Текст книги "Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)"

Чойхона “чемпионлари”

Ғирромлик фақат футболда эмас, бошқа соҳаларда ҳам учрашини айтиб эдим. Мисол тариқасида шахмат кўригини эслайман. Шу баҳонада Ўзбекистонда шахмат ривожи учун жон куйдирган фидойи инсон Мамажон Муҳиддиновни ёдга оламан. Шахматнинг бугунги муҳташам саройига Мамажон ака ўша йиллари пойдевор қўйганлар, дейишимда муболаға йўқ. Шахмат тарихидан номзодлик диссертацияси ҳимоя қилган Мамажон ака аввал айтганимдай, Ўзбекистондаги ягона “СССР спорт устаси” эдилар. Деярли барча газета-журналларни шахматга доир мақолалар ва жаҳон биринчилигидаги энг яхши ўйинларнинг шарҳлари билан таъминлардилар. “Ленин учқуни”да ҳар йили “Янги йил шахмат конкурси” ўтқазишда бош бўлардилар. Болаларга мос масалаларни, саволларни тайёрлаб берардилар. Бир неча юз жавобни синчиклаб ўқиб чиқиб, ғолибни аниқлардилар. Таҳририят ғолибларга қимматбаҳо совғалар берарди. Мен мактабда ўқиб юрганимда шахмат ўйнашни ўрганган эдим. Мамажон аканинг таъсирларида жиддийроқ шуғуллана бошладим. Газетага шахмат масалаларини тайёрлаш жараёнида у кишидан кўп нарсаларни ўргандим. Бунга қаноат қилмай, Москвада нашр этиладиган “64” деган ҳафталик газетани мунтазам сотиб олардим. Ундаги жаҳон чемпионлари ўйинларининг таҳлилини эринмай ўрганардим. Буюк шахматчи бўладиган қобилиятим йўқ эди, лекин унча-мунча шахматчига бас кела олардим. Ёзувчилар уюшмасининг бир хонасида доимий равишда кимлардир шахмат ўйнаб ўтиришарди. Айримларнинг “иш куни” фақат шу ўйин билан ўтарди. Кунларнинг бирида журнал таҳририятига берган ҳикоям тақдири билан қизиқиб келсам, “шахматдаги зўр”лардан бири ёлғиз зерикиб ўтирган эканлар. Менинг мақсадимни эшитмай туриб, у акамиз: “Шахматга қалайсиз?” – деб сўрадилар. Мен нодон: “Сизни енгишга кучим етади”, – деб ҳазиллашибман. Шахмат масалаларини ечишни ўрганибман-у, жиззаки шахматчиларга ҳазил қилиш мумкинмаслигини билмабман. “Шунақами? Уч марта ўйнаймиз, агар биттасида сенга енгилсам, иккинчи шахматга яқинлашмайман”, деб қасам ичвордилар. Беш марта ўйнадик. Биттасида ҳам енга олмадилар. Босиб-босиб сигарет чекдилар. Кейин индамай чиқиб кетдилар. Эртасигами ё индинигами даҳлизда учратиб, салом берсам, алик олмадилар. Саломнинг аликсиз қолиши ҳолва экан, ҳикоя журналда чиқмай қолди. Шунда “шахматнинг бу томони ҳам бор экан, ўйнамай қўя қолай”, деб аҳд қилган эдим.

Аниқ эсимда йўқ, 1968 йил эди шекилли, Янги йил шахмат кўригига келган мактублар орасида биттаси диққатимни тортди. Барча масалалар, барча саволлар жуда аниқлик билан ечилган эди. Еттинчи синф ўқувчисининг бу қадар аниқ жавоб ёзиши менда шубҳа уйғотди. Мамажон ака ҳам гумонсираган эканлар. Ғолибларни эълон қилмай туриб, текшириб келиш мақсадида Паркентга йўл олдим. Мактаб директорига шу ўқувчи билан танишиш истагим борлигини билдирдим, шахмат келтиришларини ҳам илтимос қилдим. Директор ҳам ажабланиб, ҳам бир оз ташвишланиб, ўқувчини хонасига чақиртирди. Ўзимни таништирганимда болада саросима сезилди. Боланинг ўқишлари билан қизиққандай бўлиб, уч-тўрт савол бериб шахмат ўйинига таклиф қилдим-да, “доналарни сиз теринг”, дедим. Бола сир бой бермай, доналарни тера бошлади. Хато терганини билмагандай дона суришни бошладим. У менинг ҳаракатимга қараб пиёдаларни тўғрига сурмай, асп юриш қилди.

– Шахмат ўйнашни билмас экансиз-ку, масалаларни ким ечиб берди? – деб сўрадим-да, директорга мақсадимни билдирдим. Бола бошини эгди-ю, жавоб бермади.

– Акаси ечиб бергандир, қишлоқда унга тенг келадигани йўқ, – деди директор.

“Шахматчи” боланинг акасини чақириб келишди. “Бир қўл ташлаймизми?” деган таклифимни эшитиб, доналарни терди. Чиндан ҳам уста шахматчи экан, ўн бешта юришга чоғим келди, мотнинг нафасини сезиб, ўйинни бас қилдим-да:

– Укангизга нега ўргатмагансиз? – деб сўрадим.

– Укам сабрсиз бола. Шахматни ўрганиш учун биринчи галда сабр керак, – деди у.

– Иккинчи галда таҳлилми?

– Ҳа. Мен ўзимнинг кейинги юришларимни билиб, сизнинг ҳужум-ларингизни ҳам ҳисобга олишим керак.

– Укангиз номидан масалалар ечаётганингизда менинг бугунги “юришим”ни ҳисобга олмабсиз-да? Нега ғирром йўлни танладингиз? Газетанинг кичик совғасини оламан деб укангизни уятга қолдирардингиз-ку?

Бу воқеани қаламга олиб, фельетон ёзишим мумкин эди. Лекин аканинг шахматга бўлган муҳаббатини, маҳоратини инобатга олиб, Мамажон ака билан маслаҳатлашган ҳолда индамай қўйишни лозим топдик. Паркентдан қайтар маҳалимда шахматчи йигитга “болалар боп масалалар тузиб, таҳририятга юбориб туринг, газетада берамиз”, деб таклиф қилган эдим. Негадир жавоб бўлмади. Назаримда қилган ишидан уялган бўлса керак. Ҳозир ўша йигитни эслаб, “шахматчиларга яратиб берилаётган бугунги шароит ўша даврда бўлганда эди, Паркентдан ҳам халқаро гроссмейстер чиқарди”, деб ўйлайман. Ўша йигитнинг ёши ҳозир олт-мишдан ошгандир, тенгдош улфатлари билан чойхонада шахмат суриб ўтиргандир. Афсус, афсус, Худо берган қобилият “чойхона чемпиони” унвони билан чекланиб қолди. Яна афсуски, чойхоналарда яна қанча “чемпионлар” дона суряпти экан?

Қишлоқдаги уруш ваҳми

“Фан-техника ва спорт” бўлими 1967 йилдан эътиборан “Фан-техника, спорт ва ҳарбий-ватанпарварлик бўлими” деб номланди. Бунга сабаб, болалар ўртасида “Зарница” деб номланган ҳарбий ўйин ташкил этилди. Москвада бу ўйин қўмондони маршал Казаков, Ўзбекистонда генерел-лейтенант Норхўжаев эди. Ўйин низомлари эълон қилинган, жойларда тайёргарлик ишлари бошланиб кетган эди. 1967 йил февраль ойининг охирларида Фарғонанинг Бешариқ шаҳарчасидан ўйинга тайёр эканликлари ҳақида хабар келди. Барча шароитга эга бўлган шаҳардагилар “ўйлаб ўйларига етмай” туриб, узоқ шаҳарчадагилар “тўйларига етиб” олишибди. Муҳарриримиз Суроб ака, “Бориб ўйинни ўтказиб келинг”, деб топшириқ бердилар. “Чарм тўпда”ги савол-жавоб такрорланди. Биринчи ўйин қандай ўтказилишини ҳеч ким билмасди. Мен дастлабки ижодий сафаримга тайёрландим. Биринчи марта самолётда учдим. Қўрққаним йўқ-ку, аммо қулоғим шанғиллаб беҳузур қилди. Қўқон аэропортида шаҳарга қандай боришни сўрай десам, ўзимнинг гапимни ўзим ҳам эшитмайман. Сўраб-сўраб, автобекатга бордим. Тиқин автобусда Бешариққа етдим. Так-лифномада кўрсатилган 1-мактабни осонгина топдим. Очиқ юзли киши кутиб олиб, ўзларини “мактаб директори Абдужалил Тошпўлатов” деб таништирдилар. Сўнг мактаб пионерларининг Бош етакчисини чақиртириб “Муҳаммаджон Холиқов яқинда ҳарбийдан қайтдилар, болаларнинг ўйинига ўзлари бош бўладилар”, дедилар. Ишни болалар билан танишишдан бошладим. Ўйин иштирокчиларига ҳарбийлашган махсус кийим тиктиришган экан. Мен у дамда ҳарбийда хизмат қилмаган эдим. Лекин мактабда ўқиганимизда ҳарбий дарс бўларди. Ҳарбий тартиб ва қоидаларни ўшанда ўрганиб эдим. Дадажонимнинг ҳарбийга доир суҳбатлари ҳам ёдимда эди. Ўйин тартибига кўра, биринчи шарт сафда шахдам қадам босиб юриш эди. У дамларда мактабларда алоҳида жиҳозланган ҳарбий синф мавжуд бўлиб, ҳақиқий автоматлар ҳам сақланарди. Саф машқида болаларга автоматлар ҳам берилди. Машқ учун спорт майдончаси торлик қилиб, болаларни кўчага олиб чиқдик. Ҳамма машмаша шундан кейин бошланди. Саф машқини тугатиб, Муҳаммаджон ака билан эртага бўладиган дала “жанги” режасини маслаҳат қилиб ўтирганимизда директорни шошқич равишда райкомга чақиришди. Мактаб билан райком ораси уч юз қадам чамаси келарди. Орадан йигирма дақиқача вақт ўтгач, мени ҳам чақиртиришди. “Тез бормасангиз бўлмайди, райком бува директоримизни ишдан ҳайдайдиганга ўхшайди”, – дейишди. Қандай воқеа юз берганини райкомга борганда билдим. Ҳарбийча кийиниб, автомат ушлаган мактаб ўқувчиларини кўрган аҳолида “уруш бошланиб қолганга ўхшайди”, деган ваҳима тарқалиб, бу миш-миш ўша заҳоти райком биринчи котибига етиб келибди. Саркотиб туман ҳарбий комиссарини чақиртириб сўраса, у “ҳеч нима билмайман”, дебди. Сўнг директорни чақиртириб уни сиқувга олишибди. Абдужалил ака бу бутуниттифоқ ўйини эканини, Тошкентдан махсус мухбир келганини айтганларидан сўнг мени чақиртиришибди. Саркотиб менинг саломимга жавобан “бу яна қандақа ўзбошимчалик?” деган таҳдидли савол билан “алик” олди. Мен осойишталик билан гап бошлаб, унга “Зарница” низоми чоп этилган “Пионерская правда” ва “Ленин учқуни” газеталарини узатдим. У диққат билан ўқиб чиқиб, ҳарбий комиссарга узатди. Кейин икковлари бир-бирларига савол назари билан қараб қолишди. Саркотибнинг топшириғи билан эртага белгиланган ўйинни ҳарбий комиссар бошқарадиган бўлди. Жойни ҳам ўзи танлади:

– Новқатга боринглар. Баланд-паст қир бунақа ўйинга жуда мос. Вақтим бўлса, ўзим ҳам чиқаман.

Новқат чиндан ҳам ҳарбий ўйин учун мос эди. Бешинчи март, якшанба куни ҳаво очиқ, қирда баҳорнинг ёқимли шабадаси эсарди. Болалар яйраб кетишди. Улар иккига бўлинишиб, “жанг”ни бошлашди. Мен қўлимда фотоаппарат билан уларга қўшилиб югураман. Пешинга яқин тугаган “жанг” якунига бағишлаб “Новқат операцияси” деган катта мақола ёздим. Фотосуратлар билан берилган бу мақола учун раҳмат эшитиб, кўнглим тоғдай кўтарилди. Кейинчалик бу ўйин анча оммавийлашди. Энди ҳарбий қисмлар ҳам жалб этиладиган бўлди. Тутун тарқатувчи мосламалар, ичи бўш ўқ отувчи автоматлар, ҳатто танклар иштирокидаги ўйинлар болаларни ўзига тортар эди. Бир неча йил давомида бу ўйинларда иштирок этиб, фоторепортажлар тайёрладим. Бу “жанг”ларда кўриб-билганларим ҳарбий хизматга борганимда асқатди.

Битта мақола ёзиш учун тўрт кун вақтим кетганига ачинмайман. Чунки Бешариқда мен ажойиб одамлар билан дўстлашдим. Водий томонга сафар қилсам, ишим бўлмаса-да, Бешариққа кириб ўтишни одат қилдим. “Сомон йўли элчилари”даги баъзи воқеалар Бешариқда содир бўлган, “Шайтанат”нинг ёзилиш тарихига ҳам Бешариқнинг алоқаси борки, бу ҳақда кейинроқ баён этаман.

Биринчи борганимда Муҳаммаджон аканинг уйларида тунадим. У даврларда туманларда меҳмонхоналар бўлмас эди. Бирон таниш ёки нотанишнинг уйига қўноқ бўлардик. Муҳаммаджон ака меҳмондорчиликни ўрнига қўйдилар. Кейин билсам, бир ҳафта аввал у кишининг тўйлари бўлган экан. Демак, мен чиллалик уйга кириб, хато қилибман. Афсуски, бу каби одатларимизни кейинроқ билдим.

“Мини баскетбол”, “Светофор”, “Қувноқ эстафета” каби ўйинларнинг низомларини тайёрлашда, дастлабки мусобақаларни ўтказишда ҳам иштирок этдим. Бухороликларнинг ташаббуси билан стол тенниси бўйича “Чарм тўп”га ўхшаш мусобақалар ташкил қилмоқчи эдик, лекин негадир оммавийлашмади. Бунга маҳалла болаларини теннис столи билан таъминлашнинг мушкуллиги сабаб бўлгандир, деб ўйлайман. Бугунги кунда стол тенниси, бадминтон ўйинларини оммавийлаштириш чоралари кўрилса яхши бўларди. Бу ўйинлар фақат болалар эмас, катталарнинг саломатлиги учун ҳам ғоят фойдали.

Фантастика остонасида

Таҳририятдаги ишим фақат спорт билан боғлиқ эмасди. Айниқса кеч куз, эрта баҳор оралиғида бу соҳада “дам” бўларди. Газетанинг иккинчи саҳифаси қисман спорт мавзуига ажратилса, қолгани фан-техника мавзуига берилади. Болаларни фан ва техникага қизиқтиришга бағишланган мақолалар мунтазам бериб борилиши шарт эди. Шу мавзуга бағишланган “Аниқ фанлар академияси” ташкил қилинганди. Болаларга ҳали яхши таниш бўлмаган кибернетика ҳақидаги тушунчалар, бугунги компьютерларнинг бобоси саналган “ЭҲМ” – электрон ҳисоблаш машиналари ҳақидаги мақолаларни тайёрлаш ўзим учун ҳам фойдали бўлди. Бир неча илмий текшириш институтларига бориб, у ерда олимлар билан суҳбатлашдим.

Бизда кўп фан тармоқлари дунё билан тенглашадиган даражада ривожланаётган эди. Олимларимиз ҳам дунё таниган илм аҳлидан кам эмасди. Академик Восил Қобулов раҳбарлигида қад ростлаган кибернетика институти Иттифоқдаги энг кучли фан даргоҳларидан ҳисобланарди. Кимёгар академик Обид Содиқовнинг кашфиётлари, академик Сирожиддиновнинг математика оламидаги ишлари ғоят қадрланар эди. Геолог Ҳабиб Абдуллаев номини дунё биларди.

Аммо… илмни оммага тушунарли тарзда етказиш масаласида камчилигимиз бор эди. Олимларимизнинг кўп-кўп илмий китоблари нашр этиларди. Лекин улар фақат мутахассислар тушунадиган тилда ва услубда эди. Бу соҳада Европадан ўрганадиган ишларимиз бор эди. У томонларда адабиётнинг илмий-оммабоп услуби тараққий этганди. Айниқса, болалар учун жуда кўп китоблар нашр этиларди. Бу соҳага рус олимлари ҳам жиддий эътибор қаратардилар. Ўзлари ёзиш билан кифояланмай, дунё олимларининг асарларини рус тилига таржима қилардилар. Мен газетага мақола тайёрлаётганимда ўша китоблардан фойдаланардим. Шу баҳонада кутубхонам илмий-оммабоп китоблар билан бойиганди. “Энциклопедический словарь юного физика”, “Энциклопедический словарь юного астронома”, “Физика для любознательных”, “Эврика” туркумида чиқарилган ўнлаб китоблар, шу туркумда 1963 йилдан эътиборан ҳар йили чиқарилувчи альманахлар, “Академики рассказывают”, “Шеренгавеликих биологов”, “Великие химики”, “Рассказы об учёных”… Мен тўплаган илмий-оммабоп китобларнинг сони икки-уч юздан ошади. Фан тарихига оид нашр этилган китобларда, мақолаларда буюк аждодларимизнинг номлари тилга олинмаслиги каминани кўп ранжитарди. Онда-сонда Мирзо Улуғбек номи учрарди, Хоразмий, Фарғоний, Беруний, Форобийларнинг дунё фани ривожидаги ўрнини улар ё билишмасди, ё била туриб тан олишни исташмасди.

Ўзбек тилидаги илмий-оммабоп нашрлар ҳозирги кунда ҳам етарли даражада эмас. Китоб дўконларида болаларбоп илмий нашрларни учратиб турибман, лекин бизни ирмоқ суви қаноатлантирмайди, жўшиб оқувчи сой керак. Бугун илм оламига кириб келаётган ёшларимиз зиммаларида бу вазифа ҳам борлигини англаб, бу ишга ўзларини тайёрлаб борсалар нур аланнур бўларди.

Фан-техника янгиликларига яқинлашишим менда бадиий адабиётдаги фантастика тарзига қизиқишимни оширди. Болалигимда эртакларга қизиқардим, энди илмга асосланган хаёлот олами мени ўзига торта бошлади. Бу йўналишдаги уч-тўрт китоб русчадан ўзбекчага таржима қилинганди, лекин ўзбек адиблари орасида мазкур соҳага жиддий равишда мурожаат қилганлар йўқ эди. Эллигинчи йилларнинг иккинчи ярмида “Ленин учқуни”га муҳаррирлик қилган Ғани Жаҳонгиров бир қисса ёзган эканлар, лекин китоб ҳолида нашр этилмаган. Ваҳоб Рўзиматовнинг айтишларича, ўттизинчи йилларда ҳам бир одам фантастик қисса ёзган экан. Мен кутубхоналардан излаб кўрдим, лекин бу асарнинг изини топа олмадим.

Фантастика йўналишида асар ёзишни орзу қилиб, ўзлаштирилмаган қўриқ қаршисида турган эканман. Герберт Уэллснинг 1897 йили Лондонда нашр этилган “Кўринмас одам” романи ўзбек тилига 1967 йили таржима қилинди. 1895 йилда нашр этилган “Вақт машинаси” асари янги тарздаги илмий-фантастик йўналишига асос солган деб ҳисобланади. Адибнинг бу борадаги илмий тахминлари, хусусан “вақт машинаси” ғоясидан фантаст адиблар то ҳозирга қадар фойдаланадилар. Бугунги ёшларимиз “Кўринмас одам” фильми билан таниш бўлсалар керак. Камина 1967 йилда бу асарни ўқиб чиққач, физикадан, хусусан, нур синиши ва қайтиши қонунидан озгина хабардор бўлганим учун адибнинг илмий ғоясида хато кўргандек бўлдим. Агар кўринмас одам Уэллс ғояси бўйича яратилса, у кўр бўлиб қолиши керакмасми, деган фикрга келиб, ўзимча бунинг янги йўлини излай бошладим.

Ўша йили тоғам – Мирзакалон Исмоилий шифохонада даволанаётган эдилар. Зиёратга бориб, фантастика билан шуғулланишга қизиқишим борлигини айтдим. Тоғам гапларимни диққат билан тинглагач, “яхши нарсани ўйлабсан, адабиётда ўз йўлинг бўлгани дуруст, бировлар йўлидан юришнинг қизиғи йўқ, сен ўз йўлингни топ”, дедилар. Бу гаплари мен учун оқ фотиҳа бўлиб хизмат қилди. “Ҳикмат афандининг ўлими” асарини ёзиш ҳаракатига тушдим. Эрталаб ишга жўнайман, оқшомда ўқишга бораман, тунда қайтаман. Аяжоним иситиб берган таомни еб, қоғоз-қаламни қўлга оламан. “Чарчаб келдинг, ётиб ухла”, дейдилар меҳрибоним. “Овқат сал ҳазм бўлсин, бирпас ўтирайин”, деб баҳона қиламан.

Маълумки, бадиий асарда зиддиятлар, тўқнашувлар бўлиши керак. Ўша давр адабиётидаги асосий зиддият қолоқ раис билан янгича фикр-лайдиган партком котиби эди. Бу мавзуда ёзилган Абдулла Қаҳҳорнинг “Синчалак”, Шароф Рашидовнинг “Бўрондан кучли” асарлари бошқалар учун йўл кўрсатувчи маёқ эди. Фантастик асарда колхоз раиси ҳам, партком ҳам йўқ, хўш, нима қилиш керак? Рус совет фантастикаси бу масалани ўзича ҳал қилган: воқеа ё узоқ коинотда ёки капиталист мамлакатида бўлиб ўтади. Беляевнинг машҳур “Одам Амфибия”, “Профессор Доуэлнинг боши” каби асарларида воқеалар хорижда бўлиб ўтади. Коинотдаги тўқнашувда ҳам совет фазогирлари яхши, капиталист мамлакатларники эса золим. Мен кашф қилмоқчи бўлган кўринмас одам совет Ўзбекистонида қандай зиддиятга дуч келиши мумкин? Шунга ўхшаш тўсиқларни ўйлай-ўйлай мен ҳам воқеани хорижга кўчиришга аҳд қилдим. Беляев асарларидаги барча қаҳрамонлар воқеа содир бўлаётган мамлакат тобелари. Мен бу йўлдан сал четга чиқиб, қаҳрамонимни, яъни кўринмас одамни кашф қилувчи олимни хориждаги ўзбекларнинг вакили қилиб олдим. Асарни 1969 йили ёзиб тугатдим. Ҳарбий хизматга чақирилган кунларим нашриётга ариза топширмоқчи бўлдим. У дамларда ариза ҳам, китобнинг қисқача мазмуни ҳам рус тилида ёзиларди, сабабки, Ўзбекистондаги нашриётларнинг йиллик режаси Москвада ўрганилиб, сўнг тасдиқланарди. Ариза ва унга иловани русча ёзиб, “хатоси бўлса тузатиб беринг”, деб шоир Ёқуб Хўжаевга илтимос қилдим. Ёқуб ака “Пионер востока”да ишлардилар, болаларга рус тилида шеърлар ёзардилар. Аризани ўқиб чиқиб:

– Ие, бу фантастика-ку? – дедилар ажабланиб.

– Ҳа, фантастик қисса, – дедим.

– Буни чиқаришмайди.

– Нега?

– Чунки Ўзбекистонда фантастика йўқ.

– Йўқ эди, энди бўлади.

Ёқуб ака ўйланиб туриб, кейин жилмайдилар:

– Боплабсан! Бу биринчи фантастик қисса бўлади, – деб руҳимни кўтардилар.

Аризани топшириб, ҳарбий хизматга жўнадим. Қайтгач, хушхабарни эшитдим: аризам инобатга олиниб, китоб 1972 йил режасига киритилибди. Икки кишининг асари битта китоб бўлиб чиқади, дейишди. Иккинчи муаллиф Ҳожиакбар Шайхов эди. Мендан асарни тенг ярмига қисқартиришим лозимлигини билдиришди. Нашриётдаги янги бўлим мудирини танимас эдим. Унинг тақризини ўқиб, “шунақа билимсиз одам ҳам бўлим мудири бўларканми?” деб ажабландим. Мудир акамиз ёзган тақризларида асар қаҳрамонларидан бири мистер Белден ҳақида фикр юрита туриб “Мистер ва Белден образлари яхши чиққан”, дебдилар.

Тоғамга маслаҳатга борган эдим, тўғрироғи, нашриёт катталари билан гаплашиб, асарни қисқартиришдан асраб қолармикинлар, деб умид қилувдим, “Эркин Сиддиқов деган йигитга учраб кўр-чи”, дедилар. Учрадим. У киши мудир акамизга кирдилар. Ҳазил билан гап бошлаб, кейин сўкишиб кетишди. Менинг ишим четда қолаверди. Кейин билсам, Эркин ака бу одамни масхара қилиб юрарканлар. “Тоғам хўп одамига рўпара қилибдилар-да”, дедим. Хонада яна бир одам ўтирган эди. Маҳалламизда яшовчи бу кишининг исмлари Зикрилла ака, ҳарбий медицина майори кийимида юрар эдилар. Ўғиллари Ҳусанжон билан дўст эдик. Ҳусан бокс, кураш билан шуғуллангани учун тенгдошлар орасида эътиборли эди. Ўқишда ҳам аълочи бўлган. Ҳозир Техника дорилфунунининг профес-сори Зикрилла ака менинг аҳволимни билиб:

– Булар нимани талаб қилишса кўнаверинг, бўлмаса режадан ўчир-воришади. Менинг китобимдан чораги қолибди, шукур қилиб ўтирибман, –дедилар. Зикрилла Эгамбердиевнинг тиббиётга оид ҳикматларни тўплаб нашр эттирмоқчи бўлганларини ўшанда билганман. Биринчи китобни аёвсиз қисқартиришгани билан кейингиларига бошқа нашриётлар харидор бўлишиб, ишлари юришиб кетди.

Мен эсам, аламимни ичимга юта-юта асарни қисқартириб бердим. Бу талаб бажарилгач, “Тоҳир Малик” деб имзо чекишимга қарши бўлишди. “Бунақа эскича таҳаллус ўтмайди”, деб туриб олишгач, биринчи китоб “Тоҳир Ҳобилов” имзоси билан чиқди. Орадан йиллар ўтиб, кейинги китоблар “Тоҳир Малик” имзоси билан нашр этилгач, айрим адабиётшунослар фантастика ҳақида мақола ёзишганда “Тоҳир Ҳобилов билан Тоҳир Малик услубида ўхшашлик бор”, деб таъкидлашди. Ҳатто энциклопедияда ҳам камина икки одам сифатида зикр этилганман. Узоқ йиллар мобайнида нашриётлар ва таҳририятларнинг бемаъни талабларига чидаб яшашга мажбур бўлганман (бир мен эмас, бошқа ёзувчиларда ҳам шу каби ҳасрат мавжуд). Масалан, учинчи китобни “Лайлатулқадр” деб номлаган эдим. Бу диний калима, деб йўл қўйишмади.

Айрим ҳикояларни вақтида нашр этишга рухсат беришмади, айримларига коммунистик мафкурага хос ўзгартириш киритишни талаб қилишди. Масалан, “Садоқат” ҳикоясини нуфузли журналлардан бири нашргатайёрлаганда журналнинг бош муҳаррири тўхтатган эди. Опага бош қаҳрамоннинг ўлиши ёқмабди. Бадиий асарда совет хотин-қизларининг ўлиши мумкин эмас экан. “Ахир ўзбек аёли дунёни ҳалокатдан сақлаб қолиш учун жонини қурбон қиляпти-ку!” деб тушунтиришга ҳаракат қилсам ҳам фойдаси бўлмаган эди. Ҳолбуки, Бутуниттифоқ ёш ёзувчиларининг кенгашида айнан шу ҳикояга яхши баҳо беришганди.

Сиз мендан кулманг азизим,

мен ҳам сиздан кулмасман зинҳор.

Қиёматда кулмаслар аҳволимиздан.

Нашриётдаги мудир акамизни ҳамкасблари довдир ўрнида кўриб доимий равишда эрмак қилишаркан. Ўзларининг бу қилиқларини ҳазил деб билиб мириқиб кулишаркан. Мудир акамиз довдир ёки эси паст эмасди. Фақат ишонувчан эди, энг ёмони бу ишонувчанлик ўзидаги ҳасад ўтини аланга олдирарди. Масалан, “Эркин Сиддиқов шапалоқдек китобига ўн беш минг сўм қалам ҳақи олди, сиз гўзал шеърлардан иборат тўпламингизга икки минг сўм олибсиз, ноҳақлик бўлибди, директорга киринг”, дейишса, у киши кириб ҳасратларини тўксалар, бу ёқдагилар ҳузурланишар экан. Ёки беодоб қизларни ишга солиб, телефонда ноз-карашмали гапларни айттириб, мудир акани “эритиб” учрашувга таклиф қилишаркан. Мудир акамизнинг ишонувчанликлари энди нодонликка айланиб, қўлда гулдаста билан нозанинни кутадилар, атрофда беркиниб томоша қилаётган ҳамкасблари эса мириқиб-мириқиб куладилар. Аввалроқ айтганимдай, ҳазил ва масхаранинг чегараси мавжуд, афсус шуки, ақлли ижодкорлар бу чегарани англамай, бузиб юборадилар. Мудир акамизнинг тенгдошлари ҳазил-калака қилсалар эҳтимол чидаш мумкиндир, лекин кейинги ёш авлод ҳам бу кишига ҳазил қилгандай бўлиб, чегарани босиб ўтавердиларки, буни кечириш мумкин эмас.

Ҳазиллашишни ёқтирадиган одам билмоғи жоизки, “эрмак” – “ҳазил”дан кейинги босқич. Самимият чегарасидан чиқишда, таъбир жоиз бўлса, “эрмак эшаги”га минилади. Эшак бўлганда ҳам ажабтовур, бир доирада айланавериб кишининг асаб томирларини бир-бир узаверади. Сўнг бу “яғир” эшакда “калака” аталмиш бадбўй кўлмакка тушилади. Ўзгани калака қилгувчи нодонга бу кўлмак зилол сув каби туюлиб симираверади, роҳатланаверади. Заҳарланиши мумкинлигини ўйламайди. Ҳажв йўналишидаги асарлари билан дунёга танилган европалик Сервантес бу ҳақда дейдики: “Сен одамларга танбеҳ беришинг мумкин-у, аммо ҳақоратлашга – калака қилишга ҳақинг йўқ. Чунки кўпчиликни кулдирган бўҳтон, гарчи у ҳатто бир кишига чоҳ сифатида мўлжалланган тақдирда ҳам барибир ножўя ва бемаъниликдир”. Калака кўпинча зеҳн етишмаслигининг аломати, у чинакам ҳазил етишмаган жойда пайдо бўлади.

“Калака” деган иллат кўлмагидан “мазах” балчиғига ўтилади-ю…

Балчиқда эшакнинг ағанаганини кўрганмисиз? Бировни мазах қи-лаётган одамни шу жониворга ўхшатсак, каминани айбситманг. Агарэшакнинг онги бўлганда эди, бу ўхшатишимдан у ҳам ранжирди: келиб-келиб мени шундай одамга ўхшатдингми, деб аразларди. На чора, ўзгаларни мазах қилишдан роҳатланувчи нодон бундан қўполроқ ўхшатишга лойиқ бўлса-да, бунақасини топишга ақлим етмади. Кайковус ўғлига хитобан дейдики: “Эй фарзанд, дебдирларки, мазах – ёмонликнинг муқаддимасидир. Мазах, яъни хонаки сўз билан кишига дахл этмоқликдан ҳазар қил”. Оддий аксириш ва шамоллашдан бошланган енгил касаллик вақтида даволанмагани туфайли оғир хасталикларга дучор қилгани каби, ҳазил чегарасини бузишга ўрганган одам охир-оқибат масхара ботқоғига ботадики, энди ундан қутулиш осон эмас. Аллоҳ таоло бандаларини масхара қилмасликка буюргач, мазах ҳақида таъкид этади: “…ва ўзингизни ўзингиз мазах қилманг, бир-бирингизга лақаб қўйманг. Имондан кейин фосиқлик билан номланиш (яъни, мўмин кишининг фосиқона ишлар билан ном чиқариши) нақадар ёмон! Ва ким тавба қилмаса, бас, ўшалар золим кимсалардир” (Ҳужурот сурасидан). Мазах бирон кишининг нуқсонларини тил билан зикр қилиб айблаш демакдир. Ким бировни мазах қилса, аслида ўзини мазах қилган бўлади.

Масхара бировдан шунчаки кулиш эмас, унинг эл аро шармандасини чиқаришдир. Расволик чодирига ўраб ташлашдир. Масхара ҳақоратнинг бир туридир. Шу боис ҳазрат Сўфий Оллоҳёр танбеҳ берурларки:

 
Кел, эй нозир, мусулмон бўлса ҳар ёр,
Назар қилма, ҳақорат бирла зинҳор.
 

Дейилмоқчики: инсонларнинг юриш-туришини кузатгувчи инсон, мусулмон биродарингга зинҳор масхара кўзи билан қарама. Мусулмон боласини ҳақорат қилма.

Аллоҳ таоло бандаларни огоҳлантиради ва масхарадан қайтаради: “Эй имон келтирганлар! Бир қавм бошқасини масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва аёллар ҳам бошқа аёлларни масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир” (Ҳужурот сурасидан).

Одатда ёмон хулқлилар яхши хулқлиларни масхаралашни севадилар. Шу боис, ким сизни масхараласа, жавоб қайтарманг, хушхулқ бўлинг-да, ундан ғазабланганингизни сездирманг. Шайтон васвасаси олдида ожиз қолиб, сиз кимнидир масхара қилдингиз. Агар масхараланган одам сизга жавоб қилмаса, билингки, у инсонийликда сиздан устун экан. Ҳазил-масхаралар кулиб туриб жонни суғуриб олишдир. “Билса ҳазил, билмаса – чин” ёки “Ярми ҳазил, ярми чин”, деганларидай, кимса қалбидаги қораликни кулги билан пардалашга уринади.

Лақаб қўйиш орқали инсонни камситиш ҳам гуноҳ ҳисобланади. Аллоҳ таоло гўзалликни яхши кўради. Пайғамбар алайҳиссалом жоҳилият пайтидан қолган хунук исм ва лақабларни чиройлисига алмаштирганлар.

Кимдир жоҳил ва нодонлиги туфайли бирон танишига, ҳатто дўстига лақаб қўяди. Ҳазил тариқасида айтилган лақаб кейинчалик бошқа нодонлар томонидан “илиб” олиниб, тамғага айланади. Айрим лақаблар ҳатто отадан болаларга “мерос” бўлиб қолади. Лақаб қўйиш қишлоқларда кенг тарқалган. Айниқса ҳайвонларнинг номи билан аташ нодонлиги борки, бундан ҳазар қилинса яхши бўларди. Чунки кимнидир “мол” ёки “макиён” деб аташ ҳақоратнинг айни ўзидир. Қаранг-да, “лочин”, “йўлбарс” ёки “бургут” деб лақаб қўйилмайди. Айнан кишини камситувчи номлар танланади. Ёки кишининг жисмоний камчилигини таъкид этувчи сифатлар қўйилади. Каминани соҳибқирон Амир Темурни баъзан ёзма адабиётларда ҳам “Темурланг” дейишлари ажаблантиради. “Ланг” – чўлоқ, оқсоқ деган маъно англатишини, “Темурланг” – “чўлоқ Темур” эканлигини кўпчилик билмайди шекилли-а?

Чустда Ғовасой деган сўлим жой бор. Шинаванда улфатлар даврасида эдим, ўзларининг бир ҳазилларини кула-кула айтиб беришди. “Хўтик” лақабли дўстлари катта-кичикнинг олдида уялаётганини айтиб, бу сўзни тилга омасликларини илтижо қилибди. “Марҳаматли” дўстлар “майли, аммо битта ош қилиб берасан, ўшанда лақабдан кечамиз”, дейишибди. Содда дўст бунга кўниб, чойхонада ош дамлабди. Ичадиганини ичиб, ейдиганини еб, роҳатланган дўстлар зиёфат охирида “Омийн, энди сени “хўтик” демаймиз, анча катта бўлиб қолдинг, бугундан бошлаб “Эш-шаксан!” деб қочиб қолишибди… Бу ҳазил уларга қимматга тушибди, ўттиз йиллик дўстлари улфатдан чиқибди.