil!
Dardini najotim et, ilohiy!
Yodini hayotim et, ilohiy!
Jon chiqsa bu jismi notavondin,
Yodi birla o‘q chiqar jahondin!
 

Ushbu misralar ma’nosini vujudingiz ko‘tarishi qiyin. Bu misralar ishq-muhabbat bilan yongan bandaning Alloh oldidagi holini ayon etadi.

Odatda biz odam o‘lganida “bandalikni bajo keltiribdi”, deb aytamiz. Odam o‘lganida bandalikni bajo keltirmaydi, bandalik qismatini bajo keltiradi. Bandalikni hayotlik davrida – bu dunyoda bajaradi. Uning vazifasi shu. Bu hayotda nafs balolaridan, shayton qutqularidan o‘zini omonda saqlab, o‘z Robbisini tanish, Uni sevish, Uning yodi bilan yashash va Uning yodi bilan bu dunyoni tark qilish eng baxtli, barkamol insonning hayoti mazmuni. Ha, bunday odamlar abadiy baxtiyor odamlar! Chunki bu dunyoda ular “ubudiyat” olamida yashab, bandalik vazifasini bajarganlar. Ular o‘z nafslarini hayvoniy nafsdan, hirsdan tozalaganlar, bu dunyo uchun g‘am, qayg‘u chekmay, balki nafsni egovlash, tarbiyalash yo‘lida g‘am chekkanlar. U dunyoda esa ular abadiy jannat sohiblari! Bu xususda ulug‘ Alisher Navoiy bizga “bandalikni bajarish” yo‘lini ko‘rsatadi.

Ushbu dostonda nihoyatda mahorat bilan odam va olamning Ulug‘ Qudrat Egasi tomonidan yaratilganligi va o‘zaro bog‘liqligi, bu dunyoga kelgan banda o‘z Egasi tomon oshiqishi, sevishi majoziy obrazlar orqali ifodalanadi. Layli – Allohning Yerdagi tajallisi. “Yaratuvchining har yerdagi tajallisi jahonda Layli bo‘lib ko‘rinadi, uning bu xususiyati esa yaratilganlarni Majnun qilishdan iboratdir. Lekin “Laylini” sevishga faqat hassos qalb egasigina qodir bo‘ladi”.

 
Ishq isidin et damimni mushkin,
Ishq o‘tidin et yuzumni rangin!
Ko‘nglim g‘am ila to‘q ayla, yo Rab!
Ishq ichra meni yo‘q ayla yo Rab!
 

Ushbu dostonni o‘qir ekansiz, beixtiyor: insonning bu dunyoda yashashining siri, ma’nosi, unga yuklatilgan vazifa – nafaqat Ilohni tanish, balki Ilohiy ishqqa erishish, ekanligini anglagandek bo‘lasiz.

Maktab – insonni hayotga tayyorlaydigan bir dargoh. Mohiyatan, o‘rta ta’lim maktabini bitirib chiqqan har bir o‘quvchi oliy ma’lumot oladimi, yo‘qmi, hayot maktabiga tayyor bo‘lishi kerak. O‘z-o‘ziga, atrofga, odamlarga, umuman, hayotga bo‘lgan munosabatni o‘quvchi ongida maktab partasiga o‘tirganidan boshlab shakllantiriladi. Bu ishda bizga Navoiy yordamga keladilar. Maktabdan boshlab o‘quvchilarga Alisher Navoiyni “uqitish” kerak. O‘quv adabiyotni metodik jihatdan shunday tayyorlash kerakki, Alisher Navoiyning asarlarining kuchi, salohiyati o‘quvchi qalbida o‘zini, Allohni tanish, sevish, atrof olamga munosabat, nima uchun bu dunyoda insonning borligi, yashashligi mohiyati haqida tafakkur qilish, olamni falsafiy anglash, falsafiy mushohada sari unday olishi kerak.

“So‘z bilan odamni, so‘z bilan yolg‘onni haqiqatga aylantirishga urinish millat manfaati uchun katta ziyon va kechirilmas qabohat ekanligini Navoiy har narsadan ortiq tushungan… Yoshlarimiz Navoiyni qanchalik chuqur va puxta bilsa, ma’rifat, ezgulik, komillik sirlarini o‘shancha kengroq egallaydi. Navoiyning so‘zlari diliga o‘rnashgan odam o‘zi istasin-istamasin odamiylik sharafi va kuch-quvvatini idrok etadi. Navoiy saboqlariga amal qilgan kishi o‘z-o‘zidan xalq dard-u tashvishlarini yengillashtirishga bel bog‘laydi, fikrni fikrsizlikka, ma’rifatni nodonlikka va jaholatga qarshi qurol o‘rnida ishlatadi. Navoiyni yetarli darajada bilish – adolat, diyonat va iymon-e’tiqodning kuchiga ishonch demak. Ko‘nglida shu ishonch-g‘olib bo‘lgan odamlar soni jamiyatimizda qancha ko‘paysa, insoniy muammolar harqalay kamayib boradi. Eng muhimi diniy hayotdagi mahdudlik va chalg‘ishlar yosh avlod ongida tezroq barham topadi. Bunga sira-sira shubhalanmaslik lozim” (Ibrohim Haqqul. “Navoiyga qaytish”).

Darhaqiqat, Navoiyni o‘qigan insonning dunyoqarashi, tafakkuri o‘zgacha bo‘ladi. “Layli va Majnun”ni, “Hayrat ul Abrorni”, “Lisonut tayr”ni olaylik. Maktab bizning millatimizga ana shu durdonalarni o‘z mohiyaticha yetkazib bera olmaganligi, millat sifatida bu xazinadan bebahra qolganligimiz juda ham achinarli hol. Bu bizning fojiamiz. Bebahralik natijasini hozir har qadamda ko‘rish insonni iztirobga soladi. Qanday bebahralik? Tafakkur chirog‘ining sustligi, Odamlar orasida nafaqat Allohga, Uning Rasuliga, balki hayotga, tabiatga, odamlarga bo‘lgan o‘zaro mehrmuhabbat, tabiatni, insonni qadrlash hissi, inson sifatida olamni falsafiy anglay olish qobiliyati yo‘qolib borayotganligi, ularning gap-so‘zlarida mantiq, ma’no yo‘qligi, firibning – shaytonning ustun kelayotganligidir. Bu esa Alloh bilan banda o‘rtasidagi munosabatning yo‘qolishiga olib keladi.

Vaholanki, Olam va Odam Ilohiy Muhabbatdan paydo bo‘lgan! Kim bu Muhabbatni sezmasligi, his qilmasligi mumkin?! Faqat to‘rt oyoqli hayvonlargina bunday muhabbatni his qilmaydilar, ishq sari intilmaydilar! Uning bebaho sehrini bilmaydilar. Buni bilish va Alloh sari intilish faqat Odamga vazifa qilib berilgan. Biz, insonlar, bu hayotda yashab turib qanchalik o‘z vazifamizni – “bandalikni bajo” keltirayapmiz? Qanchalik Odam bo‘lishga intilayapmiz? Bu vazifani bajarmay o‘lib ketganlar qancha?! Ularning abadiy olamdagi ahvoli nima bo‘ladi?

Hayotni bir ummonga, muhabbatni esa ana shu ummonda suzib yurgan qayiqqa o‘xshatishadi. Faqat qayiq orqaligina ummondan suzib o‘tish mumkin bo‘lganidek, insonning hayot yo‘li muhabbat bilangina kechadi. Insonning bu dunyoda yashashdan maqsadi – O‘z hayotini topish, o‘z hayotiga ega bo‘la olishlikdir! O‘z hayotiga ega bo‘lish faqat Muhabbat orqali erishiladi. Haq oshiqlari sevgi yo‘lida o‘lsalar, ularni jon Podshohi kutib olar ekan (J.Rumiy). Bunga kim musharraf bo‘lishi mumkin?!

Alisher Navoiy ushbu dostonida Qays orqali inson hayoti mazmunini, insonga hayotda Majnun kabi Layliga oshiq bo‘lib yashashlikni o‘rgatadi. Zero, Qalbingizdagi Allohga, Odamga, Olamga bo‘lgan muhabbat sizni inson sifatida sharafli qiladi, nafaqat odamlar oldida, balki Alloh oldida martabangizni ulug‘ qiladi!

Agar qalbdagi muhabbat insonni inson ekanligidan dalolat qilsa, o‘zimizning qanchalik inson darajasida ekanligimizni qalbimizda muhabbatning bor, yo‘qligidan bilishimiz mumkin ekan-da?!

 
Bo‘lmasa ishq ikki jahon bo‘lmasun.
Ikki jahon demaki, jon bo‘lmasun!
 

Alisher Navoiy

QALB NE’MATI

Muhabbat qalb uchun, ishq esa ruh uchundir.

Najmiddin Kubro

Biz insonlik vazifamizni bajargan holda o‘zimiz haqimizda ozroq bo‘lsa-da, mushohada, tafakkur qilishga harakat qilayapmiz. Alloh bizni behuda yaratmaganligi va nima uchun Yerda vaqtinchalik yashayotganligimiz haqidagi savollar hozircha ozroq ochiq. Alloh vujudimizdagi biribiriga bog‘liq bo‘lgan a’zolarni, milliardlab hujayralarni behuda yaratmaganligi haqida biroz tushungandekmiz. Bularni biz ko‘zimiz bilan ko‘ramiz. Lekin bulardan tashqari, Alloh odamga shunday narsalar ato etganki, bular inson umri davomida uning haqiqatini, kim bo‘lib kelib, kim bo‘lib ketganligini belgilab beradigan, ko‘zga ko‘rinmas ilohiy javharlarni ham yaratgan. Alloh hech narsani behuda yaratmaganidek, ko‘zga ko‘rinmas ilohiy javharlarni ham behuda botinimizga jo qilmagan. Bulardan biri bo‘lgan – ruh va muhabbat haqida biz bir oz tafakkur qilgandek bo‘ldik. Endi esa qalb xususida biroz tafakkur qilib ko‘ramiz.

Qalb o‘zi nima? “Qalb” so‘zi izohli lug‘atda kishining ruhiy yoki ma’naviy dunyosi, ichki his-tuyg‘ulari markazi ramzi; yurak, dil, ko‘ngil, shuningdek, qalb aylanish, burilish, o‘zgarish, o‘zgartirish ma’nosida izohlanadi.

Qalb – insonning mohiyati. Shuning uchun ham islom olimlari Qur’ondagi oyatlar bandalarining qalbiga qaratilganligi va birinchi navbatda ularning ruhiy-ma’naviy olamlariga urg‘u berilganligi haqida ta’kidlaydilar.

Shunisi ajablanarliki, qalb hech qachon bir xil holatda turmas ekan. Qalb aylanar ham ekan, burilar ham ekan, hatto o‘zgarar ham ekan. Bu dunyo bilan bog‘liq insonning hoyu havaslari yoki ruhiyat va nafs bilan bog‘liq hissiy kechinmalari qalbni u yoq bilan bu yoqqa burib turar va nihoyat o‘zgartirar ekan.

Ulug‘ insonlar, xususan, tasavvuf ahli insonning qalbini Ka’baga qiyoslashgan, muqaddas bir olam deb bilishgan. Allohning huzurida qabul qilinadigan narsa ham qalb ekan. Biz o‘z qalbimiz haqida nimalarni bilamiz? Qalbimizga “quloq tutib” uning “so‘zlarini” eshitishga harakat qilganmizmi? Qalbimizning ko‘zi bilan unga nazar solganmizmi? Qalbimiz bilan birgamizmi, u bilan yashaymizmi? Yoki shu ishlarni qilishda – qalbimizni ko‘rishda, u bilan muloqot qilishda, uni bus– butun ochishda “bir narsa” bizga xalaqit beradimi, o‘sha “biror narsa” bizni chalg‘itadimi? O‘ylab ko‘ring.

Biz hayotda “o‘lik qalb”, “tirik qalb”, “qalbi ochilgan”, “qalbi toza”, “yuragi qora” kabi so‘zlarni ishlatamiz. Qur’onda esa “qalblari qulflab qo‘yilgan” kabi oyatlarni o‘qiymiz: “… tajovuzkorlarning dillarini shu tarzda muhrlab qo‘yamiz”( Yunus surasi, 74-oyat). Allohning va’dasi haq! Hozirgi vaqtga kelib qalbi muhrlanib qolgan odamlarni – tajovuzkor, zulmkor, nafsi tufayli adolatsizlik qilgan, o‘z xalqining nasibasini qirqqan, qiynagan odamlarni ko‘plab ko‘rayapmiz”… balki ular yanada adashganroqdirlar. Ana o‘shalar g‘ofillardir”(A’rof surasi, 179-oyat). Bunday odamlarning abadiy hayotdagi taqdiri nima bo‘ladi?

Qalb ruh kabi antimateriyadir. U moddiy jism emas. Qalb ham tashqaridan – “yuqorilardan”, Ruhiy olamdan botinimizga jo bo‘lgan javhardir. “Qadimdan ruhan boy qalb haqiqiy Insonning eng qimmatli boyligi sanalgan. Agar odamlar odam haqida va birinchi navbatda Qalb haqida tizimli bilimlarga ega bo‘lganida edi, ular Qalbning ehtiyojiga amal qilib, o‘z aqlining intilishlarini boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lar edilar”.

Olimlarning tahliliga ko‘ra, Qur’onda qalbga doir 133 ta eslatma kelgan ekan. “…Ularda qalblar bor, lekin ular bilan anglamaydilar. Ularda ko‘zlar bor, lekin ular bilan ko‘rmaydilar. Ularda quloqlar bor, lekin ular bilan eshitmaydilar. Ular hayvonlar kabidirlar…” (A’rof surasi, 179– oyat). Qalb hammamizda bor, lekin qalbimiz bilan anglashlik, qalbimiz bilan biror ishga yondashishlik, qalbimiz bilan munosabat qilishlikka hammamiz ham qodir emasmiz. Biz ko‘pincha aqlimiz, nafsimizga ko‘ra ish tutamiz va qalbimizni shu narsalar bilan o‘rab tashlaymiz, uni ko‘rmaymiz ham, u bilan ishimiz ham yo‘q. Bu esa bizni hayvon nafsi bilan yaqinlashtiradi. Shuning uchun ham Alloh: “Ular hayvon kabidirlar”, deb Eslatma berayapti. Hech qaysi inson (nafsi) hayvon kabi bo‘lishni istamaydi, lekin ming afsus, ilm olib o‘z ustida ishlamaslik natijasida qalbini o‘zgartirmay, ana shu hayvoniylik(nafsi)da qolib ketayotganligini inson ko‘p hollarda anglamaydi.

Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam: “Agar inson biror gunoh ish qilib qo‘ysa, farishta uning qalbiga bir qora nuqta qo‘yar ekan. Agar inson yana gunoh ish qilsa, farishta yana bir qora nuqta qo‘yar ekan. Xullas, qancha gunoh ish qilsa, shuncha qora nutalar qalbida ko‘payib borar, natijada bu insonning qalbi qorayib qolar ekan. Aksincha, agar inson Allohga maqbul, yaxshi ish qilsa, farishta uning qalbiga oq nuqta qo‘yar ekan. Bu ishlarni samimiylik, ixlos bilan qilgan sari har safar farishta uning qalbiga oq nuqtalarni qo‘yib borar ekan. Shunday qilib, agar sening qalbingda qora nuqtalar ko‘p bo‘lsa, sen qorong‘ilik – zulmatda bo‘lasan, aksincha, qancha oq nuqtalar ko‘p bo‘lsa, sening qalbing toza bo‘ladi va Allohga yaqin bo‘lasan. (Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ushbu so‘zlari Muslimdan keltirilgan).

Islom ulamoi fozillaridan shayx Hasan Ali inson qalbining u yoki bu holatda o‘zgaruvchanligini va bu Qur’onda qanday kelganligini sharhlar ekan, qalbning “ko‘rsatkichlarini” quyidagi o‘lchov (shkala) bilan izohlaydi: agar o‘rtacha iymonli qalbni 0 deb olsak, 0 ning yuqori tomon ko‘rsatkichini +, pastga ketadigan ko‘rsatkichini qilib olamiz.

0 dan past ko‘rsatkichlar:

– 1 – beparvolik, o‘z holidan tashvishlanmaslik;

– 2 – gunohkor bo‘lib yurish;

– 3 – qalbning zanglashi;

– 4 – qalbning qattiqlanishi, tosh bo‘lishi, shafqatsizlik;

– 5 – ma’naviy ko‘rlik, zulmga moyillik;

– 6 – “ko‘radi, lekin ko‘zlari ko‘rmaydi, eshitadi, lekin quloqlari eshitmaydi”;

– 7 – “yuraklari muhrlab qo‘yilgan”.

Shayx Hasan Ali Qur’onda qalbga doir kelgan oyatlarni birma-bir sharhlar ekan, agar inson o‘z ustida ishlamasa, o‘ziga nisbatan, diniga nisbatan beparvo bo‘lsa, uning qalb ko‘rsatkichlari qanday darajaga tushib qolishi mumkinligini ana shunday ko‘rsatkichlar bilan izohlaydi va Alloh Qur’onda bizni ana shunday ahvolga tushib qolishdan ehtiyot bo‘lishimiz uchun ogohlantiryotganligini aytadi. Agar inson o‘z ustida ishlasa, Qur’on haqida tafakkur qilsa, olamni, o‘zini anglashga harakat qilsa, uning ma’naviy – ruhiy olami o‘sib boradi. Endi u Allohni faqat tilida emas, butun vujudi bilan, tafakkuri bilan zikr qila boshlaydi, bosqichma-bosqich Allohga yaqinlashib boradi, har bir narsada Yaratganning Nurini ko‘ra boshlaydi. Uning har zamonda qiladigan xayrli ishlari endi sekin-asta ko‘payib boradi, sekin-asta davomiy bo‘lib, endi bu ishlarning sifat ko‘rsatkichlari orta boshlaydi, Allohga (har bir qilayotgan ishida) ibodatda bo‘lishga rag‘bati kuchayib boradi, sekin-asta Yaratganga qalban itoat, taslimiyat bosqichiga o‘ta boshlaydi, Islomni, Haqning haqiqatini chuqurroq anglay boshlaydi, sekin – asta nafaqat chuqurroq, balki Qur’onning, Islom dinining latif, nozik tomonlarini anglay boshlaydi. Alloh tomon yuzlanayotgan bandaning to‘xtovsiz, sabot bilan qilayotgan harakati natijasida uning qalbi bosqichma-bosqich ana shunday o‘zgarib boradi. Buni esa olim 0 dan yuqori bo‘lgan darajada quyidagicha izohlaydi:

+ 1 – har zamonda qilinadigan xayrli ish;

+ 2 – sekin-asta ko‘payib boradigan xayrli ish;

+ 3 – doimiy tus oladigan xayrli ish;

+ 4 – Allohga itoatda bo‘lish;

+ 5 – chuqurroq anglash;

+ 6 – qalbda nurning ko‘payishi…;

+ 7 – qalbning batamom Allohga itoat etishi, taslimiyat.

Darhaqiqat, “Talab qilinadigan ham, xitob qilinadigan ham, itob qilinadigan ham, jazolanadigan ham qalbdir. Agar u pokiza tutilsa, Allohga qurbat hosil qilish baxtiga erishib, natijada najot topadigan va agar uni gunohlarga belab, iflos qilinsa, umidlar puchga chiqib, badbaxt bo‘linadigan narsa ham qalbdir” (Shayx Muhammad Yusuf Muhammad Sodiq).

“Haqiqatda qalb Alloh taologa itoat qiluvchidir. Ibodat ta’siridan butun a’zolarga qalbning nurlari tarqaladi. Alloh taologa osiylik, itoatsizlik qiladigan ham qalbdir. Albatta, a’zolarga xunuk ishlarning singishi uning ta’siridandir. U mulk va shahodat olamidandir. Qalb Robbimiz bandalariga ato etgan ruhoniy bir narsadirki, uning jismoniy qalb (ko‘zimiz bilan ko‘radigan ko‘krak qafasining chap qismida joylashgan yurak)ga bog‘liqligi yo‘q. Ana shu ilohiy ne’mat insonning asl mohiyati, haqiqatidir” (G‘azzoliy. “Qalb kitobi”).

Biz ruh haqida uning ilohiy haqiqat ekanligini, ruh bu dunyoga poklanish, yuksalish uchun kelganligi haqida bir oz tafakkur qilgan edik. Ruh o‘zining ilohiy makoniga qaytishi uchun u o‘zgarishi zarur. Shuning uchun ham u o‘z makonidan bu dunyoga kelgan, qalbga joylashgan. Ruh Allohni QALBAN zikr qilinishi orqaligina poklanadi.“…ogoh bo‘lingizki, Allohni zikr etish bilan qalblar orom olur” (Ra’d surasi, 28-oyat). Demak, Qur’onga ko‘ra, olim-u fozillarimiz ta’kidlaganlaridek, Allohni muhabbat ila zikr qilish orqali qalblar orom oladi, ochiladi, ruh poklanadi… “Odam ichki dunyosini qanchalik o‘zgartirsa, uning shaxsi Xudoning oldida ochilib, shunchalik ko‘proq qalbi bilan birlashadi. Bunda odam ruhiy yetuklikka erishadi, ma’naviy kuchi shunchalik ko‘payadi”.

Rivoyatga ko‘ra, hazrati Ali daraxt soyasida o‘tirar ekan, yoniga bir faqir kelib, o‘z holidan shikoyat qiladi. Hazrati Ali yerdan bir siqim qum olib, duo o‘qiydi va qumni faqirga uzatadi. Faqir qumlarning oltinga aylanib qolganligini ko‘rib xursand bo‘ladi va hazrati Aliga yolbora boshlaydi:

– Ey, amir ul mo‘minin! Alloh rizosi uchun menga shu duoni o‘rgating!

Hazrati Ali o‘zi o‘qigan duoning “Fotiha” surasidan iborat ekanligini aytdi. Faqir kishi ham yerdan bir siqim qum olib, ayni surani o‘qiydi, lekin qumda o‘zgarish bo‘lmaydi. Hazrat Alidan: Buning siri nimada? deb so‘raydi.

Hazrati Ali: “Ikkimiz ham ayni surani o‘qidik. Demak, farq og‘iz va qalblarimizdadir”, – deb javob beradilar.

Ruh + Muhabbat + Qalb= Odam. Odamiylik darajasiga chiqish uchun bular qanchalik bir-biriga mutanosib. Tafakkur qilib ko‘ring, Alloh bizning qalbimizga ruh, muhabbat, iymonni joyladi. Shu bilan birga nafsimiz ham qalbimiz atrofida. Lekin biz o‘z amallarimiz bilan qalbimizga jo etilganlarning qaysi birini rivojlantiramiz, qaysi birini kuchli qilamiz, qaysi birini “o‘rab” tashlaymiz? Qalb biz uchun bir nima qiladimi yoki biz qalbimiz uchun bir nima qilamizmi? Biz o‘z haqiqatimizni qalbimiz orqali ko‘ra olamizmi? Biz o‘z qalbimizni qanday tasavvur qilamiz?

Qur’onda kelgan “Nur” surasining 35– oyatini No‘mon Ali Xon tafsir qilar ekan, ilohiy nur haqida gapiradi. Biz hali onamiz qornida ekanligimizda osmonlardan bir farishta orqali yuragimizga – qalbimizga ana shu ilohiy Nur joylashtirilganligini aytadi. Bizning botinimizdagi ruhimiz – ana o‘sha Nur. Bu Nur bizning qalbimizda.

Oyat mazmunida kelgan tokcha ichidagi yonib turgan shu’la – Allohning Nuri, chiroqdonning shishasi – Qalb ekanligini chiroyli tasvirlaydi (Biz ushbu tafsirni birinchi kitobimizda keltirganmiz). Biz qanchalik qalbimizni (“shisha”) tozalab yursak, undan shuncha yorqin nur taralishi, “tashqaridagi” Allohning Nuri bilan qo‘shilib ketishi – “Nur ustiga Nur bo‘lishi”ni aytadi. Gunoh ishlar esa qalbni qoraytiradi, nopok, chirkin qiladi. Bunday holda qalbimizga jo etilgan nur tashqariga chiqa olmay, nur bera olmay uning ichida qolib ketadi, insonning hayotida amalga oshishi kerak bo‘lgan “Nur ustiga Nur” jarayoni yuzaga kelmaydi. Qiyomatda aynan ana shu jihat bilan so‘roqqa tutilamiz. Astag‘firullah!

“Nur ustiga Nur” jarayoni yuzaga kelmasligini esa shayton ta’minlaydi. Odam bolasini o‘zi bilan jahannamga olib ketishga va’da bergan, Odamni o‘z haqiqatidan adashtirish va Qalbni buzish, Allohning Nuridan to‘sish uchun tinmay harakat qiladigan shaytonga aynan shu narsa kerakligini biz bilamiz, lekin qalbimizni musaffo tutish o‘zimiz uchun qanchalik ahamiyatli ekanligini bilishimizdan ham shayton to‘sib turganini bilishni istamaymiz. Biz hayotimiz davomida shayton tizimini oziqlantirib yurishimizni, uni “boqishimizni” tafakkur qilib anglay olarmikanmiz?

O‘simliklar, hayvonlar, qushlar va boshqa jonzotlar o‘zidan nasl qoldirish uchun ilohiy tomondan dasturlangan. Ularda qalb yo‘q. Lekin nafs bor. Hayvonlar bu dunyoga “shunday” kelib, “shunday” ketadilar. O‘z nafslaridan boshqa narsa ularni qiziqtirmaydi. Qiyomatda so‘roqqa tutilmaydilar.Ularda nafsni tarbiyalash, o‘z-o‘zini anglash, kamolga yetkazish, ma’naviy-ruhiy o‘sish, iymon degan narsa bo‘lmaydi. Hayvonot dunyosiga bu narsa berilmagan. Alloh bu narsalarni odamzodga vazifa qilib bergan. Shu jihati bilan odam hayvondan farq qiladi. Odam Alloh bergan ne’mati – qalbini poklash va tafakkur qilishi bilan hayvonlardan farq qiladi, shu ne’mati bilan ulug‘lanadi. Inson qalbida Allohning Nafasi – ruh bor, iymon bor, mehr-muhabbat bor va nafs bor. Qalbdagi muhabbat ruhni Alloh ishqi otashida yondiradi, qalbni Alloh bilan birlashtiradi. Nafs esa, aksincha pastga – moddiy dunyoga tortadi. Inson o‘z hayoti davomida qalbidagi qaysi xususiyatni rivojlantirsa, o‘shanga aylanadi.

Qalb haqida imom G‘azzoliy gapirar ekanlar: “Agar u Allohdan boshqaga topshirilgan bo‘lsa, Allohdan boshqa narsalarga g‘arq bo‘lsa, bu holda qalb Allohdan to‘sib qo‘yilgandir,” deb aytadilar. Bu haqda Qur’onda:

“…Balki ularning dillarini o‘zlarining qilmishlari (gunohlari) qoplab olgandir. Shubha yo‘qki, ular o‘sha (Qiyomat) Kunida Parvardigorlari (diydoridan) to‘siluvchidirlar (Mutaffifun surasi, 14,15-oyatlar) deya Eslatma beriladi. Astag‘firullah!

“Shuni yaxshi bilingki, albatta, inson yaratilishida va uning tarkibida to‘rt xil unsur yo‘ldosh bo‘lib yuradi: yirtqichlik, hayvoniy, shaytoniy, rabboniy sifatlar. Har bir insonda bular ozginadan bo‘lsa-da, uchraydi – bular hammasi qalbga jamlangan bo‘ladi” (G‘azzoliy).

Inson o‘z hayoti davomida ana shu to‘rt unsurning qaysi biriga ko‘proq g‘arq bo‘ladi: hayvoniyliknimi, shaytoniyliknimi yoki rabboniyliknimi – o‘sha unsur qalbni egallaydi va inson o‘sha bo‘lib qoladi, Qiyomatda Allohning oldida o‘sha qalbi bilan turadi.

Xalqimiz o‘ziga, o‘zgalarga “insof” so‘rab duo qilishadi. Biz insof so‘zini ko‘p ishlatar ekanmiz-u, ma’nosini to‘liqligicha anglamas ekanmiz. “In” so‘zi uy ma’nosini bildiradi. “Sof” so‘zi esa poklik ma’nosini bildiradi. Qalb – vujudimizning uyi. “Insof” – qalb pokligi, toza qalb degani ekan.

Umuman olganda, botinimizga Alloh jo etgan, ko‘zimizga ko‘rinmaydigan ilohiy ne’matlar – o‘zimizning haqiqatimiz: – kim bo‘lganligimiz haqiqatidir. Qalbimizda iymon bor, muhabbat bor, yuksaklik sari, o‘z makoni sari intilayotgan ruh bor. Bu ilohiy ne’matlarga hayotimiz mobaynida o‘zimiz qanday surat chizganligimiz – kim edik va kimga aylanganligimizning haqiqatidir. Zulmatda bo‘lamizmi yoki Allohga yaqinlashamizmi, qalbimizdagi farishtalar qo‘yib borgan nuqtalarning qaysi biri ko‘p yoki kamligidan ham bilsa bo‘ladi. Buni biz aniq tushunish uchun hazil tariqasida “Qalb – odamiylik darajasi reytingini aniqlaydigan ilohiy “vosita” deb aytishimiz ham mumkin ekan-da!