Текст книги "Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)"

Ёзувчи Ўлмас Умарбеков билан биринчи учрашувим эълон қилинган асарлари орқали, кўп қатори ғойибона тарзда бўлган эди. Таъкид жоизки, Ўлмас ака дастлабки ҳикояларини эллигинчи йилларнинг бошларида ёзган эдилар. Юқорида зикр этилган “зиддиятсизлик назарияси” ҳали ҳаёт чоғида адабиётга дастлабки қадамларини қўйган ёш ёзувчи бу назарияни қабул қилмаган. Ўша даврда ёки ундан сал олдинроқ адабиётга кириб келган бир қатор ёзувчилар орасида бу назариядан узилиб чиқиб кета олмаганлар ҳам бўлди. Ўлмас ака бу назариянинг касаллигини ўзларига юқтирмаганликларининг боиси: у киши анъанавийликдан, яъни кўп киши босиб ўтган йўлдан юришни ёқтирмай, ўзларининг сўқмоқларини очишга ҳаракат қилар эдилар. Ўша “Ширинсой оқшомлари” дейсизми ёки “Бобоёнғоқ”ми, “Ҳаёт қўшиғи”ми… барчасида услубий янгиликка интилиш мавжуд эди.

Ўлмас Умарбековни замонавий ўзбек детектив адабиётининг асосчиларидан бири, деб аташ ҳам ўринли. Ўлмас аканинг Қўқон шаҳри театри саҳнасида қўйилган биринчи саҳна асарлари – “Суд”, сўнг эса “Ёз ёмғири” қиссалари замонавий детектив тарзида ёзилган асарларнинг дастлабкиларидан бири эди. Бу ҳам ёзувчининг фақат янгиликка интилиб ижод қилганига бир далил бўла олади.

“Ўзбекфильм”ни бошқарган пайтларида ўзбек киносига миллий руҳ беришга анча уриндилар. Ёзувчиларни ўзбек тилида сценарий ёзишга жалб этиш мақсадида махсус “сценарий студияси” ташкил этдилар. Ёзувчиларга махсус маош ҳам тайин қилдилар. Аммо ёзувчилар бу рағбатга бефарқ қараганлари сабабли, студия ижобий самара, ижодий мева деярли бермади. Ўзбек киноси билан хориж киноси усталарининг биргаликдаги ҳамкорлигида ҳам Ўлмас аканинг ҳиссалари бор. Ҳиндистон киночилари билан биргаликда ишланган “Алибобо ва қирқ қароқчи”, Югославия киночилари билан ҳамкорлик шулар жумласига киради.

Ёзувчилар уюшмасида ишлаганларида ҳам устоз ёзувчиларнинг маҳорат мактабларини очишга уриндилар Лекин у пайтдаги бақироқ замон кўп яхши ишларнинг амалга ошувига тўсқинлик қилди.

Дунёда тасодифлар кўп бўлади. Шулардан бири – Ўлмас ака 1934 йилда, улуғ шоир, аллома, сиёсий арбоб, дипломат, ўзбек театрининг асосчиси Абдулла Авлоний вафот этган йили туғилганлар. Миробод маҳалласида Абдулла Авлоний асос солган мактабда ўқиганлар. Худди устоз каби ўзбек адабиёти, хусусан драматургиясига хизмат қилдилар.

Ўлмас аканинг болаликлари оғир уруш йилларига, ночорлик ва адолатсизлик авжга чиққан замонларга тўғри келган. Бир бурда нонга муҳтожлик, айрилиқлар, мотамлар… буларнинг барчасини кўрдилар.

“Фотима ва Зуҳра”ни ўқиётганимда бир неча ерда “нонқовурдоқ” (нонпалов) деб аталмиш таом тилга олинганига эътиборни қаратиб, Ўлмас ака билан учрашганимда “нонпалов”ни яхши кўрар экансиз-да, а?” – деб ҳазил оҳангида сўрадим. “Йўқ, – дедилар у киши, жиддий тарзда, – уруш пайтида онам раҳматли шу таомни кўп пиширардилар. Камбағалнинг тўйимли таоми эди-да, бу. Ҳозир бу аҳволга тушганимда қарасам, “қора кунимга яраб қолар”, деб бойлик тўплаб қўймаган эканман. Ўша таомни кўп эслаяпман…”

Чиндан ҳам Ўлмас ака бойликка ружу қўймаган эдилар. У кишининг бойликлари – оилалари, уйдаги китоблари-ю, ёзув столлари, қоғоз-қаламлари эди. Уйда ортиқча ҳашам, безак йўқ. Аҳли аёлларининг билакларида тилла билакузукни биров кўрмаган. Ҳолбуки, Ўлмас ака катта бойлик тўплаш имконига эга ерларда ишлаган эдилар…

“Ер ёнганда” ҳикоясида ҳам нонқовурдоққа дуч келамиз. Замоннинг аянчли қиёфасини бу қадар маҳорат билан ифодалаш учун аввало ёзувчининг ўзи покиза бўлмоғи лозим эди. Ҳаромдан ҳазар қилувчи Солиҳабибининг ўзига ўт қўйишини асосламоқ учун ҳам аввало ёзувчининг ўзи ҳалол бўлмоғи, ҳаромдан ҳазар қилмоғи шарт эди.

Солиҳабиби – покизалик рамзи. Ер ҳам яралишида покиза бўлган. Бағридаги ҳаром-хариш ишлардан безиб неча бора ёнган, аламлардан неча бора тарс-тарс ёрилиб кетган экан?! Ўғлининг поклигига, бегуноҳлигига, туҳмат билан қамалганига ишониб, ўзини ҳам, келини, набирасини, қариндошларини ҳам ишонтириб, овутиб юрган она беркитилган тилла тангаларни кўриб, назарида Ер ёнгандай бўлади. Ер унга гўё хабар беради, бағрига чақиради. Кечагина ўзини осмоқчи бўлган келинига танбеҳ берган кампир бу кеч ўзининг устига керосин қуяди…

Ўзга чораси йўқ унинг. Ҳатто Она Ер ҳам чорасиз…

Дунёни чархпалак дейдилар. Чиндан ҳам кўп воқеалар орадан йиллар ўтиб янги шаклда, кўринишда такрорланади. Сталин даври ваҳшати саксонинчи йилларда Ўзбекистонда қайта тирилди. Ўрмонга ўт кетгандай бўлиб, ҳўлу қуруқ баравар ёнди, гуноҳкору бегуноҳларни баравар қамадилар. Бу аянчли тадбирга ёзувчилардан биринчи бўлиб Ўлмас Умарбеков муносабат билдирдилар. Билдирганда ҳам замонни холис тарзда таҳлил қилдилар.

Ёзувчи болалигида “халқ душмани”нинг фарзандларига, қариндош-ларига мактабда ёмон муносабатда бўлинганига ўзи гувоҳ эди. Шу боис ҳам отаси қамалган Турсунбойнинг хўрликларини таъсирли тарзда баён эта олди. Сталин замонида ҳам, “ўзбеклар иши” даврида оилалар ҳақиқатнинг тагига етолмай гаранг эдилар.

Ўлмас аканинг асарлари нашрдан чиқиши билан қизиқиб ўқирдик. Асарлар, айниқса, ҳикояларни чиққан вақтида битта-битта ўқиш бошқа-ю, тўпланган ҳолда қайта танишиб чиқиш кишида ўзгача таассурот уйғотади. Ёзувчининг маҳоратини, бетакрорлигини айни шу тўплам аниқ-равшан кўрсатиб туради. Ёзувчининг “Ер ёнганда” деб номланган китоби ҳам бундан мустасно эмас. Адибнинг йигит ёшида ёзган ҳикояларидан тортиб то сўнгги нафасига қадар қоғозга туширган асарлари турли мавзуларда бўлса-да, уларни нурли бир занжир ўзаро боғлаб туради. Бу нурзанжирнинг номи – муҳаббатнинг тотли ва азобли алангаси, поклик ва макрнинг ўзаро олишуви, меҳр ва ҳаё… Қисқа қилиб айтилса, ҳикояларни инсон ҳаётининг аччиқ ва ширин бодаси ҳақидаги яхлит асар ҳам демоқлик мумкин. Айни ўринда, маълум бир масалага турлича муносабатда бўлишлик, турлича таҳлил ва турлича хулосалар чиқаришлик ёзувчининг дунёқараши нақадар кенглиги, мушоҳадаси бақувватлигини исбот этувчи далилдир. Айрим асарлар ярим асрдан бери яшаб келяпти. Бундан кейин ҳам яшайди. Фақат ёлғондан узоқ, самимий асарларгина шундай узоқ умр кўришлари мумкин.

Ўлмас Умарбековнинг ҳикояларида ўз фарзандига меҳри баланд оналарни тез-тез учратамиз. Бироқ, уларни бир-бирига ўхшатиш мумкин эмас. Уларнинг ҳар бири фарзандларини ўзларича қадрлайдилар. Солиҳабиби (“Ер ёнганда”), Севара хола (“Куз ҳавоси”), раиса Маъпиратнинг онаси (“Ҳусн”)… буларнинг ҳаётлари ҳам бўлакча, фарзанду аржумандига меҳри ҳам бўлакча. Қизининг оқсоқлигидан ичи куйиб раиса Маъпиратнинг онаси: “Эй Худо! Уни шундай яратгандан кўра, кўзимни кўр қилсанг бўлмасмиди?!” – деб кўнгли вайрон бўлади. Қизининг ўзини аямай ишга берилиши ҳам онани безовта қилади. Саври хола эса урушда бедарак кетган ўғлини ҳар куни кутади. Назарида ўғли Бердиали қовун қўлтиқлаб эшикдан кириб келаётгандай бўлаверади. Урушда бедарак йўқолган бир одам йигирма бир йилда уйига қайтибди, менинг боламга ўн етти йил бўлибди, деб умид қилади. Уни бу дунёда, бу ҳаётда шу умид ушлаб туради. “Совға”даги Шаҳодат хола эса шаҳардан қўним топган ўғлидан пул олганида бутун қишлоққа жар солгиси келади, фахрдан кўнгли яйрайди. Бемеҳр ўғли хат ёзмай қўйганида эса фарзандининг бу иллатини яширишга уринади. Дардини ичига ютади. Ҳикоянинг якуни эса ҳар қандай одамнинг кўнглини вайрон қилиб юборади.

Ёзувчи фақат ўзбек оналарига хос фазилатларни илғай олган ва маҳорат билан тасвирлаган.

Ўлмас аканинг барча асарларида кексаларнинг ички дунёси алоҳида маҳорат билан акс эттирилган. Кексалар – дунёни ташлаб кетишга тайёрланаётган одамлар авлодларига нималарни қолдиришяпти? Уларнинг қандай армонлари бор, умидлари қандай? Ғуломқодир ота (“Бобоёнғоқ”) қишлоқнинг янгиланишига қарши эмас, аммо ўтмишдан ёдгорлик дарахт-ни кўзи қиймайди. Бобоёнғоқ – ўтмиш қадриятлари тимсоли. Уни кесиб ташлаш – ўзига хос фожиа. Ғуломқодир ота билан набира – ўтмиш ва эртанинг боғлиқлигини акс эттирувчи бир робита. Сулаймон отанинг тақдирига бефарқ қарамайдиган биродарлари Холпаранг билан Ҳакимбек оталар (“Маруся холанинг милтиғи”), уруш йиллари танкнинг кескин бурилиши натижасида уйининг бир чети шикастланган аёлни қидириб борган Низомиддин ака (“Сўнгги сафар”), урушга кетган Ҳайдаралининг қўйларини боқиб, кўпайтириб, энди ўз эгасига топшириш илинжида яшаётган Сарсонбой отани (“Қиёмат қарз”) кимнинг, қандай асарида кўриш мумкин? Ҳа, булар бетакрор одамлардир! Бу соддалик, бу тўғрилик ҳамма халқларда ҳам айнан шундаймасдир. Шунинг учун ҳам ўзга адабиётларда бундай образларни деярли учратмаймиз.

Ўлмас аканинг ижодларига хос яна бир нарса – номус, ҳаё, иффат масалалари турли образлар ёрдамида турлича ечилади. Гулчеҳра (“Одам бўлиш қийин”), профессор Сабоҳат Қодирова (“Ота ва ўғил”), Ўғилой (“Менинг ўғилбола жияним”)нинг тақдирларида номус борасида озгина ўхшашлик бордай. Бироқ, уларнинг ҳаётлари, оқибат эса бир хил эмас. Уларга нисбатан ота-оналарининг муносабатлари ҳам турлича. Санобарни ота-онаси, қариндошлари сира-сира кечиришмайди. Ҳолбуки, унинг номуси ўзининг хоҳиши билан топталмаган эди. Ўғилойни эса ота-оналари кечиришади. Ҳатто эрини қидириб Покистонга бориши учун отаси машинасини сотиб, пулини беради.

Бу каби асарларни бирлаштирувчи яна бир ғоя – ота-она дуосини олмаслик барибир яхшилик билан тугамайди, деган ҳақиқатдир.

Ўлмас аканинг сўнгги ҳикоялари – ёзувчининг васиятлари ҳам ўқувчини покликка, тўғри яшамоқликка ундайди. Нопоклик оқибатидан огоҳлантиради. Ўлмас ака сўнгги нафасларида ҳам қаламга хиёнат қилмадилар. Юраклари тўхтагунга қадар ҳам одамларга яхшиликни истадилар. Сўнгги нафасгача одамларни севиб яшадилар. Шу жиҳатдан қараганда, Ўлмас ака ўзларини ўқитган, тарбия қилган, тўйдирган Она Ватан, Она халқ олдида бурчларини садоқат билан адо этдилар. Ёзган асарларидан келиб чиқиб айтсак, қиёмат қарзларини тўлаб кетдилар.

Инсон покиза меҳнати билан улуғ, инсон покиза номи билан мангу яшайди. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўлмас Умарбеков бугун орамизда йўқлар. Бироқ, у кишининг кўплаб бадиий етук асарлари руҳларини ёритувчи чироқ бўлиб хонадонларимиз тўрида турибди. Йиллар ўтаверади, мухлислар эса бу асарларни интиқлик билан, меҳр билан ўқийверадилар. Булоқ суви ерга синггани билан йўқ бўлиб кетмайди. У дарахт шохларида тотли мева бўлиб пишади, кўкатлар орасида гул бўлиб очилади… Зеро, умрбоқий асарлар муаллифининг умри ҳам боқийдир.

Ўлмас ака олтмиш ёшга тўлган кунлари у кишига бир тасбеҳ совға қилдим-да, Маккаи Мукаррамадан олиб келинганини айтдим. Ўшанда Ўлмас аканинг кўзлари шодликдан худди ёш бола каби чақнаб кетди. Тасбеҳни ўпдилар – худди Каъбада хажарул-асвадни – жаннат тошини ўпган каби… Тасбеҳни димоқларига тутдилар – худди жаннат ҳавосидан тўйиб нафас олган каби…

Ўлмас аканинг меҳнатларини қадрламоқ, покиза умр кечирган у зотни дуо қилиб ўтмоқ энди бизга қиёмат қарз.

Дуо қиламиз: Аллоҳ у кишининг тавбаларини қабул этсин, билиб-билмай қилган гуноҳларини кечирсин. Жаннат ҳаволаридан нафас олмоқликни насиб этсин. Омийн йа Раб ал-оламийн!

Иснод

1969 йил куз фаслидаги биринчи учрашув баҳонасида улуғ адибнинг ҳаёти ва ижодидан бир улушни эътиборингизга ҳавола этишни бурчим деб билдим, энди ўзимга тегишли воқеаларга ўтаман.

Ўлмас ака суҳбатимизнинг якунида: “Бизда кичик муҳаррир ўрни бўш, маоши саксон сўм, маъқул кўрсангиз бирга ишлаймиз”, – дедилар. Маош-нинг саксон сўмлиги менга ёқинқирамади. “Ленин учқуни”даги мао-шим 140 сўм, қалам ҳақи ҳам бор эди. Ўлмас ака менинг хаёлимдаги гап-лари ўқигандай бўлиб, жилмайган ҳолда қўшиб қўйдилар:

– Маоши оз, леки қалам ҳақи яхши, чидаса бўлади.

Мен-ку чидайман. Аммо оила “бюджети”га ҳар ойда юз сўмдан кўпроқ пул ташлаб турган кенжа ўғилнинг камхарж бўлиб қолиши, рўзғорга таъсир этиши мумкин эди. Мен ўзим иш истаб келдим, бошқа чорам ҳам йўқ эди. Аризамни ёздим, ўша заҳоти имзо чекиб бердилар. Мендан сал олдинми ё кейинми Асқар Қосим ҳам шу таҳририятда ишлаш учун ҳужжатларини тайёрлай бошлади. Биз кадрлар бўлимида учраш-дик. Кадрлар бўлими бошлиғи Давлат хавфсизлик қўмитасида узоқ йиллар ишлаб истеъфога чиққан, тартиб борасида жуда талабчан киши эди. Асқарнинг ҳужжатларини қабул қилди-да: “Эртага кўрпа-ёстиғингизни олиб келинг, пахтага жўнайсиз”, – деди. Менинг ҳужжатларимни текшириб:

– Ҳарбий билет қани? – деб сўради.

– Ҳарбий билетим йўқ, хизматга бормаганман, бу йил ўқишни тугатдим.

Шундай деб ҳарбий идора берган “приписной билет” деб аталувчи вақтинчалик гувоҳномани кўрсатдим.

– Бу бўлмайди. Ҳарбий билет олиб келинг.

“Ҳарбий билет олиб келинг” дегани “ҳарбий хизматга бориб келинг” деган маънода эканини кейинроқ тушундим. Ўша куни эса ҳарбий комиссариатга бориб, у кишининг талабини айтдим.

Рус офицери гапимни эътиборсиз тинглаб, ўрнидан турди-да, катакчалардаги ҳужжатлар орасидан меникини олиб стол устига қўйгач: “Яхши ўз оёғинг билан келибсан, эртага тиббий кўрикдан ўтасан. Соат тўққиз-у нол-нолда шу ерда бўл, кечиксанг ё қочиб юрсанг, жиноий жавобгарликка тортиласан”, – деб огоҳлантирди.

Ҳаммаси тушунарли эди. Тўрва-халтани орқалаб ҳарбий хизматгажўнаш фурсати етибди. Мен ҳарбийга боришдан қўрқмасдим, кўпга келган тўй, қочиб қаерга ҳам борардим?! Мен сузишни билмаганим учун ҳарбий денгиз флотига тушиб қолишдан чўчирдим (Сузишни билмасам-да, катта дарёларда “чўмилганимни” ёзган эдим).

Ҳарбий комиссариат Эскижўвада жойлашган эди. Ундан чиқиб, Хадрага, Навоий-30 биқинидаги чойхонага бордим. Одатдагидай кичик давра бор эди. Қаердан келаётганимни айтдим. Кимликлари эсимда йўқ, иккита маслаҳат беришди:

– Ҳарбий комиссар Совет Иттифоқи Қаҳрамони полковник Ботир Бобоевми? Ботир ака тоғангизнинг қадрдони Наби Юсуфий билан ёнма-ён жанг қилган. Бир оғиз гапи билан олиб қолади.

– Ҳарбийдан қутулиб қолишнинг яна бир йўли – милициянинг “Постда” деган газетасига ишга кирасиз. Милицияда ишлайдиганлар ҳарбийга олинмайдилар.

Эртасига тиббий кўрикдан ўтгач, икки кундан кейин келишимниайтишди. Бу ердан чиқиб Ўрдага қараб юрдим. “Постда” газетаси таҳририяти ўша томонда эди. Таҳририятнинг бир ходими “Ленин учқуни”га ёзиб турарди. Ўша танишга учрашдим.

– Бизнинг ишимиз ҳам ҳарбий хизматга ўхшайди, милиция кийимини киясиз, тартиб ҳам ҳарбийчасига, – деди у.

Ҳозир кўп ёшлар милицияда ишлашга интилади. У дамда аксинча эди. Ҳарбий хизматдан қайтганларни комсомол йўлланмаси билан олишарди. Милициянинг обрўи ҳам яхши эмас, ҳатто баъзи оилалар милиционерни куёв қилишдан орланарди. Милиция либосини кийиб юриш менга ҳам ёқмади. Маслаҳат сўраб, тоғамга учрадим. “Мақсадим бутунлай қолиш эмас, чақирувни бир-икки йилга суришса, ишга жойлашиб, ижодда ҳам нимадир қилишга улгуриб олардим”, – дедим.

Эртасига тоғам, дўстлари ҳамроҳлигида бордик. Полковник Бобоевга мақсадни узоқ тушунтиришга ҳожат бўлмади. Гап бошланиши билан:

– Бу иш қийин эмас, ҳужжататини ҳозироқ олиб, кейинги йилларга қолдиришим мумкин. Лекин, ҳарбий хизматчилик, ўзингиз биласиз, мен бугун бу ердаман, эртага мен кетиб, ўрнимга келган одам барибир чақиртиради. Ёшлари ўтиб боргандан кўра, ҳозир бориб келганлари маъқул. Бир йил тез ўтиб кетади.

Наби ака тоғамга, тоғам эса менга қарашди.

– Бўпти, бориб келавераман, – дедим.

Ботир Бобоев тўғри маслаҳат берган эди. Ҳарбий хизматдан қайтганимда у киши истеъфога чиқиб кетган эканлар. “Постда” газетасида ишлашни хоҳламаганим ҳам тўғри бўлган экан. Талабалар шаҳарчасида юз берган фожиа – оммавий муштлашув ҳақида хабар бергани учун бу газетани ёпиб қўйишибди.

Тиббий кўрикдан ўтиш, “эрта кел, индин кел”, дейиш қарийб бир ой давом этди. Шундай кунларнинг бирида вилоят “чақирув маскани”да шоир Устамонийни учратдим.

– Нима қилиб юрибсан? – дедилар.

– Хизматга кетяпман.

– Шу ерда тура тур, мен ичкарига кириб чиқаман, сени олиб қоламан.

– Раҳмат, ака, ўзимнинг боргим келяпти.

У киши гапимга ишонқирамай ичкари кириб кетди. Назаримда кимнидир олиб қолиш ҳаракатида эди. Имоним комилки, ичкаридан бўшашиб чиқмайди. Хўп, десам мени қолдириши ҳам аниқ эди. Шу туфайли ўзимни панага олдим.

Устамоний шоир сифатида заиф, журналист сифатида эса жуда пачоқ эди. Деярли барча таҳририятларни безор қилиб юборарди, шулар қаторида болалар матбуотини ҳам тинчитмас эди. Тўрт-беш саҳифалик мақола олиб келиб, “Ҳеч бўлмаса тўрт қатор хабар қилиб чиқариб бергин”, деб туриб оларди. Бирон раис ёки катта-кичик раҳбар ҳақидаги тўрт қатор хабардан у катта фойда олишини билиб турардик.

Бу кишининг тадбирлари, топқирлиги ҳақида кўп гаплар юради. Шулардан бирини – Ғафур Ғуломнинг уйига пишиқ ғишт туширганини аввалроқ баён қилиб эдим. Агар бу киши шоир эмас, дипломат бўлганида анча-мунча давлатларнинг бошини айлантириб ташлар эди, деб ўйлайман. Бу кишининг ҳийлалари ҳақида сўз кетса: “Агар СССР ташқи ишлар министри бўлса, Американи икки кунда тиз чўкдириб беради”, – дейишарди.

Бир куни Устамоний шошилиб келиб, қўлимга мақола ёзилган қоғозни узатди.

– Кейинги сонга тайёрла, Суроб акангнинг хабари бор, – деб қоғоз халтадан битта лимон олиб, менга узатди: – Чингиз Айтматовга атаб олдим, сен ҳам Чингиз акангга ўхшаб юргин.

“Бу кишининг Чингиз Айтматовга қанақа алоқаси бор экан?” деб ажаб-ландим. Мақолани ўқисам, лимон етиштирувчи миришкорнинг таржимаи ҳолидан иборат экан. Мақола кўп нусхада кўчиртирилган, мендагиси тўртинчи нусха бўлса керак. Демак, яна уч таҳририятга берилган. Биринчи нусха обрўлироқ газетага берилади. Ҳисоб-китоб аниқ олинган: тўрттадан бири албатта босиб чиқаради. Агар шу мақола тўртта газетада баравар чиқса, нур аланнур! Устомон одамлар ҳақида сўз кетса, “Битта ўқ билан икки қуённи уради”, деб сифатлашади. Устамоний эса битта ўқ билан истаганча қуённи ура оларди. Ўша йили Чингиз Айтматов Тошкентга келганларида бир даврада қон босимлари ошаётганидан зорланибдилар. Врачлар лимонли чой ичишни тавсия қилишган экан. Шубҳасизки, Устамоний бу даврада иштирок этмаган, лекин кимлардандир машҳур ёзувчининг дардини билиб, дарров чорасини топган. У даврларда лимонзор кўп эмасди. Боғбонлар энди-энди теплицаларда ўстиришаётганди. Шоир лимонзорнинг энг яхшисини топиб бориб, меҳмон ёзувчи учун икки дона лимон сўраган. Бизнинг боғбонларимиз ғоят саховатли. Дунё таниган адиб учун икки дона эмас, уч-тўрт килони узиб, қоғоз халтага солиб берган. Устамоний шу лимонлардан биттасини муҳаррирга, бирини менга берган бўлса, беш-ўнтасини ёзувчига етказади. Қолгани ўзига. Ўзига камлик қилса, эрта ё индинига бориб: “Чингиз Айтматов сизга ташаккур айтди, агар иложи бўлса, яна уч-тўрт кило бераркансиз, Қирғизистонга олиб кетаркан, пули нақд”, – дейди. Мақола газетада чиққач, “муборакбод”га борилади. Хуллас, тоқати тоқ бўлган миришкор уни ҳайдабгина қутулади. Сўкиб ҳайдаса ҳам шоир заррача ранжимайди, аксинча, мулойимгина бўлиб хайрлашади.

Ҳарбий амалдорлар ўтирадиган бинога кириб кетган шоир Устамоний ярим соатлардан сўнг майор кузатувида чиқиб, сафар халтасини орқалаб, сафда турган бир йигитни чақириб олгач, кўча томон юрди. Сўнг ниманидир эслагандай тўхтаб, атрофга аланглади. Назаримда, мени излагандай туюлди. Панада туравердим. Кўриниш берганимда мени ҳам олиб чиқиб кетарди, бунга шубҳам йўқ. Айтишларича, шоир Туркистон ҳарбий округи қўмондони билан ошна экан. Генералнинг қалбига қай йўсинда йўл топган – билмайман, лекин 1966 йил ёзида уйи зилзиладан вайрон бўлган бечораҳол кўринишида шаҳар четидан ер олган, уйини ҳарбий қурувчилар икки ойда қуриб беришган экан. Синчдан қурилган бақувват уйнинг вайроналигини тасдиқловчи ҳужжатни ким берган, боғчага ажратилган жойни ким унга инъом этган – бу “ҳарбий сир” бўлса керак. Махфий бўлмаган ҳолат шуки, бир ёш адибни бугун ҳарбий хизматдан олиб қолиб, эртасига “хизматга лаёқатсиз” деган қизил гувоҳнома олиб бериш унга писта чақиб ташлашдай осон бир юмуш эди. Мен эсам бу хизмат эвазига унга умрим бўйи адабий котиблик қилишга мажбур бўлардим. Бу “маданий қуллик”дан кўра бир йиллик хизматни афзал билдим.

Иккинчи қисм
БИР ЙИЛЛИК ТАНАФФУС

Тўрва-халтани елкага осиб

Ноябрнинг сўнгги кунида мингдан зиёд йигитни сафга тизиб, темир йўлнинг юк ташиш бекати томон бошлашди. Кўчада транспорт ҳаракати тўхтатилди. Ўртада халта орқалаган йигитлар сафи, четда муштипар ота-оналар, дўстлар… Яхшики, ҳаракат осудалик билан давом этди. Агар бир ғаламиснинг ҳаракати билан тўс-тўпалон бошланса, қиёмат-қойим бўлиши ҳеч гап эмасди.

Орадан ярим йил ўтгач, Россиянинг Липецк шаҳрига бориб йигитларни хизматга олиб келишда иштирок этдим. Мингдан ошиқ йигитни юзга яқин одам кузатди. Бундай солиштиришимга сабаб, биз билан уларнинг меҳру оқибатидаги тафовутни кўрсатиш. Рус йигитларининг кўпи ҳарбий хизматдан кейин уйига қайтмайди, айримлари хизматни давом эттирадилар (буларни “макарон” деб атаганлар ва аскарлар улардан нафратланганлар), баъзилари бошқа шаҳарларга бахт излаб кетадилар. Афсусларким, бу нодонлар бахтни ота-оналари бағридан изламайдилар.

Йигитлар билан тўлган эшелон шомда йўлга тушди. Тартиб-қоида бўйича кузатувчилар йигитларни емак-ичмак билан таъминлашлари шарт эди. Аммо беш кеча-кундузлик йўл давомида бир бурда ҳам нон беришмади. Бундан ҳеч ким ранжимади, ҳақини талаб ҳам қилмади. Чунки ҳар бир йигитнинг халтасини ота-онаси ош-нон билан тўлдириб берган эди. Таом бериши шарт бўлган кузатувчи ҳарбийлар бизнинг мусофир дастурхонимизга шерик бўлиб ўтирардилар (Липецкдан қайтишимизда билсам, бир вагон озиқ-овқат билан тўла экан. Манзилга етгунча йигитлар “вагонни бўшатган” эдилар).

Бешинчи куни поезд чўлдаги кичик бекатда тўхтади. Совуқ шамол ойнаклар тирқишидан кириб, вагонни бирпасда музхонага айлантириб қўйди. Сал нарида уч-тўрт пастак дарахт кўзга ташланади. Ёмғирдан кейин ёпирилган совуқ шамол дарахт шохларини муз-сумалакка айлантириб қўйган. Атроф худди эртак кинолардаги муз салтанатига ўхшайди. Шамолда сумалак-шохлар бир-бирига урилиб, ажиб товуш чиқаради.

Пастга тушиб сафландик. Ҳамма қишлик кийимда бўлса-да, бунақа совуқни тасаввур ҳам этмаган, ўттиз даражали совуқда, чўл шамолида туриш осон эмасди.

– Тоҳир ака, бу совуққа чидай олмаймиз, шу ерда ҳаммамиз ўлиб кетсак керак, – деди йигитлардан бири йиғламсираб.

– Қўрқманглар, ўлмаймиз. Қаранглар, икки-учта чумчуқ юрибди, чумчуқ чидаган, биз ҳам чидаймиз,-деб уларга далда берган бўлдим.

Шу совуқда пиёда йўлга тушдик. Қаерга келганимизни билмаймиз, кузатувчилар “Москвага борамиз”, дейишган эди. Москва атрофида бунақа чўл борлигини билмас эдим. Қаерга кетаётганимиз бизга номаълум, атрофда биронта уй ҳам, дарахтзор ҳам кўринмайди. Очликдан ва совуқдан қақшай бошлаганимизда пастак иморатлар кўриниб, уларга нажот кўзлари билан қарадик. Бу иморатлар ярим ертўла шаклида қурилган эди. “Клуб” деб ёзиб қўйилган бинога кирдик. Совуқдан қутулиб, жаннат роҳатига етишгандек бўлдик. Аммо бу нажот вақтинчалик эди: иситилмайдиган клубда яна қалтирай бошладик. Бу ерда йигитлар роталарга, взводларга бўлиниб, бир-бир чиқиб кета бошладилар. Навбат каминага ҳам келди, учинчи ротанинг учинчи взводи рўйхатида эканман. Ярим кечада яна йўлга тушдик. Бу сафар янгича услубда қурилган бинога яқинлашдик – ҳаммом экан. Ичкарига киришим билан бир сержант менга яқинлашиб, этигимга қаради-да, “еч” деб амр этди. Бунақа зўрларнинг ечинтириб олишини аввалдан билардим, шунинг учун эски кийимларда келган эдим.

– Бу этик сизга ярамайди, – деб йиртиғини кўрсатган эдим, сўкиниб нари кетди.

Ҳаммомда чўмилиб чиқиб, ҳарбий кийимларни кийиб “Совет армия-сининг солдати”га айландим. Беш кеча-кундуз бирга келган йигитлар ҳарбий либосларни кийиб олишгач, бир-бирларини танимай қолишди. Тун ярмидан оққанда “казарма” деб аталмиш ҳарбийлар ётоғига келдик. Совуқ азобидан қутулиб энди уйқу роҳатига етган эдик “Подьем!” (“Турилсин!”) деган буйруқ янгради. Баъзи йигитлар ғашланиб, “ҳозиргина ётдик-ку” дейишган эди, сержантнинг тепкисини еб, сапчиб туришди. Шим билан этикни кийдик, ич кўйлакда ҳовлига ҳайдашди. Кечаги совуқ ҳолва экан. Ич кўйлакда дилдираб турибмиз. Бизни бадантарбия учун югуртирадиган сержант бамайлихотир чиқиб келиб, бизларга “сенлар ҳам одаммисанлар?” дегандай беписанд қараб олгач, “Бегом!” (“Югурилсин!”) деб буйруқ берди. Ўзи худди подачи каби сафнинг ортига ўтди. Ўпкамизга муздек ҳаво челаклаб кираётгандай бўлиб, нафас олишга қийналдик. Дам ўтмай икки кўзим шишиб кетди. Тўхтай десам, сержант бақириб сўкинди: худди киноларда кўрганим ҳарбий асирларни ҳайдаётган гестапочига ўхшайди. “Кечаги бола тўғри айтибди, шу ерда совуқдан ўлиб кетарканмиз”, деб ўйладим. Кўз олдим хиралашди, оёқларим чалишиб йиқилай деганимда йигитлар ушлаб қолишди. Сержант шишиб юмилай деб қолган кўзларимни кўриб, раҳм қилди, орқага қайтишимга рухсат берди.

Бадантарбия тугагунча аллақанча йигитларнинг оёқлари шилиниб кетибди. Бунга ўзлари айбдор, этик танлашда “иссиқ пайпоқ билан киярман” деган мақсадда каттароғини олишган экан. Ҳарбийда уларга ким иссиқ пайпоқ бераркан? Бундан ташқари, кўпчилиги пайтава ўрашни билмас эди. Нонуштага борганда ошхона пештоқидаги “Яшасин Совет Конституцияси!” деган шиорни ўқиб, “ҳар овқатланишда конституцияни шарафлар эканмиз-да”, деб ўйлабман. Қорин тўйгач, фикр қилсам, бу кун 5 декабрь – СССР Конституцияси байрами экан. Нонуштадан кейинказармага қайтариб, ички тартибларни ўргатишди. Сўнг пайтава ўраш машқи бошланди. Менинг ўрашимни кузатган сержант:

– Бунақа ўрашни кимдан ўргангансан? – деб сўради.

– Дадамдан, дадам офицер бўлганлар, – дедим.

– Унда сенам офицер бўласанми?

– Ҳа, ярим йил хизмат қилганимдан кейин офицерлар ўқишига жўнатишади, мен олий маълумотлиман, – дедим.

Мен “ўзимдан ёш сержант бола ҳадеб дағдаға қилмасин”, деб атай айтдим бу гапимни. Кутганимдек бўлмади, у “сендақа олий маълумотлилар мен учун сариқ чақа” дегандай беписанд қараб қўя қолди. Кейинги муомалаларида ҳам ҳурмат учқуни сезилмади. Эртасига қисм командирининг сиёсий ишлар бўйича ўринбосари майор Рябошапкага (“Замполит” дейиларди) учраб, ўзимни танитдим, “СССР Журналистлар союзи аъзоси” эканимни ҳам қистириб ўтдим. Дон казакларидан бўлган бу майорнинг сиёсий онги қай даражада эканини билмадим-у, аммо маданий онги ғоят паст экани бир-икки гапиданоқ сезилди. Бу тўнкамижоз одам билан бир йил муроса қилишимга тўғри келди.

Ҳарбий қисмдаги “иссиқ ўринлар”ни биздан аввал келган украин йигитлари эгаллаб бўлишган экан. Битта йигитимизга ошхонадан ўрин тегди. Омад паркентлик Миртўлага кулиб боқди. “Санчаст”даги (санитар бўлими – ўн ўринли кичик шифохона) ҳамшира истеъфога чиқаётгани туфайли Самарқанд ветеринария институтини тугатган йигитни – олий маълумотли мол докторини шу хизматга ўтқазишди. Унга икки вазифани юклашди: ҳарбий қисмнинг 100–120 бошли чўчқахонаси бор эди. Аскарлардан қолган овқат қолдиқлари билан боқиларди. Миртўла эрталаб ишни чўчқахонани кузатишдан бошлаб, кейин бемор аскарларга қараши керак эди. Бу вазифани йил давомида сидқидилдан бажарди. Мен эсам йил бўйи “Миртўла чўчқаларнинг суюкли дўхтиржони”, деб унга тегажоқлик қилдим. Миртўла табиатан ювош, менинг тўмтоқ ҳазилларимга “чидамли” эди. Ҳарбийда бошланган дўстлигимиз қирқ йилдан ортиқ давом этди. Ўғлининг вафотидан куйган юраги бевафолик қилди, ўлим уни тўйда ўтирганида осонлик билан бағрига олибди. “Ё Аллоҳим, фоний дунёда менга яхши дўстлар неъматини бердинг, Қиёмат кунида мени улар олдида уялтирмай, жаннатингда қовуштир!” – деб муножотлар қилганимда Миртўланинг номини ҳам хоссатан тилга оламан. Миртўла кулиб турган чеҳраси билан хотирамга муҳрланган.

Йўлда келишимизда “Москвага кетяпсизлар”, деб алдашмаган экан. Хат ёзиш учун манзилни билдиришди: “Москва – 400, в/ч 40363 – в”. Кейин билсак, биз Москвадан жуда узоқда, Волгоградга яқин Астрахан чўлига жойлашган махфий саналувчи шаҳарга тушган эканмиз. Орадан кўп ўтмай махфийлик бекор қилингач, ҳарбий қисм жойлашган шаҳар “Капустин-яр” деб аталишини билдик. Бу жойда дастлабки “Катюша”лар, сўнг баллистик ракеталар ясалиб, синаб кўрилган экан. Бойқўнғир космодроми қурилгунча ракеталарни учирувчи асосий полигон яқинига келган эканмиз. Бу атрофга ракета қисмлари жойлашгани учун шаҳарчада асосан офицерлар истиқомат қилишар, бегоналар киритилмасди (Бу шаҳар ва унинг атрофи ҳозирга қадар ракетачиларники. Россия билан АҚШ ҳарбий қудратларини қисқартириш битимига келишгач, ракеталар шу полигонларда демонтаж қилинди). Мен хизмат қила бошлаган ҳарбий қисмни “учебка” – “ўқув даргоҳи” дейишаркан. Бу маскан бир қараганда қурувчилар қисмига алоқадор бўлса-да, улардан фарқли томони – ракета майдончалари қурилишида ишловчи хос мутахассислар тайёрланарди. Алоқачи, пайвандчи, тунукачи, автокранчи каби ҳунарлар ярим йил мобайнида ўргатилгач, асосан чўлларда жойлашган турли ракета майдонлари қурилишига жўнатишарди. Мен электр-газ пайвандчи-лар взводида эдим. Ҳарбийга отланганимда “ишқилиб денгизчиларга ё десантчиларга тушиб қолмай”, деб чўчигандим. Денгизчилардан чўчига-ним – фақат сузишни билмаслигимдан эмас, бу қисмларда икки йил хизмат қилишим лозим бўларди. Десантчиларга тушсам, парашютдан сак-раш чоғида қўрқувдан юрагим ёрилиб ўлсам керак, дердим. Шукурки, кўнглимдагидай жойга тушиш насиб этди.

Биринчи соқчилик (“навбатчилик”, “қоровулчилик” десам ҳам бўлаверади) ҳеч эсимдан чиқмайди. Қоровулхонада кимнинг қаерда туриши белгиланаётган пайтда қоровулбоши сержант “Стратегик аҳамиятга эга бўлган энг муҳим объект бешинчи пост ҳисобланади, шунинг учун энг онгли солдатга ишонч билдирамиз”, деб менга маъноли қараб қўйди. “Энг онгли солдат” дейишида ҳам киноя оҳанги сезилди. Ҳар бир постга икки аскар белгиланиб, икки соатда навбат алмашинарди. 5-пост энг узоқ ҳисоблангани учун бориб-келгунча ярим соат вақт кетарди. Шу сабабли бу постга аскар жазо сифатида қўйилар экан. Мен жазога лойиқ ҳунар кўрсатмаган эдим, фақат сержантлар олий маълумотли журналистни шу тарзда камситиб майна қилмоқчи бўлишганини англадим. Улар янглишишди: агар учинчи постга қўйишганда чиндан ҳам камситишган бўлишарди. 3-пост чўчқахона эди. Атрофида айланиб қўриқлаш у ёқда турсин, 200–300 қадам берида турган одамнинг ҳам кўнгли айниб кетарди.

Қоровулбоши йўл-йўлакай соқчиларни алмаштиришни бошлади. 3-постдан ўтишга мажбурман. Аксига олиб, чўчқахона атрофида соқчи кўринмади. Уни қидиришга тушдик. “Агар қочиб кетган бўлса, эрталабгача ҳаммамизнинг шўримиз қурийди”, – деди қоровулбоши. Ҳамма жўр овоз бўлиб бақириб чақирса ҳам, соқчидан садо чиқмади. Шунда чўчқахона эшигига кўзим тушди: эшикни тамбалайдиган ходача четга суриб қўйилибди.

– Ўртоқ сержант, совуққа чидолмай ичкарига кириб ётганга ўхшайди, –дедим-да, эшикка ишора қилдим.

Сержант сўкина-сўкина ичкари кириб кетди, сўнг бир ўзи қайтиб чиқди.

– Шу ерда экан, чўчқаларни ачомлаб ётибди. Эрталабгача алмаштирмаймиз, ётаверсин, – деди.

5-постга етиб бориб, шеригимни алмаштирдим. Юрган пайтимда билинмаган эди, совуқнинг забтини энди сеза бошладим. Совуқ шамол суяк-суягимга қадар зириллатиб юборди. У ёқ-бу ёққа юрдим, сакрадим, ҳатто югурдим, баданимга илиқлик ўтмади. Аслида бунақа соқчиликда турувчига оёғига пийма, устига пўстин берилиши керак эди. Негадир бизга беришмади. Узунасига юз, энига ўттиз қадам келадиган ярми ер остида бўлган иншоотда нима сақланишини билмас эдим. Сал нарида ҳам шунга ўхшаган бинолар қораси кўриниб турарди, лекин улар атрофи симтўр билан ўралган, ҳар эллик қадамда чироқ ёниб турибди, пўстинли соқчи елкасига автомат осиб олган.