Текст книги "Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)"

Ярим соатлардан сўнг қоровулбоши бир аскарни бошлаб келди. “Нечук тез алмаштирмоқчи?” деб кўнглим бир қувонди. Ҳарбий тартибга кўра: “Тўхта, ким келяпти!” деб бақиришим керак эди. Бақирай десам, совуқ лабларимнинг жонини олиб қўйганми, овоз чиқмади.

– Хабилов, нега уставни бузяпсан? – деди сержант яқинлашиб.

– Уставни буздимми? – дедим ўзимни овсарликка солиб.

– Одамни кўрганингда нима деб огоҳлантиришинг керак эди, нега “Тўхта, отаман!” демадинг?

– Демоқчи эдим, автоматим йўқлиги эсимга тушиб қолди, мени кечиринг ўртоқ сержант.

– Кечирмайман, эрталабгача шу ерда қотиб турасан, соат саккизда келиб, қарайман, ақлинг кирган бўлса, кечириб сўнг олиб кетаман, – деб ҳукмини билдирди.

Шунчаки пўписа қиляпти, деб ўйлаган эдим, йўқ, ҳукми қатъий экан. Унинг шафқатсизлигини қарангки, ўттиз даражали совуқда эрталабгача қотиб, ўлиб қолишим мумкинлигини ўйлаб ҳам кўрмади. Мушкулимни Худонинг ўзи осон қилиб берди. Қадимдан бир ривоят бор: подшоҳ айбдорни жазолаш учун ярим яланғоч ҳолда қолдирибди. Эрталабгача қиш совуғида ўзи ўлади, деб ўйлаган экан. Жаллод эрталаб келиб кўрса-ки, айбдор терга ботган, “уфф, исиб кетдим” деб турганмиш. Маълум бўлишича, дала ўртасида харсангтош бор экан. Айбдор тонгга қадар шу тошни ҳали у томон, ҳали бу томон суриш билан банд бўлиб, совуқни сезмабди ҳам. Бу атрофда сурадиган тош ҳам йўқ эди. Сержант бино эшигини очиб, аскар йигитни ичкари бошлади-да, дам ўтмай қайтиб чиқиб, “эрталабгача турасан”, деб ҳукмини такрорлагач, тез-тез юриб изига қайтди. Уч-тўрт дақиқадан сўнг димоғимга тутун ҳиди урилди. Бино томидан чиқиб турган мўрига аҳамият бермаган эканман, қарасам, тутун чиқяпти. “Стратегик аҳамиятга эга иншоотнинг ичида нима бор экан”, деб қизиқиб, эшикни аста очдим, қарасам, картошка сақланувчи омбор экан. “Стратегик аҳамиятга эга” дейилиши бежиз эмас, бу омборда ҳам, сал наридаги симтўр билан ўралганларида ҳам озиқ-овқат сақланишини кейинроқ билдим. Неча минг аскар неча ойлар давомида шу картошкалар билан боқиларди. Картошкаларга совуқ ўтмаслиги учун катта чўян печда ўт ёқиларкан, сержант бошлаб келган аскар йигит гўлах экан. Аста кириб, уни гапга солсам, ўзимизнинг Чирчиқдан келган йигит экан. Бу картошкаларни ташқаридан туриб қўриқладим нима-ю, ичкаридан пойладим нима, барибир эмасми, деб печ яқинига ўрнашиб ўтириб олдим. Сержант мени жазоламоқчи эди, ўзи билмаган ҳолда менга яхшилик қилди. Ваъдаси бўйича эрталаб саккизда келиб олиб кетди. Унинг келишини пойлаб ташқарига чиқиб турдим. Яқинлашган чоғи қоида бўйича: “Тўхта, отаман!” деб қаршиладим. Нонуштадан кейин эса иссиқ қоровулхонада маза қилиб ухладим.

Иккинчи қоровуллик-соқчилигим ҳам шу тарзда қийинчиликсиз ўтди. Бу сафар қоровулбошиликка тайинлаган Ғарбий Украинаннг Ужгород шаҳридан келган Танчинец деган сержант салафидан фарқли ўлароқ, менга “стратегик объект”ни ишониб топширмади. 1-пост, кичинагина дўкончани қўриқлаш мен учун омаднинг навбатдаги кулиб боқиши эди. Чунки ошхона билан тиббий бўлим оралиғидаги дўконча серқатнов йўл бўйида эди. Баданга совуқ ўтгунича вазифамни бажариб турдим, сўнг тиббий бўлимга кирдим-да, дераза ёнига жойлашдим. Дўконча ва унинг атрофи бу ердан кафтдек кўриниб турарди…

Ғоявий-сиёсий ишларга жалб қилинганимдан сўнг қоровуллик фаолиятим ҳам якун топди.

Қасамёд қабул қилганимиздан сўнг ўқишлар бошланди. Дастлаб электр техникасига доир назарияни эгаллашимиз лозим экан. Мактабда шундай фандан билим олган эдим, ҳарбийдаги дарсларда қийинчилик сезмадим. Мактабда етарли билим олмаган, бунинг устига рус тилидан нўноқ болаларга қийин бўлди. Взводимизда яна бир олий маълумотли йигит – Зокир Каримов бор эди. У Педагогика институтининг физика факультетини битирган экан. Зокиржон электротехникадан дарс бераётган кишига қараб кулимсираб ўтирарди. Муаллим истеъфога чиққан ракетачи офицерлардан экан, ўтаётган дарсини баъзан ўзи ҳам тушунмасди. Агар командирларнинг фаросати ишласа эди, дарсни чала билимли одамдан олиб, олий маълумотли физикдан фойдаланишган бўлишарди.

Энди шу ўринда равон юриб келаётган йўлимиздан сал четга чиқишга, аниқроғи олдинги йилларга “сакрашга” мажбурман.

Саксонинчи йилларнинг охирлари, ўлдирилган аскар йигитларнинг мурдаси олиб келинганда халқ орасида бесаранжомлик кучайди. Чунки бу йигитлар урушда ҳалок бўлишмаган, балки бетартиб, интизомсиз ҳарбий қисмдаги бевошликлар натижасида зўравон аскарлар томонидан уриб, қийнаб ўлдирилган эди. Бу фожиаларнинг кўпи “стройбат” деб аталувчи ҳарбий қурувчилар қисмида содир бўларди. Ўша йилларга келиб, ўзбек йигитларини, асосан, “стройбат”га олишарди. Ракета қисмлари, десант, танк… қисмларида уч-тўртта ўзбекни учратиш мумкин эди (Менга ўхшаб десантга тушишдан қўрқадиганлар оз, бу қисмларда хизмат қилишни хоҳловчилар эса кўп эди). Минг-минглаб йигитлар эшелон-эшелон қилиб қурилиш қисмларига жўнатиларди. “Стройбат” ҳарбий қисм ҳисобланса-да, бу жойларда ҳарбий интизомга мутлақо амал қилинмас эди. “Дедовшина” деб аталувчи зулм авжга чиққанди. Ярим йил, бир йил аввалроқ хизматга келган аскар йигитлар кейин келган ёшларни аёвсиз эзардилар.

Тўқсонинчи йилга келиб кир-чир, оч-юпун аскар болалар хизматдан қочиб кела бошладилар. Шунда зиёлиларнинг ҳарбийлар билан баҳси бошланди. “Нима учун ўзбекларни асосан қурилиш қисмларига оласизлар?” – деган савол қўйилганда улар: “Чунки ўзбекларнинг илми паст, русчани ҳам билмайдилар ва янги ҳарбий техникани ўзлаштира олмайдилар”, – деб жавоб беришди. Қаранг, катта бир халқ болаларини ҳақорат қилаётганларига фаросатлари етмади-я?! Уларнинг бу даъволари мутлақо асоссиз эди. Айтганимдай, бир взводда икки олий маълумотли аскар хизмат қилиши уларни қизиқтирмайди. 1970 йил июнь ойида аввал Липецкдан, кейин Ўзбекистондан, сўнг Қофқаздан аскарликка йигитлар олиб келинди. Украин сержанти бир грузин йигитни қаттиқ урган экан, госпиталга тушибди. Кечқурунги кино томошасидан кейин қарашсаки, қисмда биронта қофқазлик йўқ. Олий маълумотли грузин йигитлар томоша пайтида барча миллатдошларини командирларга сездирмай тўплаб, сафга тизиб госпиталга олиб кетишибди. Госпитални ўраб олиб, айбдорни жазолашни талаб қилишибди. Бу ҳарбий қисмгина эмас, ҳарбий шаҳарча учун фавқулодда ҳодиса эди. Талаб бажарилди, золим сержант бошқа қисмга ўтқазилди (кошки бунақа сержант битта бўлса?!). Аскар йигитларни тўплаганлар ҳам жазосиз қолмадилар: олий маълумотли аскарларнинг ўқув масканида хизмат қилишлари хатарли деб топилиб, улар қурилиш қисмларига “бадарға” этилдилар. Жўнатишдан олдин барчаларини бир взводга тўплашди. Шунда мен қисмда олтмишдан ортиқ олий маълумотли йигитлар борлигини билдим. Шуларнинг ярмидан кўпи Ўзбекистондан эди. Липецкдан олиб келинган йигитларнинг энг саводлиси – ўрта маълумотга эга эди, улар орасида кўпи тўлиқсиз ўрта, ҳатто тўрт синф маълумотлилари ҳам бор эди.

1990 йилда биз билан баҳслашган ҳарбийларнинг ҳақоратли фикрлари янгилик эмасди, бундай аҳмоқона гапларни 1970 йилда ҳам эшитганман. Украинлар ва руслар ўзбек йигитларини менсишмасди. Ҳатто очиқдан-очиқ “чурбан” (тўнка) деб сўкадиганлари ҳам учрарди. Бир куни донецклик сержант Николай Козлов ўзбекларни саводсизликда айблади. Мен рус ва ўзбек йигитларини синаб кўришни таклиф этдим. Синов саволини Козлов танлади, у ғолиб чиқишига мутлақо ишонарди. Икковимиз ошхона яқинида туриб олдик-да, овқатланиб чиқаётган йигитларни саволга тутдик. Мен руслардан бирини чақирдим, Козлов ўзбеклардан бирини танлади.

– Сергей Есенинни биласанми? – деб сўрадим.

– Қайси ротадан? – деб саволга савол билан жавоб берди липецклик солдат.

Бу жавобга изоҳ шарт эмас эди. Ўзбек йигит эса “Эшитганман, рус шоири” деди. “Йиқилган курашга тўймас”, деганларидай, Козлов синовни давом эттиришни истади. Ҳар биримиз ўнтадан йигитни сўроққа тутдик. Икки рус йигити Есениннинг шоир эканини айтди. Аммо бир сатр ҳам шеърини айтиб беролмади. Ўзбек йигитларидан учтаси Есениннинг кимлигини билмади. Биттаси “Мен “Форс дафтари”ни ўқиганман, деб “О менинг маликам (шаҳинам)” деб бошланувчи шеърини ўзбек тилида ёддан ўқиди.

Яқинда Россия ҳукуматининг қарорига кўра, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистондан келиб ишловчилар руст тили ва тарихидан имтиҳон топширдилар. Имтиҳон топширолмаганлар мамлакатдан чиқариб юборилган. Бу қарордан русларнинг ўзи ҳам норози бўлиб, телемухбир бир тадқиқот ўтказди. Имтиҳон варақасида тарихдан берилган саволларни кўчадаги рус йигит-қизларга берди. Рус подшоҳлари ҳаётига доир саволларга рус ёшлари жавоб беролмагач, мухбир: “Ўзимизнинг ёшлар билмайдиган саволларга келгинди ишчилар қандай жавоб беришсин? Қурилишда ғишт терувчи ёки сувоқчи князь Владимирнинг тақдирини билиши шартми? У боши билан эмас, қўли билан ишлайди-ку?” – деб хулоса ясади. Бу кўрсатув менга ҳарбийдаги ўша кичик тадқиқотимизни эслатди.

Меҳрсиз халқлар дўстлиги

Балиқ, каламуш ва бўриларнинг имтиёзлари шундан иборатким, улар талаб ва эҳтиёж қонунига биноан кун кўрадилар. Инсон ҳаётининг қонуни эса адолатдир. Дастлаб “Ишчи-деҳқон армияси”, кейин “Қизил армия”, ниҳоят “Совет Армияси” деб аталган қўшинда айнан шу адолат йўқ эди. Бу армияда гўё миллатлар дўстлиги ҳукмрон эди. Кенгроқ қарасак, Совет Иттифоқи деб аталмиш мамлакатнинг қудратини айнан шу миллатлараро дўстлик ташкил этарди. Гитлер бу дўстликка ишонмаган, уруш бошланиши билан миллатлар орасида низо чиқади, деб фикр қилган. Гитлер сал шошилган эди. Халқлар ҳали ўз ҳақ-ҳуқуқларини тўла англамагандилар, миллатдошларини ғафлат уйқусидан уйғотмоқчи бўлган зиёлилар эса қатл этилганди. Қўполроқ таъбир билан айтсам, миллатлар подачиси йўқ, бўрининг ҳужумидан қўрқиб зир қақшаётган сурувга ўхшаб қолишганди. Зиёлиларнинг янги авлоди майдонга чиққач, “миллатлар дўстлиги” деб аталган занжир чириб адо бўлгани аён бўлди ва қудратли мамлакат парчаланиб кетди.

Тўғри, комфирқа бу занжирни мустаҳкамлаш чораларини кўрарди. Айниқса, маданият соҳасига катта аҳамият берарди. Адабиёт ва санъат кунлари мунтазам равишда ўтказиларди. Республикалар аро ўтказилган бу тадбирлардан ташқари “Москвада Ўзбекистон (ёки Эстония, ёки Молдавия) адабиёти ва санъати ҳафталиги” бўларди (Бундай тадбир ҳатто уруш пайтида ўтказилганини аввалроқ баён қилиб эдим). Миллий жумҳуриятлар театрларининг Москва, Ленинград, Киев… каби йирик шаҳарлардаги гас-троллари ҳам доимий равишда ўтказилган. Ёзувчиларнинг асарлари ҳам рус ва қардош тилларга таржима қилиниб, нашр этиларди. Аниқроқ айтилса, қардош хақлар адабиётини нашр этиш мажбурий эди. Миллий жумҳуриятлар нашриётлари режасида албатта шундай адабиёт бўлиши шарт эди. Масалан, Ғафур Ғулом номидаги нашриётда “Қардош халқлар адабиёти” ва “Хориж адабиёти” бўлимлари мавжуд эди. Москвадаги “Дружба народов” нашриёти фақат миллий жумҳуриятлар адабиётини нашр этарди. Ҳар бир жумҳуриятга 2–3 китоб ўрни ажратиларди. Жумҳурият Ёзувчилар уюшмаси қайси китобни тавсия этса, шу асар рус тилига таржима қилинарди. “Иностранная литература” нашриёти фақат чет эл адабиётини нашр этарди, қардошлар адабиётига уларнинг эшиги ёпиқ эди. Улар фақат Совет Иттифоқи ғоясига мос келадиган адабиётларни нашр этардилар. Америкалик Джон Стейнбек деган яхши ёзувчининг асарлари нашр этилмай қолди, билсак, у АҚШнинг Вьетнамдаги урушини маъқуллаб гапирган экан. Мен энг сара асарлар шу нашриётдан чиқади деган фикрда китобларини сотиб олардим, адабиётга сиёсат аралашганини билгач, аввал бир-икки бет бўлса-да, ўқиб кўриб кейин олишни одат қилдим.

Миллатлар орасида дўстлик йўқлигига мен ҳарбий хизматда аниқ ишонган эдим. Фақат бу сохталик қанча йилларга қадар давом этиши мумкинлигини тасаввур қила олмагандим. 1989 йилнинг 10 март куни бу мавзудаги фикрларимни матбуотда эълон қилган эдим:

Ҳар биримиз фарзандларимизнинг иқболини ўйлаб, босган қадамини кузатамиз, кимлар билан дўстлашаётганини назорат қиламиз. Бирон-бир бола кўнглимизга ёқмаса “у билан дўстлашма”, деб қаттиқ талаб қиламиз. Меҳримизни уйғотган болани фарзандимизга чин ўртоқ бўлиб қолишини истаймиз. Бизнинг бу истакларимиз ҳамма вақт ҳам ширин мева беравермайди. Мажбуран дўст бўлиш – пойдевори туздан ишланган бино. Сал нам тегдими, пойдевор нурайди, бино эса қулайди.

Биз “халқлар дўстлиги” деб аталмиш муқаддас, муаззам бинони узоқ вақт шундай пойдевор устига қўймоқчи бўлдик. Бир-биримизни яхши билмасдан, бир-биримизни юракдан ҳурмат қилмай, сохта жилмайишлар билан дўст тутиндик. “Бир-биримизни яхши билмаймиз”, дедим. Бу шунчаки тил учига келиб қолган гап эмас, балки узоқ йиллар кузатишлар натижасида пишиб етилган фикр. Хўш, биз Грузия ҳақида нима биламиз? Тарихдан малика Тамарани, адабиётдан Руставелини ўқиганмиз мактабда. Агар Сталин грузин бўлмаганида бу шахслар дарсликларга киритилмаслиги аниқ эди. Молдавияни, Болтиқ денгизи бўйидаги уч республикани ёки Ёқутистонни биламизми? Хўш, улар-чи? Қардошлар-чи? Улар Ўзбекистонни, ўзбекларни қай даражада биладилар? Нари борса, “Ўзбекистон пахта етиштирувчи рес-публика. Самарқанд, Бухоро деган шаҳарлари бор…” “Қардош”ларнинг биз ҳақимиздаги тушунчалари бундан ортиқ эмас. Бу саёз тушунчаларга Мос-ква матбуотининг “холис хизматлари” туфайли “Пахта иши” деган бало аралашиб, “Ўзбекистон… ярмиси порахўр, ярмиси ўғри халқ” деган тушунча ҳам сингдирилди (Ҳозир “ўзбеклар”, “тожиклар” дейилганда “гастробайтерлар” – иш излаб борганлар назарда тутиладиган бўлди). Хўш, шу каби тушунчалар халқлар дўстлигига асос бўла оладими? Асос бўла олмаслигини Қозоғистондаги, Татаристондаги, Арманистон ва Озарбайжондаги қонли воқеалар тасдиқлади. Меҳмонни тантана билан кутиб олиш, “чойхона палов” билан сийлаш, совғалар билан жўнатиш – дўстлик белгиси эмас. Чинакам дўстлик бир-бирини билишдан, англашдан бошланади.

Дўстлик қасрининг сталинизм томонидан тиклаган пойдевори вақт синовига дош бера олмади. Бирон масалани ҳал этишда оқилликка нисбатан эҳтирослар устун келиши туфайли тушунмовчиликлар, норозиликлар яраси мадда боғлаб қонли фожилар юзага келди.

Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин ҳам давом этаётган қонли фожиалар, масалан, Молдавия, Чеченистон, Доғистон, Грузия, Украинадаги урушлар бирданига бошлангани йўқ. Узоқ йиллар мобайнида куч тўплаган вулқон каби портлади. Мен ана шу вулқоннинг куч тўплашига ҳарбийдалигимдаёқ гувоҳ бўлганман.

Айтганимдай, биз борганда ҳарбий қисм украиналиклар, ўзбекис-тонликлар ва оз сонли қофқазликлардан иборат эди. Шу оз сонли қофқазликлар, айниқса, чеченлар ва доғистонликлар русларга бўлган нафратини яширишмас эди. Агар ўзбек аскарларига рус ёки украин зўрлик қила бошласа, жабрланётган йигитни танишса-танишмаса, улар дарров ҳимоя қилишарди. Бу борада Алихон Хонгиреев деган йигит ғоят довюрак эди. Чеченларнинг қандай ботир ва ҳақгўй халқ эканини шу йигит билан суҳбатлашиб билганман. Ярим йил давомида у менинг яқин дўстимга айланиб қолган эди. Саксонинчи йилларнинг бошларида шоир Шавкат Раҳмон Ёзувчилар уюшмасига ишга ўтганда чеченистонлик дўсти Воҳид Итаев оиласи билан Тошкентга кўчиб келди. Шавкат билан Воҳид Мос-квадаги адабиёт институтида бирга ўқишган экан. Воҳид жуда ақлли, виждонли, тўғрисўз шоир эди. Чеченистонда ким биландир чиқиша олмай, Тошкентдан паноҳ топди. У билан дастлабки суҳбатларда чеченлар ҳақида билганимни гапира бошлаганимда у “қаердан биласан?” деб ажаб-ланганди. Ҳарбийдаги воқеаларни айтиб берганимдан сўнг биз у билан янада яқинлашдик, суҳбатларимиз чоғида чечен халқининг тарихи, ботир ўғлонлари ҳақида фахр билан ҳикоя қиларди. “Агар лозим бўлса, чеченнинг ботир ўғлонлари эртагаёқ отда қилич ўйнатиб Кремлга кириб боришлари мумкин”, дегани эсимда. Қарангки, бу шунчаки тахмин эмас, амалга ошадиган иш экан, ўша йиллари тарих бунга гувоҳ бўлди. Шу икки дўстимнинг ҳикоялари сабаб бўлиб мен довюрак чеченларни ва доғистонликларни севдим ва уларнинг вакилларини ёзган асарларимга олиб кирдим. “Шайтанат”даги Зелихон – “Академик”, “Мурдалар гапирмайдилар”даги Тенгизни балки эсларсиз.

* * *

Уруш чеченлар яшайдиган қишлоқлардан узоқроқда бўлса ҳам унинг нафаси уфуриб турарди. Қишлоққа қорахатлар билан билан бирга нохуш миш-мишлар ҳам етиб келарди. Миш-мишлар оқибатида ҳақиқатга айланиб бутун қишлоқ бир кечада иссиқ уйлардан ҳайдаб чиқилди. Бир ҳафта бурун Зелихонларникига қорахат келиб аза очилган эди. Олти ёшга тўлган бола дам онасига қўшилиб йиғларди, дам бобосига қўшилиб қўлини фотиҳага очарди. У нима учун аза очилганини тушунди – отасини фашистлар ўлдирган. Энди қотилларни кечириш мутлақо мумкин эмас! Зелихон – энди хунхўр! Томирларида чечен қони оқаётган олти ёшли бола аждодлар қонунини биларди. Унга на онаси, на бобоси “ўч ол!” деди. Бу гапни унинг юраги айтарди. Шунга ақли етган бола нима учун уйқудан уйғонишганини, иккита тугунни орқалаб тун бўйи йўл юришганини, сўнг поездга чиқишганини билмади. Биров “фашистлар яқин келиб қолишибди, бизни асрашяпти”, деди. Бундан Зелихон ажабланди: фашистлар яқин келса яхши-ку! Ўч олиш имкони туғилган экан-ку?! Яна биров: “Ичимиздан сотқин чиқибди, ҳаммамиз шунинг касофатига қолибмиз”, деди. Зелихон бунга ҳам ажабланди: қанақа сотқин, нимани сотади, қишлоқда сотиладиган нима бор?..

Узун кечалар йўл юриб, ниҳоят бир қишлоқдан паноҳ топишди. Унинг кўнгли, кўзлари тоғларга, чўққиларга ўрганган эди. Бу қишлоқ тоғдан анча узоқ экан. Аммо бобоси ҳам, онаси ҳам шукр қилдилар. Бир деҳқон уйининг ярмини бўшатиб берди. Девор ўрнига эски шолча тортиб яшайверишди. Етти ёт бегонага ҳам мурувват кўрсатувчи имонли одамларга учратгани учун бобоси Аллоҳга шукрлар қилди. Яхшиям, бобоси туркчани биларди, бўлмаса кунлари имо-ишора билан гаплашишга қолармиди…

Зелихоннинг онаси бетобланиб, икки кунгина ётди. Учинчи куни узилди. Бобоси доно эди. Ортиқча кийим-бошни қўйиб, ўлимлигини олволган экан, ўзига эмас, келинига насиб этди. Уч йил оралатиб ўзи қайтиш қилганида кафанликни шу уй эгаси топиб берди.

Бобоси бир ойдан зиёдроқ ётди. Унинг умри тугаган, бу ҳаётдан насибаси қирқилган эди. Бироқ, Худога ёлбориб яна бир-икки ой умр сўради. Бегона юртда ғирт етим бўлиб қолаётган набирасини озгина бўлса-да, оёққа қўйиб омонатини топширса, кўзи очиқ кетмас эди. Насиба қирқилса, банда чорасиз экан. Бобоси то сўнгги нафаси чиққунча Зелихонга насиҳат қилди. Сўнгги кечада, сўнгги кучини жамлаб бир гап айтди:

– Болам, биз чеченлармиз! Унутма! Чеченлар ҳеч қачон ўзларини хор қилиб қўймаганлар. Сен ҳеч қачон номардларга бўйин эгма! Аммо яхшилик қилганларни умринг адо бўлгунича бошингда кўтариб юр. Сен ўз номусинг учун жанг қилмасанг, кечираман. Лекин сенга яхшилик қилган ўзбекларнинг номуси учун жон бермасанг, рози бўлмайман. Аллоҳ ҳам сени кечирмайди, билиб қўй! Ўзбеклар ҳам биз каби хорланган экан, вақти келса, жонингни аяма…

– Бизни хўрлаганлардан қасос оламан! – деди Зелихон. Тўққиз ёшли чечен боласининг томирида қасос қони кўпириши учун етарли асос бор эди. Бобо буни биларди ва шундан қўрқарди. Қасос ўти боланинг кўзини кўр қилиб ҳалокат жари томон етаклаши муқаррарлигини билгани учун ҳам қўрқарди.

– Зинҳор! – деди бобо, кейин кўзларини юмиб тин олди. У хўрликни кечира олмайдиган чечен эди. Айни чоқда, мусулмон ҳам эди. Чолнинг урушдан тўхтай деб турган юрагида армон билан биргаликда қасос ҳам бор эди. Қасос – хўрликдан, армон эса қасоснинг қиёматга қолаётганидан. Чечен учун хўрликдан ҳам чорасизлик ёмон. Улар чорасиз эдилар. Тўққиз ёшли бола қасос оламан, деб қасам ичяпти. Аммо кимдан қасос олади? Биргина шуларнинг ўзини ҳайдаб чиқарганларида эди, сўраб-суриштириб, айбдорни топарди. Агар бу мўйловнинг (бобоси Сталинни “мўйлов” деб атарди) истаги билан амалга оширилган бўлса, бошини қайси тошга уриши керак?! Бобоси кўзларини юмиб шуларни ўйлади. Унинг бу ўйлари Зелихон учун сир бўлиб қолаверди.

– Зинҳор! – деди бобоси кўзини очиб. – Бундай қасам ичма! Ота-онам гўрида безовта бўлмасин, десанг, тинч юр!

Уй эгаси, эски дўппининг устидан қийиқча боғлаб олган мўйсафид ярим пиёла сутга тўрт тўғрам нон ташлаб, бир тишламини хастанинг оғзига тутди. Зелихоннинг бобоси лабини қимтиб бош чайқади.

– Э биродар, жонга дармон керак. Нима деяётганингизни англамадим-у, аммо болани қўрқитиш ярамайди. У ҳали ҳеч нимани тушунмайди.

Бобоси уй эгасининг мақсадини англаб, оғзини базўр очди. Анчагача тамшанди. Аммо нонни юта олмай аста чиқарди. Кўзлари бежо бўлди.

– Болам, сен бир айланиб кел, – деди уй эгаси Зелихонга.

Зелихон чиқиб кетди. Уй эгасининг нима учун чиқариб юборганини улғайганидан сўнг фаҳмлади. Бобосининг тамшаниши то ҳанузга қадар кўз олдидан кетмайди. Бобосининг ризқи тугаганмиди ё ўлим олдидан бировнинг луқмасини ютишни истамадими – бу Зелихон учун муаммолигича қолди.

Зелихон Элчин билан шаҳарда учрашганидан бери бобосининг сўнгги гап-ларини кўп эслайди. Бир томондан бобоси қасосга йўл бермай кетди. Бир томондан Элчин – ўзбек, уларга ҳам бошпана, ҳам насибасидан бир улушини, ҳатто кафанлигини баҳам кўрган халқ фарзанди. Яна бир томондан эса, Элчин қасос олмоқчи бўлган одамлар ҳам шу ҳалқ фарзандлари…

Аланга Зелихонни уч томондан ўраб келарди. Бир томон очиқ – қочоқлик, қўрқоқлик йўли. Чеченнинг энг номарди ҳам бу йўлдан юрмайди. Зелихон Элчинни қасос йўлидан қайтара олмаслигини биларди. Зелихон қасосга шерик бўлиш учун эмас, балки Элчинни аждаҳо комидан асраб қолиш учун ҳам унинг ёнига кирди.

Уч-тўрт киши бўлиб хазинани уриш ёки бирон бойни қақшатиш Зелихонга чўт эмасди. Аммо Элчиннинг бошлаётган иши уни анча гангитиб, ташвишга солди. У Асадбекдан чўчиди, дейиш бўҳтон. Асадбекдан жони ўзига ширин одамлар қўрқишади. Шу пайтгача Зелихон жонини сира аямаган. Унинг ташвиши – мақсад сари бир-икки қадам қўйганда бевақт йиқилиб қолиш. Эркак одам бир ишга қўл урдими, ўлса ҳам охирига етказиб ўлиши керак – шу ақида асосида улғайган Зелихон бошқача йўл тутолмас эди.

Зелихон пиёладаги мусалласни сипқориб, нигоҳини бир нуқтага қараб ўтирган Элчинни елкасига аста туртиб қўйди.

– Зелихон ярим йўлда ташлаб қочмайди. Мен – чеченман! Унутма!

… Асадбек Зелихоннинг гапларини диққат билан эшитди.

– Бу ишга менинг нима алоқам бор? – деди пича мулоҳаза қилгач.

– Ҳосилбойваччани сиз йўлга солишингиз мумкин.

– Менми? Ким айтди буни сизга?

– Шаҳарнинг зўри учта. Учинчиси Марканян. У аралашмайди. Икки урушқоқ подшонинг кучи қирқилса унга яхши.

– Ҳосилга сўзим ўтмайди. У ўзиникини маъқуллайдиган бола. Унга Хонгирей бир нарса деса балки…

– Хонгирей ҳам аралашмайман, деяпти. Хонгирейни ҳукуматнинг одамлари огоҳлантириб қўйишганга ўхшайди.

“Хонгирейни огоҳлантиришган бўлса… демак… биз аралашгудай бўлсак, ҳукумат бизни ҳам омон қўймайди. Истаса, бир кечада яксон қилиб ташлайди, – деб ўйлади Асадбек. – Бу чечен нимага типирчилаб қолди? Тўртта ўзбек билан турк уришса унга нима? Сибирдаги қамоқхоналардан каллакесарлар қочган бўлса, ўзбек билан туркнинг урушига нима алоқаси бор? Улар кимга хизмат қилади?..”

Асадбек Зелихонга тикилди. Бу чақчайган, ўткир қарашли кўзларда мунофиқлик учқуни борми-йўқми, аниқламоқчи бўлди. Бир неча нафаслик нигоҳ буни аниқлаш учун кифоя этмади. Асадбек қаттиқ тикилса, унча-мунча кўзлар дош беролмасди. Зелихон эса “ўқилон” деб ном чиқарган бу одамдан заррача тап тортмай ўтираверарди. Аслини олганда, жиноятчилар оламининг ёзилмаган қонунига кўра, улар бир-бирларига душман эдилар. Зелихон Асадбекдан ёмонлик кўрмаган, унга даъвои ҳам йўқ, уни душман деб билмайди. Шунинг учун ҳам бу ерга дадил келди. Элчин билан Асадбек орасидаги душманлик тўйдан кейин камайган деган фикрда. Бироқ, Асадбекка Зелихоннинг ким экани маълум, кейинги ойлар ичи кўрган ташвишлари шу одам туфайли эканини, қизини ўғирлаб зўрлашда ҳам, Шилимшиқни ўлдиришда ҳам Элчиннинг ёлғиз бўлмаганини энди аниқ билади.

Элчин қўнғироқ қилганидан сўнг Анвар билан суҳбатини давом эттирган бўлса-да, хаёлининг бир чети “уларнинг мақсади не экан?” деган саволга жавоб топиш билан банд эди. Зелихон воқеани баён қилаётганида ҳам, ҳозир ҳам шу саволга жавоб изларди. Зелихоннинг тўғри гапларига ишона қолмасди.

Асадбек шу пайтгача кўнглини ранжитган одамни кечирмаган. Тиз чўкиб тавба қилганлар ҳам унинг ғазабидан бенасиб қолишмаган. Йўқ, у гуноҳкорларни бир четдан ўлимга ҳукм қилавермас эди. Ўлим – сўнгги чора. Бу чорани камдан-кам ҳолларда қўлларди. У жорий этган ўзига хос жазо усуллари мавжуд. Сулаймоновнинг тақдири, Шилимшиқнинг сургун қилиниши ана шу усулларданки, сиз бунга гувоҳсиз. Асадбек кейинги пайтда кўнгли бўшлик қиляптими ё эҳтиёткор бўлиб қолганми, ҳар нечук жазо усулларини юмшатди. Рўпарасида ўтирган чеченни уч-тўрт йил аввал бўлганида ўйлаб ўтирмай ўлимга ҳукм қилиб юборарди. Ҳозир эса унинг маслаҳатларига қулоқ тутиб ўтирибди. Унинг гуноҳини кечириш мумкинми? Гапларига ишониш керакми? Мақсади Ҳосилбойвачча билан уруштириб қўйиш бўлса-чи?..

– Мен ўша томонларнинг тузини ичганман, – деди Зелихон, орадаги сукутни бузиб. У бу ёққа келаётганидаёқ Асадбекни ишонтириш осон эмаслигини билган эди. Асадбекнинг ўйга толганини кўриб, фурсатдан фойдалан-ди – ўтмишдан сўз очди. – Ўғриликни ҳам ўша ёқда ўрганганман. Бир кун устам билан бойвачча одамнинг уйини урдик. Ҳамма нарсасини шилиб кетаётганимизда устамнинг кўзлари бир халтага тушиб, менга “қара-чи, нима экан”, дедилар. Қоронғида нималигини билмай, ялаб кўрсам, туз экан. Устамга “туз экан”, десам, “қайдан билдинг?” дедилар. “Ялаб кўрдим”, дедим. “Ў, падарлаънат, касофат”, дедилар-да, тўплаган мол-матоҳни уйичига қайтардилар. “Бу хонадонда туз ичгандай бўлибмиз, молини ўғирласак, гуноҳга ботамиз”, деб, қуп-қуруқ чиқиб кетдилар.

Асадбек бу ҳикояни нима учун айтилганини аниқ тушунмай:

– Ҳа, шунақа мард одамлар бор эди, – деб қўйди…

– Мен ўша жойнинг тузини ичганман, – деди Зелихон, гапини такрор-лаб. – Урушда бизни ҳайдаб келишган. Биз тиғ кўтариб келмадик. Бўш қўл, оч қорин билан келдик. Онам ҳам, бувам ҳам ўша ёқда ётибдилар. Кафанликни ҳам ўзбеклар беришган. Мен кичкина бола эдим. Итдай хор қилиб ҳайдаб келишган. Туркларнинг бошига ҳам шу кун тушган. Хорлик нималигини биламан. Бувам ичган тузингни оқла, деганлар. Ўғри бўлиб кетдим. Бувамнинг васиятларини бажармадим. Энди ҳам қараб турсам ярашмайди. Сиз гапларимга ишонмаяпсиз.

– Ҳа, – Асадбек шундай деб ўрнидан турди.

– Тўғри қиласиз, – деди Зелихон, – дарров ишонсангиз, сизни нодон дердим.

* * *

– Кўринишингдан чеченга ўхшайсану она тилингда гапирмаганингга ҳайронман, – деди машина ҳайдовчиси.

Зелихон унга дарров жавоб бера олмади. Озгина сукут сақлагач, бир хўрсиниб деди:

– Мен чеченман. Ота юртимда туғилдиму бошқа юртда улғайдим. Она тилимни биламан. Гапирсанг яхши тушунаману ўзим силлиқ гапира олмайман. Тил қотиб қолган.

– Тилим қотди, дейсанми? Унда сен адо бўлган одам экансан, оғайни, – деди ҳайдовчи, орқа ўриндиқда ўтирган Зелихонга кўзгу орқали қараб.

– Гапингга тушунмадим? – деди Зелихон.

– Она тилини билмаган инсон ўзини одам санамаса ҳам бўлади.

– Тилинг жуда узун экан, – деди Зелихон аччиқланиб, – аммо ақлинг калтага ўхшайди. Уруш даврида чеченлар бошига тушган кулфатни эшитмаганмисан?

Зелихоннинг ақл хусусидаги гапи ҳайдовчига малол келди, қони бир қайнади-ю, аммо “ҳарҳолда бу ўз қондошим”, деб дарров ўзини босди. Зелихоннинг гапига хотиржам жавоб берди:

– Эшитганман, лекин одамнинг ўзини ўзи унутиши учун бу ҳеч қандай имтиёз бермайди. Инсон ўз она тилини ўлгунича унутмаслиги керак, –ҳайдовчи шундай деб бир оз сукут қилди-да, сўнг қўшиб қўйди: – Балки ўлгандан кейин ҳам унутмаслиги керакдир. У дунёда қайси тилда ҳисоб беради? Сенга ўхшаб русчадамас дейман, а?

Зелихон унинг бир айтган фикридан қайтмаслигини билиб, кулимсиради:

– Ўжарлигингдан чеченга ўхшайсан.

Бу гап ҳайдовчига маъқул келиб, хахолаб кулди.

– Нима десанг, де: мен чеченман! Ҳа, мени қиймалаб ташласанг ҳам ҳар бир бўлак гўштим “мен чеченман!” деб ҳайқириб туради. Ана, тоғларни кўряпсанми? Менинг боболаримнинг боболари, уларнинг боболари ана шу тоғлар каби мағрур бўлишган. Отам ҳам мағрур эди, мен ҳам мағрурман. Чечен бўлганим учун мағрурман. Менинг болаларим ҳам мағрур. Уларнинг болалари ҳам мағрур бўлади. Тоғни шамол ёки ёмғир емириб тамом қилганда бизнинг ғуруримиз ҳам емирилади, уқдингми, доно одам?

Ҳайдовчи шундай деб қўшиқ айта бошлади. Зелихон бу қўшиқни аввал эшитмаган эди. Айрим таниш сўзлардан, қўшиқнинг авжидан ватан ҳақида эканини англади.

“Бахтли одам экан, бу ўжар, – деб ўйлади Зелихон. – Ватани бор, ғурури бор. Болалари ҳам бор. Улар ҳам мағрур. Худди тоғ чўққиларидай мағрур… Менда нима бор?”

Шу гапларни хаёлидан ўтказа туриб Исмоилбейнинг ғамгин чеҳраси кўз олдига келиб, қулоғи остида унинг овози жаранглади: “Ватани йўқнинг иймони йўқтур…”

Зелихон хаёлга берилиб, қўшиқ тугаганини сезмай қолди. Ҳайдовчи унга аввал кўзгу орқали қаради, сўнг бир ўгирилиб олди:

– Нималарни ўйлаяпсан? Қўшиққа тушундингми?

– Тушундим. Ватан ҳақида куйладинг.

– Ҳеч балога тушунмабсан. Мен дедимки, агар Ватан мени суймаса мен уни суярман. Агар мени нимталасалар-да бир бўлагимни Қора денгизга, бирини Оқ денгизга, бирини Ҳазорга ташласалар майли, розиман, фақат бир ўтинчим бор: юрагимни Ватанда қолдирсинлар. Ана шунда менинг нимталарим юрагимга талпинарлар, келарлар ва бирлашарлар! Юрак – Ватандир, Ватан – юракдир! Ким ўз юрагидан воз кечади? Ҳеч ким! Эй Раббим, ўзга юртда жонимни олиб, жаннатдан жой берганингдан кўра, жонимни ўз Ватанимда олу шунинг эвазига жойни дўзахингдан беравер! Энди қўшиқнинг мазмунини англадингми, биродар?

– Англадим, – деди Зелихон. Кейин бир тин олди-да, Исмоилбей сўзларини такрорлади: – Ватани йўқнинг иймони йўқтур…

– Яхши айтдинг. Она тилингни билмасанг ҳам, калланг жойида экан.

– Буни мен айтмадим. Бир турк оқсоқоли айтган эди. Уруш даврида уларни ҳам Ватандан ҳайдаганлар. Мусофирликда ўлди, Ватанига қараб туриб, жони узилди.

– Қараб туриб, дедингми? Тушунмадим?

Зелихон Исмоилбейнинг сўнгги дақиқаларини айтиб берди. Ҳайдовчи гарданини силаб қўйиб:

– Ҳа-а… – деди. – Ўзбеклар ёмон қилишди. Улардан буни кутмаган эдим. Ўзбек йигитлар билан бирга хизмат қилганман. Мўмин болалар эди, ҳайронман…

– Нега ҳайрон бўласан? Уларни била туриб шу иғво гапларга ишондингми?

– Ишонмай бўладими? Телевизорда кўрсатиб турибди. Гапириб турибди. Каттаси ҳам айтди, қулупнай талашишибдими?

– Хафа бўлмагин-у, аммо аҳмоқ экансан. Олдинги гапларингни эшитиб сенга ихлосим ошаётувди. Бу гапларинг кўнглимни айнитди.

– Хўп, мен аҳмоқман. Телевизор ёлғонни айтаётган экан, ўзбекларинг нимага жим туришибди? Ғурури борми ўзи уларнинг? Бизга туҳмат қиляпти, деб дунёни алғов-далғов қилиб юборишмайдими?

– Айтишга осон. Ҳозир мен чўнтагимдан ингичка сим арқон олиб бўйнингга ташлаб сиқай, сен эса дунёни алғов-далғов қилиб бер менга.

Ҳайдовчи индамади. Йўл иккига айрилган жойга яқинлашгач, машинани секинлатди.

– Менга қара, биродар, овулингга бугун боришинг шартми?

– Нима эди?

– Шу ердан ўттиз чақирим юрсак, менинг овулимга етамиз. Сен чечен бўлсанг ҳам ҳозир қўноқсан. Қўноқни овулимдан четлаб олиб кетсам, менга лаънат ёғилади.