Текст книги "Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)"

– Шошилаётганим йўқ… Мени биров кутаётгани ҳам йўқ.

– Шошилмаганинг яхши, аммо биров кутмагани ёмон. Чеченни биров кутмаса ёмон, жуда ёмон.

Кичикроқ бир довонни ошиб ўтишгач, пастда бир қишлоқ кўринди. Аслида уларни бу ерда ҳеч ким кутмаётган эди. Ҳайдовчи дарё ёнидаги бир уй олдида машинани тўхтатди.

– Бу уй опамники, – деб ичкари кирди. Бир оздан сўнг қайтиб чиқиб, Зелихонни ичкари таклиф қилди. Хонадонда эркаклар кўринмади. Аёллар тезлик билан жой ҳозирлашди. Чой қайнагунча эркаклар ҳам келишди. Дам ўтмай ҳовли одамга тўлди. Биров Зелихонга сен кимсан, қаердан келдинг, бошингда қандай ташвишлар билан билан юрибсан, демади.

Бу хонадонда бир соатча ўтиришгач, бошқа хонадонга таклиф этилдилар. Шу зайлда ярим тунга қадар меҳмондорчилик бўлди. “Ҳаммани ҳам шундай кутишадими ё менгагина илтифот кўрсатишяптими?” – деб ўйлади Зелихон.

Тунда дарё бўйидаги сайҳонликда гулхан ёқилди. Зелихонни бошлаб келган такси ҳайдовчиси юракни ларзага соладиган ҳазин қўшиқ бошлади. Бир нафасдан сўнг уч-тўртта эркак унга жўр бўлди. Сайҳонликка одам тўплана бошлади. Қишлоқдагилар ухлаяпти, деб ўйлаган Зелихон ажабланди. Ҳазин қўшиқ охирлагач, куй янгради. Дилни яйратди. Ёшлар ўйин-кулги бошладилар…

Тонгга яқин ҳайдовчи бир озгина мизғиб олгач, йўлга тушдилар. Зелихон ундан “қалай, овулим ёқдими?” деган савол кутди. Ундан ҳадеганда садо чиқавермагач:

– Овулинг менга ёқди, – деди.

– Ҳайрон бўлма, сенинг овулинг ҳам худди шундай, – деди ҳайдовчи.

* * *

Уч-тўрт одам қулочи аранг етадиган йўғон чинор қишлоқ гузари ҳисобланарди. Чинор соясида гурунглашиб ўтирган қариялар тўхтаган машинага, ундан тушган йўловчига жиддий эътибор қаратмадилар. Ҳайдовчи уларга яқинлашиб, салом бергач, мақсадини айтди. Шундагина қариялар машинадан тушиб, очиқ эшикка жағини тираб турган Зелихонга тикилиб қарашди.

Ҳайдовчи изига қайтди-да, Зелихонга:

– Аввал шуларга салом бер. Булар ота-бобонгни эслашди, – деди. Кейин жойига ўтира туриб қўшиб қўйди: – Овулимни кўрдинг. Бошингга иш тушиб қолса тўғри боравер. Кечаги гапларимга хафа бўлма. Мен тўғри гапни яхши кўраман.

Зелихон унга раҳмат айтиб, келишилган кира ҳақини узатди. Ҳайдовчи бир пулга, бир Зелихонга ўқрайиб қаради-да:

– Сенинг чеченлигингга ишонмай қолдим! – деб эшикни жаҳл билан ёпди.

Зелихон шитоб билан қўзғалган машина ортидан бир оз қараб турди-да, пулни чўнтагига қайта солиб, оғир қадамлар билан қариялар томон юрди.

Назарида бобоси оламдан ўтгач, бу ерга келиб қолгандай, шу қариялар даврасига қўшилгандай, ҳозир эса даврадан ажралиб чиқиб қучоқ очиб кутиб оладигандай эди. Шу фикрда даврага яқинлашгач, бобосига ўхшаган бир қарияни кўрди-ю, юраги шиғ этиб кетди.

Оқсоқоллар саломига алик олишиб у билан қадрдонлардай қучоқлашиб кўришишди. Сўнг давра ўртасидан жой беришди. Зелихон булардан ҳам “тилингни билмайсанми” деган таънани эшитмайин, деб хижолат бўлиб турган эди, бобосига ўхшатган қария русчалаб гап бошлади:

– Бобонгни танирдим. У тенгсиз полвон эди. Чечен овуллар нима экан, у ёқда ингуш овуллар,у ёқда аварлар, қўмиқлар… Эҳ-ҳе, кураш бор жойда полвонлар ундан зириллаб туришарди. Унинг кураги бир марта ерга теккан. Уни ўттиз олтинчи йилда мен енгганман. Худди шу ерда. – Қария шундай деб мўйловини бураб қўйди. – Мен ёш эдим, у эса кексая бошлаган эди. Йиқитишга йиқитиб қўйиб, “устоз, кечиринг” дебман. У ўрнидан туриб, мени қучоқлаб, пешонамдан ўпди. Кейин бир тарсаки туширди. Одамлар ҳайрон бўлиб сўрашди: “Қучоқлаб ўпганинг нимаю урганинг нима?” У айтди: “Мени енггани учун қучоқлаб ўпдим. Кечирим сўрагани учун тарсаки туширдим” Ҳа… шунақа одам эди… Аммо отангдан полвон чиқмади. У урушга мендан олдинроқ кетган эди. Мен қайтдим, ундан дарак бўлмади…

Қариялар шошилмасдан, бирининг гапига иккинчиси аралашмасдан қизиққан саволларини сўрай бошладилар. “Шу пайтгача нима учун келмадинг?” деган саволга Зелихон “Уй-жой, бола-чақа билан ўралашдим”, деб баҳона қилди. Бу гапни эшитиб оқсоқоллар жим бўлишди. Айримлари “аттанг” дегандай бошларини сарак-сарак қилиб қўйишди. Бобосига ўхшаган қария эса бургутники каби ўткир нигоҳини унга қадади-да:

– Бобонг тирик бўлганида шу гапинг учун бир тарсаки туширарди, – деди.

Зелихон “Нима учун?” деб сўрамади. Ёлғони фош бўлганини сезди.

– Бошқа сабаблари ҳам бор, – деди бошини эгиб.

– Ўша бошқа сабабларини гапиришинг жоиз эди. Бизни бу авлоқда пўпа-нак босиб ётган чоллар, деб ўйладингми? Қамоқдан қачон чиқдинг?

– Бир йил бўлиб қолди.

– Нима қилмоқчисан?

– Овулга сиғсам, шу ерда қоламан.

– Овулга сендайлардан миллион бўлса, миллиони сиғади. Қани, тур ўрнингдан, орқамдан юр.

Улар бир юк машинаси сиғадиган тупроқ йўлдан юқорига қараб юришди. Қария Зелихондан чаққонроқ эди. Уч-тўрт қадамдаёқ илгарилаб кетди. Айланма йўллардан бир оз юришгач, пастқамроқ бир уй қаршисида тўхташди.

Ҳовлида жўхори чопиқ қилаётган одам уларни кўриб, ишини тўхтатди-да, пешвоз чиқди:

– Келинг, Алибек оға, – деди у қарияга, сўнг Зелихонга синовчан тикилди: –Зелихонмисан?

– Ҳа, Зелихон, янглишмадинг. Мен сенга айтардим-а, бир кунмас-бир кун келади, деб… – Қария Зелихонга қаради. – Мана шу сенинг уйинг. Арслон урушдан қайтганда уйи куйиб кетган эди. Маслаҳатлашиб, шу ерга кўчирдик. Сен хоҳлаган кунинг уйни бўшатиб беради.

Арслон ўз ўғлини кутиб олаётган ота меҳри билан Зелихонни маҳкам қучоқлади.

– Отанг менинг қадрдоним эди. Сен туғилганда чунон яйраганмизки, сен сўрама, мен айтмайин.

Уй уч хонадан иборат, иккитасини Арслон банд қилган, биттасига уй эгаларидан нимаики қолган бўлса, асраб қўйилган эди. Эгалланган икки хона супуриб-сидирилганда, бу хона ҳам албатта тозаланарди. Арслон Зелихонни шу уйга бошлади. Хона эгасизга ўхшамас, уй бекаси ҳозиргина йиғиштиргандай саришта эди.

– Бу хона кетганларингдан бери сени кутяпти, – деди Арслон. – Бобонг билан онангни Худо раҳмат қилсин, уларнинг қайтиш қилганларидан хабаримиз бор. Алибек оғам тўғри айтдилар, сени кутдик. Худога шукур, келдинг. Ота-онанг, бобонгнинг буюмлари шу ерда. Ҳатто… – Арслон кулимсиради, – сенинг иштончаларинг ҳам жавонда турибди…

У шундай деб Зелихонни ёлғиз қолдирди.

Зелихон оёғидан мадор кетаётганини ҳис қилиб, аста тиз чўкди.

Шу уйда киндик қони тўкилган, шу уйда эмаклаб юрган, шу уйда “она” деб тили чиққан. Бу уйда отаси, онаси, бобосининг излари бор. Бу деворларга уларнинг овозлари сингиб қолган… Балки руҳлари ҳам шу уйда уни неча йиллардан бери чирқираб кутаётгандир? Нега шу пайтгача келмади? Агар Исмоилбей ўлмаганида, ўлим олдидаги гапларини айтмаганида умуман келмасмиди бу ерларга… Шу томонларга неча маротаба йўли тушди. Бир йили “овулимни бориб кўрай”, деб қасд ҳам қилди. Аммо ярим йўлдан қайтди, оёғи тортмади. Оёғи тормаганининг сабаби бор – ҳали унда имон кўз очмаган эди. Руҳи жаҳолат ботқоғида биқсиб ётарди.

У ўрнидан туриб жавонга яқинлашди. Эшигига юзини қўйиб турди. Шу эшикни онаси неча маротабалаб очган. Қўллари тафтлари ҳануз сақланиб қолгандир?..

Орадан кўп ўтмай ҳовлида жонланиш сезилди. Зелихон танимаган овулдошлари уни зиёрат қилгани йиғила бошлаган эдилар.

Унинг ҳовлиси уч кечаю уч кундуз тўйхонага айланди. Қўйларни олиб келганлар кимлар, сўйганлар кимлар, дастурхон тузаганлар кимлар – билмайди. Уч кун давомида қишлоқнинг эрка фарзанди сифатида иззатда бўлди. Неча хонадонда меҳмонда бўлганини санайман, деб саноқдан ҳам адашди.

Тўртинчи куни Алибек оқсоқол кирди.

– Энди нима қилмоқчисан, шу ерда қоласанми? – деб сўради у дабдурустдан.

– Шундай ниятим бор, – деб жавоб берди Зелихон.

– Арслон уйни бўшатсинми?

– Мен сўққабош бўлсам, битта хона ҳам етади. Уларга малоллигим келмаса бас.

– Қўлингда ҳунаринг борми?

Зелихон панжаларига қараб, кулимсиради. Гулдай ҳунари бор-а, аммо чолга пўлат сандиқларни қандай очишию, қулфларни қандай усталик билан бузишини айтсинми?

– Ёмон, жуда ёмон, – деди Алибек оқсоқол. – Чечен йигитнинг ҳунарсиз бўлиши ёмон. Сен отбоқарга ёрдамлашасан, раисга айтиб қўйдим.

– Иш бўлса қочмас, яна уч-тўрт кун дам олай, – деди Зелихон.

Бу гапни эшитиб оқсоқол қалин қошларини чимирди. Бургут кўзларини эслатувчи нигоҳи ёнди:

– Сен эркакмисан? Эркак одам оғзини очиб ётиши мумкинми?

Зелихон унинг чиндан аччиқланганини сезиб:

– Хўп, эртадан чиқаман, – деди.

– Ҳозироқ ишга жўнайсан, қани, олдимга туш!

Зелихон қайсарлик қилмай унга эргашди. Унинг изидан бора туриб “бобом тарсаки тушириб яхши қилган эканлар”, деб қўйди.

* * *

Чеченлардаги миллий ифтихор, миллий ғурур, ботирлик бошқаларга ўрнак бўларли. Лекин ботирликни ақл йўлига йўналтириш муҳимроқ. Мен ҳарбийда танишган чечен йигитларнинг ҳаракатларида шу ақл етишмас, таъбир жоиз бўлса, уларни “ёввойи, тизгинланмаган ғурур” бошқарар эди. Яъни бу ғурур, бу довюраклик ақлга бўйсунмасди. Аксинча, жиловланмаган руҳий эҳтирос устунроқ эди. Бундай куч ҳеч қачон ижобий самара бермаган, балки вайроналикни келтирган. Миллий ифтихор – муқаддас туйғу, уни ҳам ҳуда-беҳудага сочавермаслик керак. Алихон Хонгиреев ярим йил ўқиб, ҳунар эгаллагач, чўлдаги қурилишга жўнатилди. У ерларда “бахтсиз ҳодиса”лар кўп бўлиб турарди. Кимдир чуқурга йиқилади, кимнингдир бошига тепадан ғишт тушади, кимнидир электр токи уриб ўлдиради… Алихоннинг бошига темир тўқмоқ тушиб, тил тортмай жон берибди. “Шайтанат”даги қасоскор Зелихоннинг ҳам ўлими шунга ўхшайди. Миллий ифтихорни, довюракликни, жасорат фазилатини билак кучига бўйсундирмаслик керак эди. XIX асрда руслар Қофқазни истило этаётганларида миллатнинг бундай ботирлиги лозим эди. Истилочилар маҳкам ўрнашиб олгач, уларни энди куч билан жилдириш мутлақо мумкин эмас. Бу танкка қарши ханжар билан ҳужум қилишдай бир гап. Бадиий адабиётда бундай ҳолни шамол тегирмонига найза билан ҳужум қилган Дон Кихотга ўхшатишади. Энди истилочиларга нисбатан кам сонли ҳисобланган миллатлар қадларини илм билан ростлашлари керак. Бизнинг жадидлар XX асар аввалида айнан шу йўлни танлаган эдилар. Бу йўлнинг озодликка олиб чиқажагини англаган большевиклар биринчи галда жадидларни йўқ қилиш ҳаракатида бўлдилар.

Совет Иттифоқи парчалангач, чечен генерали Жавҳар Дудаев билан ингуш генерали Руслан Аушев “Чечен-ингуш автоном республикаси”ни икки мустақил республикага ажратиб олишди. Ингушлар Россия билан зиддиятга бормадилар. Дудаев эса бошқа йўл тутди ва оқибатда неча минглаб чеченлар жон бердилар, қонли тўқнашув ҳалигача давом этяпти. Дудаев сиёсатчи ҳам, маърифатчи ҳам эмасди. Афғон урушида аёвсиз қон тўккан жангари одам эди. Ватани озодлиги учун жонфидо қилгани учун шарафланар, лекин кераксиз урушга киришишини оқлаш қийин. Дудаев ва унинг сафдошлари Аслан Масхадов, Шамил Басаев майдонга чиқишганда мен ҳарбийда бирга хизмат қилганим бевош зўпидин Алихон ва унинг дўстларини эсладим ва уларнинг аянчли тақдирига ачиндим.

* * *

1970 йилнинг ёз ойларида, грузинларнинг ҳарбий қисмдаги ғалаёнидан кейин тарбия ишларига эътибор кучайтирилди. Биринчи галда аскарларни “халқлар дўстлиги” руҳида тарбиялашга аҳамият берилди. Майор Рябошапка сержантларни клубга тўплаб бу борадаги вазифани тушунтиргач, “Энди ҳар биринг менга ўз республиканг ҳақида гапириб берларинг”, деб амр этди. Сержантлик унвоним бўлмаса-да, ярим йилдан кўпроқ хизмат қилганим сабабли бу даврага чорланган эдим. Россиялик, украиналик йигитларнинг билимлари саёз эди, республикалари ҳақидаги ҳикоялари ҳам шу даражада бўлди. Менинг Ўзбекистон ҳақидаги гапларим яримламай, Рябошапка тўхтатди.

– “Қудратимиз дўстлик”да деган тадбир ўтказамиз. Ўзбекистон ҳақида яқинда хизматга келганлардан бири гапиради, – деди.

Тадбирга тайёргарлик ишига мени ҳам жалб қилишди. Режа бўйича ҳар бир миллат вакили аввал ўз юрти ҳақида гапириб бериши, кейин шу халқнинг қўшиғи ижро этилиши керак эди. Икки ой аввал хизматга келган бир йигитни танлашибди. Суҳбатлашиб кўрсам, Ўзбекистон ҳақида деярли ҳеч нарса билмайди. Назаримда, ҳеч нарса билмагани учун ҳам танлашган бўлса керак. Мен унга нималарни гапириш кераклигини тушунтириб, ёзиб ҳам бердим. У нодон ёзганларимни Рябошапкага кўрсатган экан, баён қисқартирилиб, қуруқ рақамларгина қолибди. Қўшиқни Тошкентнинг Шоҳфайзи маҳалласидан келган Жамолиддин айтадиган, тўйтепалик йигит эса рақсга тушадиган бўлди.

Тадбирда ўзимизни кўрсатиш учун Жамолиддин “рубобимни тезлик билан жўнатинглар” деб уйига хат ёзди. Унинг овози ширали, Комилжон Баратов қўшиқларини севиб ижро этарди. Бу тадбирдан кейин ҳам деярли ҳар куни, айниқса, якшанба кунлари унинг қўшиқларини жон қулоғи билан эшитардик. Менинг маҳаллам билан Шоҳфайзи ораси яқин бўлгани учунми у билан ака-укадек бўлиб қолгандик. Ҳатто маълум муддат рубоб чалишни ҳам ўргатди. Ҳарбийдан кейин ҳам учрашиб турдик. Мен уни ҳаваскор қўшиқчи сифатида радиога жалб қилишни истардим, у эса ўзини тортарди. Ҳарбийда бирга хизмат қилган дўстимиз Атҳамнинг тўйида ширакайф бўлиб олган экан, Кўкча дарвозасидан уйга қадар пиёда кетдик. Шунда кутилмаганда у ўзининг “КГБ”да хизмат қилишини айтиб қолди. Ҳарбийдан қайтганда уни махсус ўқишга юборишган экан. Бу соҳада хизмат қилиши махфий саналгани учун ҳатто ота-оналари ҳам билишмас экан. Айтишга айтиб қўйиб, сирни сақлашимни илтимос қилди. Бу сатрлар ёзилгунига қадар ваъдамга кўра, сирни сақладим. 1990 йили Паркент фожиаси кунлари у кечки пайт уйимга келди. Кайфияти синиқ эди.

– Кеча Паркентда одамларни отишди, – деди у алам билан.

– Эшитдим, – дедим мен. – Бу фожианинг сабабини ўрганувчи ко-миссия ташкил қилинибди. Устозимиз Пиримқул Қодиров раис эканлар.

– Аниқлаш қийин эмас-ку?! Аскарларда автомат бор эди, лекин ўқларининг ичи бўш (холостой патрон) эди. Буни ўқ овозидан билса ҳам бўлади. Жанговар ўқнинг овози бошқа. Жанговар ўқ фақат полковникнинг тўппончасида бор эди. Йигитларни ўша отиб ўлдирган, текширувчи комиссиянинг кераги ҳам йўқ! Битта виждонли эксперт бўлса етарли – дарров аниқлаб беради.

Жамолиддиннинг куюниши бежиз эмасди. Комиссия тузилгани билан ҳеч бир иш қилмади, ҳеч нарсани аниқламади, ўқ узган полковник жазога тортилмади. Баъзилар “Пиримқул ака миллат учун ёнмайдиган одам, суст ҳаракат қилди”, деб ножоиз айбладилар. Устоз кескин ҳаракат қилганларида ҳам натижа шундайлигича қоларди. Чунки совет армияси полковнигини жазога торта олувчи куч йўқ эди. Жамолиддин кейинги учрашувларимизда ҳам бу фожиани бот-бот эслаб, эзилар, “энди мен қандай одам бўлдим, энди ўшалар билан бирга хизмат қилишим мумкинми? Уларга ҳамтовоқ бўлиб юравераманми?” – деб ўзини ўзи айблар эди.

Бу воқеа содир бўлишига ҳали йигирма йил бор, ўшанда, 1970 йилда у ҳарбий қисмдаги халқлар дўстлигига бағишланган тадбирда ҳузурланиб қўшиқ айтган эди. У қўшиқ айтаётган дамда эса, ошхона томонда бошқача “халқлар дўстлиги” тадбири бошланган эди.

Икки ой аввал хизматга келганлар орасида доғистонлик ака-ука ҳам бор эди. Муҳаммад ва Тенгиз аварлардан бўлишса-да, биз билан қўмиқ тилида эркин гаплашишарди. Бу йигитлар ҳам худди чечен Алихон сингари ўз ғурури учун ўтга киришдан тоймас эди. Тенгиз Махачқалъа педагогика институтида бир ярим йил ўқиб, ташлаб кетган экан. Фикрлари тиниқ, илмли йигит эди. Русларнинг истилоси ҳақида, озодлик урушида жон берган имом Ғози, имом Ҳамзатлар, имом Шомилнинг ҳаёти ҳақида менга Тенгиз сўзлаб берган эди. Мен Ҳожимурод ҳақидаги Лев Толстойнинг асарини ўқиган эдим. Ундан олдинроқ, болалигимда Михаил Лермонтовнинг “Замонамиз қаҳрамони” асарида ҳам истилога доир воқеалар билан танишгандим. Кейинроқ Расул Ҳамзатовнинг “Доғистоним” асарида ҳам Шомил ҳаётига доир сатрларни ўқиганман. Шоирнинг “Сен ўтмишга тўппонча билан ўқ узсанг, келажак сени замбарак билан ўққа тутади”, деган ҳикмати шу баёнга тегишли эди. Ўша йиллари бу фидойилар ҳақида роман ёзиш нияти туғилган эди. Орадан қирқ йилдан ортиқ вақт ўтди. Бу ният ҳалига қадар тирик. Аллоҳ умр ва қувват берса, бу мавзуда тўплаган маълумотларим қоғозга тушар, инша Аллоҳ.

Ака-ука доғистонликлар “Халқлар дўстлиги”га доир тадбир ўтаётган пайтда тошкентлик йигитни ҳимоя қилиб рус-украин сержантлар билан муштлашаётган эканлар. Улар ошхонада гўлахлик вазифасида хизмат қилардилар. Ўша куни ошхонада навбатчилик қилаётган тошкентлик аскар йигитни сержант аввал ҳақоратлабди, кейин уриб, тепкилай бошлабди. Буни кўриб қолган Тенгиз чорасиз йигит ҳимоясига ташланибди. Кейин Муҳаммад акаси изидан югурибди. Хуллас, бошқа славянлар ҳам қўшилиб, катта жанг бошланибди. Мен бу пайтда “дўстлик” тадбирини фотосуратга олиш билан банд эдим. Тошкентлик йигитлардан бири югуриб келиб, мени жангдан огоҳ этди: “Тенгизнинг қўлида катта пичоқ, тез бормасангиз бўлмайди”, – деди. Югуриб бордим, чиндан ҳам Тенгиз катта пичоқ билан ҳужумкорларга ҳамла қиляпти. Қарасам, сўйиб ташлашдан тоймайди. Ўртага тушиб, ажратиб олдим. Бу орада офицерлар ҳам етиб келишди. Оқибат шу бўлдики, ҳарбий интизомни бузган ака-ука “гаупвахта” деб аталувчи ички қамоқхонада ўн кун ўтиргач, чўлдаги қурилишга бадарға қилиндилар. Жанжални бошлаган сержантга танбеҳ ҳам берилмади. Чунки у ҳарбий қисм футбол командасининг асосий ўйинчиларидан бири эди.

Аскар йигитларни миллатлар дўстлиги руҳида тарбиялашга қаратилган тадбир шу тарзда якун топди.

Орадан йиллар ўтса-да, доғистонлик ака-укаларни унутганим йўқ. “Мурдалар гапирмайдилар” асаридаги Тенгиз образини шу ёднома асосида озгина ўзгариш билан ёзганман:

* * *

Қамоқ лагерининг табиби келиб, ярани боғлаб муолажа қилиб кетгач, Тенгиз Нуриддинни чайлага бошлади. Эски газеталардан иборат “дастурхон” усти бетартиб эди. Пачоқбурун кириб, чала ейилган нон-гўштларни йиғиштириб чиқиб кетгач, Тенгиз алюмин кружкага тўлатиб ароқ қуйди-да, меҳмонга узатди. Нуриддин уни олиш учун қўл ҳам узатмади.

– Ҳа, – деди Тенгиз, қошларини чимириб. – Ҳазар қиляпсанми?

– Ичмайман, – деди Нуриддин. Сўнг таранг вазиятни юмшатиш мақ-садида қўшиб қўйди: – Шу пайтгача ичмаганман.

– Намоз ўқийсанми?

– Йўқ.

– Унда менга ўхшаган чала мусулмон экансан. Ичмайдиган одамларни ҳурмат қиламан. Ичишни анави тўнғизларга чиқарган. Бу нима, биласанми?

– Ароқни айтяпсизми?

– Ҳа, сен билан мен буни ароқ деймиз. Аслида бу бизнинг миллатимизни қириб ташловчи атом бомба. Бу энағарлар бизларни қандай қуритишни билишган. Сен билан биз бунинг фаҳмига бормай ичаверамиз, ичаверамиз. Ичиб олиб болаларни туғдираверамиз. Бориб-бориб миллат қирилиб кетганини билмай қоламиз. Сенлар кўпсанлар, унча билинмас балки. Аммо биз каммиз. Ҳадемай қирилиб битамиз.

– Сиз… грузинмисиз?

– Йўқ… – Тенгиз мийиғида кулди: – Мен – аварман! – Тенгиз бу гапни ифтихор билан айтди. – Авар деган халқ бор бу дунёда, эшитганмисан?

Нуриддин эшитмаган эди. Бир оз хижолат бўлгани ҳолда бу ҳақиқатни тан олди.

– Сен мени гуржига ўхшатма. Улар Қофқазни сотишган. Менинг бобобларим эса қофқазимизни бу кофир тўнғизлардан ҳимоя қилган. Имом Ҳамзат, имом Шомил, Ҳожимуродларни эшитганмисан? Ҳа, эшитмагансан.

– Мен… ўқимаганман. Саккизинчини битириб, далага чиқиб кетганман. Кейин ҳарбийга чақиришиб, Афғонга ташлашди. Кейин бу ерлар… қўлимга битта китоб олиб ўқимаганман сира.

– Унда сени “эш-шак” деганлари тўғри экан. Қайсарлигинг учун эмас, ўқимаганинг сабабли эш-шаксан. Ўқимаган одамнинг эш-шакдан нима фарқи бор? Сен менинг тарихимни билмайсан. Ўзингникини биласанми? Сенинг ҳамзатларинг, шомилларинг борми? Билмайсан! Эш-шак ҳам ўзининг ота-боболарини билмайди. Гапларимга ҳайрон бўляпсанми? “Ўғридан ҳам шунақа гаплар чиқадими?” деяпсанми? Мен ўғри бўлиб туғилмаган эдим. Ота-бобом ҳам ўғри эмасди. Мен ўзимникиларнинг ушоғига ҳам хиёнат қилмаганман. Мен еримга ўғри бўлиб босиб кирганларнинг мол-жонига қирон келтираман. Мен ўғри эмас, қасоскор, хунхўрман! Аммо ўғри деган унвонни олганман. Мен учун қасоснинг ўзгача йўли йўқ. Биласанми, мен салкам олий маълумотли файласуфман. Ҳа… мени тўртинчи курсдалигимда ҳайдашган. Ленинградда ўқирдим. Бир профессор бор эди, – Тенгиз шундай деб истеҳзоли жилмайди. –Николай Александрович Цагоев деган. Қизиқ, а? Исми ўрисча, насаби тоғликларники. Кейин билсам асли Назир Алиевич Цагоев экан. Тилимни тиёлмай ўшанга бир куни айтдим: “Муҳтарам профессор, майли, ўзингизнинг исмингизни ўрисча қилибсиз, отангизнинг шундай чиройли исмини нега ўзгартирасиз? Сизда тоғликлар номусидан заррача борми?” дедим. У энағар мени комсомол мажлисига қўйди. Менинг қайсарлигим тутиб, мажлисда аварча гапирдим. Ўша профессорнинг ўзи таржимақилиб турди. Ўрис деганларнинг жазавалари тутганини кўрсанг эди. Қўлларидан келгани – мени комсомолларидан ҳайдашди. Шартта туриб: “Мен аварман! Аварлигимча ўламан! Тупурдим сенларга!” – дедим. Шу баҳона бўлиб ўқишдан ҳайдашди. Кейин мен бу “ўқишга” кирдим. Биринчи қилган ишим – Цагоевнинг уйини босдим. Авар князлари ҳам унчалик бой бўлишмагандир. Тоғлик йигитларни ўқишга киритиб қўяман, деб тозза шилар эди у энағар. Уйини шилиб, қолган-қутганини ёқиб юбордим. Ўн йил бадалида икки марта қўлга тушиб, пишдим. Ўн биринчи йили “қонундаги ўғри” мартабасини бериб, менга тож кийдиришди. Энди билдингми, кимлигимни? Бу тўнғизлар мени қул қилиш учун еримга бостириб киришган эди. Энди уларнинг ўзлари менинг қулим. “Бифштекс”ни ўлдирганинг учун заррача афсусланмадим. Бу энағарлар қанча кўп ўлса, шунча яхши. Сен эса… яшашинг керак! Мен сенга “Ҳамзат” деб ном бераман. Шомил билан Ҳожимурод ҳам бизнинг қаҳрамонларимиз. Лекин мен уларни унча яхши кўрмайман. Улар охири синишган. Ўрисга таслим бўлишган. Ҳамзат эса, синиш у ёқда турсин, ҳатто салгина эгилмади. Жойнамознинг устида боши узилди. Сенда ҳам шунга яқин фазилат кўрдим. Шунинг учун сенга меҳрим тушди. Шунинг учун бу гапларни сенга айтяпман. Аммо сен бола, қайсарлигингни арзон баҳога сотар экансан. Сен майда-чуйда гаплардан устун тур. Сен миллат учун собит бўлишни ўрган. Шунга ақлинг етадими? Йўқ, етмайди… Афсус, афсус, етмайди. Мен ўзбеклар орасида сенга ўхшаган мардини кам кўрганман. Сенларнинг синишларинг осон. Сен бу ерлардан синмайдиган одам бўлиб чиқ. Кўзларингни очиб, одам бўлиб чиқ! Ҳамзат, бир куни келиб гапларимни эслайсан. Ана шунда бу ўғри унчалик аҳмоқ эмас экан, деб тан оласан.

Ҳаёт-мамот олишуви Нуриддин, эндиликда Ҳамзат учун кутилмаган ҳодиса эди. Қаҳрли ўғрининг бу гаплари эса, мутлақ кутилмаган ҳол бўлди. Бу гапларнинг мағзини чақишга ҳаракат қилди. Кейинги учрашувларда яна шу ҳақда гап очилармикин, деб кутди. Бироқ, Тенгиз қаҳрли ўғрибоши либосини ечиб, очилиб гаплашмади. Фақат анча кейин, ноҳуш воқеалар сўнгида ажралар маҳалларида “Сен менинг ҳимоямдасан. Мен ўлсам, одамларим ҳимоя қиладилар. Сен ўша кунги гапларимни унутмасанг бўлди: асло сина кўрма!” деб таъкидлади.

* * *

Бугун Украинадаги фуқаролар уруши манзараларини телевизордан кўриб яна ҳарбий хизматдаги воқеаларни эслайман. Бугунги сиёсатчилар урушнинг бошланишини Януковичнинг Евроиттифоққа яқинлашишни истамаганлигида деб баҳолашди. Бу бир учқун, гулхан ёқиш учун ўтин қалаш, оловнинг туташи анча олдин бошланган эди. Ғарбий украиналик қасоскор Бандера ва унинг издошларини советлар урушдан кейин қириб битиришгандек эди. Тўғри, Бандера ва минглаб бандерачилар қамалган, отилган. Лекин унинг ғояси тирик эди. Мен буни ҳарбий хизматдалигимда сезганман. Тарих дарсларида 1939 йилдаги Ғарбий Украина ва Ғарбий Белоруссияга юриш шу халқларнинг илтимосига кўра бўлганлиги таъкидланарди. Бандера миллат хоини деб сифатланарди. Ҳарбий хизматда эканимда карпатлик йигитлар билан дўстлашдим. Уларнинг феъли, миллий ғурури қофқазлик йигитларники каби эди. Ҳарбий қисмда донецклик йигитлар ҳам бор: айримлари украин, баъзилари рус, айримларининг отаси рус, онаси украин (ёки аксинча) эди. Биз учун карпатлик ҳам, донецлик ҳам украин миллати эди (Аскарлар умумлаштириб, барчаларини “хохол” дейишарди). Карпатликлар эса ўзларини донецкликлар билан миллатдош ҳисоблашмасди. Русларни “истилочи” деб билиб, қофқазликлар каби очиқ зиддиятга бормасалар-да, нафратларини яширишмасди. Уларнинг дов-юраклиги ва кескинлиги сабаблимикин, бошқалар қўрқиброқ туришарди. Ўша йиллари Киевнинг “Динамо” футбол командасида асосан карпатлик йигитлар шуҳрат қозонишган эди. Мунтян, Паркуян, Буряк каби йигитларнинг майдонда туришида ҳам ғурур сезилиб турарди. Бизнинг ҳарбий қисм футбол командаси дивиязияда энг кучли ҳиобланиши ҳам карпатлик йигитлар туфайли эди. Мен рота командасида ўйнаганман, қисм терма командасида ўйнай олиш қобилиятим йўқ эди. Лекин Тошкент жисмоний тарбия институти футбол бўлимини тугатган йигит маҳорат бобида улардан баланд бўлса-да, қисм терма командасига яқинлаштиришмади. Бу ҳолдан кўнглим ғашланарди, дардимни ичга ютишдан бўлак иложим йўқ эди. Липецклик бир-икки футболчи йигитлар учун ҳам бу команда йўли тўсилганди. Терма команда фақат украиналик сержантлардан ташкил топган эди. Аммо карпатлик ва донецклик футболчилар орасида иттифоқ йўқлиги ўйин пайтида сезилиб турарди. Масалан, Иван Тур қулай вазиятда турган Пётр Галченкога ҳеч маҳал тўп узатмасди.

Донецклик йигитларда мансабпарастлик, бошқаларни менсимаслик аниқ сезилиб турарди. Карпатликларда бунақа иллат йўқ эди. Хижняк, Тур, Танчинец, Гоголь каби йигитлар билан дўст эдим. Миллатлараро зиддият ҳам асосан донецклик ёки липецклик йигитларнинг нодонлиги туфайли пайдо бўларди.

1971 йилда “Чарм тўп” мусобақаси баҳонасида бекободлик ёш футболчилар билан бирга Донецк шаҳрига борган эдим. Мусобақанинг тантанали очилиш маросимидан кейин Донецкнинг “Шахтёр” ва Москванинг “Спартак” командаси ўйнади. Стадион томошабинга лиқ тўла. Бир гуруҳ “Дави хохлов!” (Хохолларни босиб, янчиб ташла!) деб қичқирса, бошқа гуруҳ “Дави кацапов!” деб баралла бақиради. Ҳар икки ҳайқириқда миллатчилик руҳи уфуриб турса-да, ҳеч ким уларга индамайди. У пайтларда стадионда муштлашиб кетиш ҳоллари кам учрарди. Агар бу бақириқлар ҳозир янграса катта жанжал бошланиши аниқ. Мен нима учун русларни “кацап” деб, украинларни “хохол” деб аташларини билмасдим. Лекин бу атамаларда камситиш, ҳатто ҳақорат оҳанги борлигини сезгандай эдим. Уйга қайтгач, бу лақабларнинг маъноси билан қизиқдим. Сезгим алдамаган экан. Қадимдан Украинада яшовчилар “малорос”лар (майда ёки кам сонли руслар), Россиядагилар эса “великорос” (буюк ёки кўп сонли руслар)лар деб аталган (Украинада уруш бошланиб, Донецк ва Луганск областлари ўзларини мустақил республика деб эълон қилгач, Россия матбуотда яна “Малороссия” деган атама тилга олинадиган бўлди). Великорослар истилочи сифатида малоросларга зулм ўтказиб туришган. “Кацап” лақаби ўша замонларда тақалган. Луғавий маъноси “Москвалик ҳарбий одам”ни англатса-да, халқ бу атамани “лайча” маъносида қўллаган. “Хохол”да камситиш маъноси камроқ. Малорослар, айниқса Запорожье казаклари узун мўйлаб қўйиш баробарида қалин сочкокил ҳам қўйиб юришган. “Хохол” ана шу кокилга ишора, хўрознинг тожини ҳам англатади. Бу атамаларнинг луғавий маъноси қандай бўлмасин, миллат шаънини ҳақоратлаши аниқ. Бу атамаларга аҳамият берганимнинг боиси: биз қандайдир давраларда билиб-билмай русларни “кацап”, украинларни “хохол” деб қўйсак, уларни ранжитган бўламиз.

Донецкда бўлган йилим Украинада вабо тарқалиб, карантин эълон қилинди ва бизнинг Ўзбекистонга қайтишимиз муаммо бўлиб қолди. Мен уйга Киев орқали қайтишни режалаштирган эдим. Шу боис карантин қўриқчиларига билинтирмай бир ўзим аэропортга бориб, Украина бошкентига учдим. Мақсадим бу ерда яшайдиган фантаст ёзувчи Игорь Росоховатский билан танишиш эди. Мен унинг китобини ўқиб, ёқтириб қолган эдим. Танишдик. У ҳам мен каби болалар газетаси таҳририятида ишлар экан. Баҳонада газеталари иши билан ҳам танишдим. Муҳаррир хизмат машинасини берди, Игорь Маркович шаҳарни айлантирди. Машинага чиқишдан олдин “миллий масалада гапириб ўтирма, ҳайдовчи “КГБ”нинг одами”, деб огоҳлантириб қўйди. Марказий меҳмонхонага жойлашдим. Эрталаб туриб қарасам, эшикнинг пастки қисмидаги тирқишдан варақа ташлашибди. Унга Ғарбий Украинанинг Совет босқинчилари томонидан истило қилингани, ҳадемай Карпат ўлкаси озодликка чиқажаги ҳақида ёзилган эди. Урушдан олдин Ғарбий Украина, Ғарбий Белоруссия ва Болтиқ соҳилидаги уч жумҳурият истило этилгач, хорижда бу юртларнинг муваққат ҳукуматлари тузилган ва у то Совет Иттифоқи парчалангунга қадар фаолият юритган. Сон жиҳатдан оз ҳисобланган миллатлар қудратли давлат олдида паст кетмаган, унинг ваҳшатидан қўрқмаган, сабр ва сабот билан миллат озодлиги учун курашини давом эттирган. Демоқчиманки, Литва, Латвия, Эстониянинг биринчилардан бўлиб мустақилликка эришгани тасодиф эмасди. Совет Иттифоқини Россия, Белоруссия, Украина раҳбарлари – Елцин, Шушкевич, Кравчук парчалаб беришгани йўқ. Бу жараённи айнан болтиқлик миллат фидойилар бошлаб беришган, уч славян жумҳурияти раҳбари ниҳоясига етқазган эди. Бундан олдинроқ “социалистик лагерь” деб аталувчи занжир ҳалқалари ҳам узилганди. Урушдан кейин хорижда фаолият юритган Польша, Чехия, Венгрия каби мамлакатларнинг муваққат ҳукуматлари ҳам тек ўтирмай, бу занжирни парчалаш чораларини қилдилар. Совет Иттифоқи уларни ўз ҳолларига қўйгач, хориж ҳукумати билан ички кучлар орасида зиддият чиқдики, бу уларнинг ички муаммоларидир, камина бу сиёсий аҳволни таҳлил қилишдан ожизман. Ҳарҳолда тарозининг бир палласига Ватан озодлиги, бир палласига амалпарастлар тўдаси қўйилса, яхши натижага эришиш қийин.

Хорижда ўзбек мусофирларининг ҳам қандайдир жамиятлари бор эди. Уларга раҳбарлик қилаётган Вали Қаййумхон, Боймирза Ҳайит, Булоқбоши каби номларни хориж радиолари эшиттиришлари орқали билардик, аммо аниқ бир фаолиятларидан хабарсиз эдик. Уруш пайтида немислар “Туркистон легиони” тузганларини совет тарихчилари китобидан билганмиз. Улар бу легионни худди власовчиларни айблашгандай “Ватан хоинлари” либосида тасвирлар эдилар. Власовчилар жангга кирганлар, “Туркистон легиони”нинг жанг қилгани ҳақида маълумот йўқ. Эҳтимол, Гитлер уларни ўз ғалабасидан кейин Туркистонда тартиб ўрнатиш учун сақлагандир? Олуорт каби советшуносларнинг чиқишлари ҳам асосан советларни танқидга олишдан иборат эди. Хуллас, хориждаги “ватанпарварлар”нинг қандай сиёсий ҳаракатда бўлганлари мавҳумлигича қолди. Мен улар ҳақидаги маълумотларни “Шайтанат”да доктор Худоёрнинг аламли гаплари орқали баён қилишга уриниб кўрган эдим:

* * *

– Афандим, – деди доктор Худоёр, унинг сўзини бўлиб, – буни мен-да дуруст англаюрман. Бироқ, Шермуҳаммадбек курашни давом эттирмаги мумкин бўлмаган экан, Ватанда душман қўлидан ўлим топмоғи шарафлироқ эмасми эди?

– Ажаб! Ажаб! – деб юборди Саъдуллохон, овозини бир оз баландлатиб. – Сизнинг бу гапларингиз менга Ватандаги бир шўропарастнинг сўзларини эслатди.

– Сабр этмакни ихтиёр қилинг, афандим. Менинг-да сўзим ҳали интиҳосига еткани йўқтур. Сиз-да, афандим, ҳижратни тилга олдингиз, аммо улуғ Бадр муҳорибасини хаёлингиздан паришон қилдингиз. Англаюрманки, улуғ Бадр муҳорибасинда шаҳид бўлганлар шарафига етмак мушкул бир вазифадур. Аммо минг тўққиз юз ўн тўрт санасинда Чаноқ қалъасиндаги муҳорибани англаюрмисиз? Бир қалъада тўрт юз эллик минг шаҳид! Уч юз эллик минги талабалар! Англаюрмисиз буни?! “Кими ҳинду, кими ям-ям, кими биламан не бало…” Улар-да шаҳид бўлдилар, аммо Туркия мағлуб этилмади. Афандим, англамак жоизки, Ватан бир боғдур. Бу боғни инсон қони ила суғармак лозимдур. Афандим, мен сизга бу хусусинда бошқа сўз айтмасман. Шўропарастлар сўзларини сиз айтинг.