Текст книги "Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ)"

Шу даврадан сўнг Абдулҳамид оға билан ака-укадек бўлиб кетдик. У киши тўрт-беш марта бизникига келдилар. Бизнинг “Фан ва турмуш” журналига ўхшаган “Билим жана энбек” нашрига бош муҳаррир бўлдилар, каминани шу журнал таҳрир ҳайъатига аъзо қилиб, гувоҳнома ҳам жўнатдилар. Бу гувоҳнома Чимкент йўлида иш берди: Сайрамдаги дўстимизникига кетаётган эдик. Йўл ҳаракати қоидасини бузиб эдим, қозоқ инспектори тўхтатди. Астойдил жазолайдиган кайфиятда эди, гувоҳномани кўргач, айбимни кечирди. “Фалак”, “Сомон йўли элчилари ” қиссалари Абдулҳамид Марҳабоевнинг таржимаси туфайли қозоқ ўқувчиларига етиб борди. Абдулҳамид оға билан хат ёзишиб турардик. Мактубларини “Тахир туғыс” деб бошлардилар. Тошкент яқинидаги Қозоғистоннинг “Сари оғоч” санаторийсига келган пайтлари албатта бизникига қўниб ўтардилар. Шундай ташрифлардан бирида меҳмон кутаётган гўзал қозоқ қизининг суратини совға қилдилар. “Тахир туғыс, Алматы эскерткiшi сенин уйинде де турсын. Абдул-Ҳамид”, – деб имзо чекилган бу совға салкам қирқ йилдан бери уйим тўрида турибди.

Саксонинчи йилларнинг охирларида Жомий ҳазратларининг таваллуд тўйларини ўтказиш тадориги бошланди. Қувонарли томони шундаки, бу тўйни ўтказишга икки жумҳурият зиёлилари жалб этилди. Тожикистонда ташкилий ишлар академик Муҳаммад Осимий, бизда академик Азиз Қаюмов раҳбарлигида олиб борилди. Тўй Самарқандда бошланиб, сўнг Тошкентда, кейин Тожикистонда давом этиши режалаштирилган эди. Дастлабки ишлар ўзаро хат ёзишув ва телефондаги сўзлашувлар орқали амалга оширилди. Тайёргарлик ишлари ниҳоясига етай деб қолганда Душанбедан фан доктори Аълохон Афсахзод акамиз келдилар. Азиз Қаюмов домламиз бу пайтда Ёзувчиларнинг дўрмондаги Ижод уйида эдилар. “Меҳмонни шу ерга олиб келинг, баҳаво жойда дам олиб қайтадилар”, – дедилар. Икковимиз автомашинанинг орқа ўриндиғига жойлашиб, жўнадик. Ўша ойларда Ўзбекистоннинг раҳбари Рафиқ Нишонов қайсидир мажлисда: “Ибн Сино тожик халқининг буюк фарзанди”, –деб ўзбек зиёлиларини ранжитган эди. Сир эмаски, бу масалада олдиндан кераксиз фикрлар олишуви мавжуд эди. Фақат Ибн Сино эмас, бошқа улуғларнинг номи ҳам ўртада “талаш” эди.

Душанбелик доктор Аълохон Афсахзод билан йўлда кетатуриб бу ҳақда гаплашишини ўйламаган эдим. Меҳмон кутилмаганда Нишоновнинг гапини эслаб, бунга зиёлиларнинг муносабатини сўрадилар. Жавобан дедимки:

“Муносабатни ўзингиз ҳам ҳис қилгандирсиз? Агар айни шу гап тескарисига жаранглаганда тожик зиёлилари нима дердилар? Шахсан каминанинг фикрини билмоқчи бўлсангиз, зиёли сиёсатчидан ҳар томонлама устун туриши керак. Чунки зиёлига Худо томонидан берилган зеҳн, эгалланган билим, таҳлил қилиш ва тўғри хулоса чиқара олиш қобилияти айрим сиёсатчиларга берилмаган. Уларнинг тарихга, маданиятга доир фикрлари субъектив (шахсий, фақат ўзларига хос), илмий ҳақиқатдан узоқ бўлиши мумкин. Хўп, Нишонов шундай дебди, буни фожиа сифатида қабул қилиш керакми? Нега? Унинг гапидан кейин нима ўзгарди? Тўрт-беш тожик зиёлиси қувонгандир, тўрт-беш ўзбек зиёлиси ранжигандир. Шу холосми? Ҳа, шу холос. Нишонов Ибн Синони “тожик” деб эълон қилгач, дунё аҳли сизларнинг ҳузурингизда тиз чўкиб, шарафлашдими? Йўқ, бу гап саҳрога томган ёмғир томчидай изсиз кетди-ку? Дунё илм аҳли учун Ибн Синонинг ёки бошқа алломанинг миллати мутлақо аҳамиятсиз. Дунёнинг қайси илмий даргоҳида “Биз фақат қадим Юнон (ёки Хитой, ёки Ҳинд, ёки Ўзбек, ёки Тожик) олимларининг асарларини ўрганамиз, бошқаларини тан олмаймиз”, деган талаб бор? Форобий хусусида қозоқ дўстимга айтган сўзимни сизга ҳам айтай: сиз-у биз Ибн Сино ҳазратларини талашиб ўтирибмиз, Москвалик яҳудий адиб, Гуржистонлик адиба келиб, тарихни ўрганиб, бу буюк зот ҳақида романлар ёзишяпти. Шу мисол ҳар икковимиз учун уят эмасми?”

Доктор Афсахзод акамиз билан ҳамфикр эканмиз. У киши ҳам Тожикистондаги айрим зиёлиларнинг тарихни талашишга доир ҳаракатларига салбий муносабатда эканлар. Ҳамонки, ҳар икки томонда шундай иллат бор экан, бу иллатни даволовчи куч ҳам бор-ку? Агар икки ёки уч жумҳуриятда юқумли касаллик тарқалса, қўшнилар қараб туришмайди-ку, икки ёки уч жумҳурият шифокорлари биргалашиб ҳаракат қилишади-ку? Нега руҳий-маънавий касалликка қарши ҳамжиҳатликда кураш олиб борилмайди?

Бу борада икковимизнинг фикримиз бир жойдан чиқди. Ана шу онда…

Тепловознинг кучли чинқириғи иккаламизни чўчитиб юборди. Қарасак, баҳайбат тепловоз биз томон бостириб келяпти. Қибрайга етмай чапга бурилганда автомашина темир йўлни кесиб ўтиши лозим эди. Темир йўлда ҳаракат камлиги туфайли шлагбаум қўйилмаган, автомобиль ҳайдовчисини хавфдан огоҳлантириш учун электр жинғироқнинг жиринг-лаши кифоя эди. Ҳайдовчиларнинг барчаси ҳам зийрак эмас, шу жойда ҳалокат бўлиб туриши маълум эди. Бизнинг ҳайдовчи ҳам суҳбатимизга маҳлиё бўлиб, огоҳлантирувчи чироқнинг ёниб ўчишига ҳам, жиринглаш овозига ҳам эътибор қилмабди. Ишонасизми, бир қарич масофа фарқи билан темир йўлдан ўтиб кетдик. Қўрқувдан ҳайдовчининг ранги оқариб, машинани тўхтатди. Пастга тушиб, бошини чангаллаб ўтириб олди. Бизнинг қўрқувимиз ҳам ўзимизга яраша эди. Бир неча нафасдан сўнг ўзимизга келгач:

– Аълохон ака, ҳозир нима учун Худо бизни асраб қолди, биласизми? –дедим.

– Ризқимиз ҳаётдан узилмаган экан, – дедилар.

– Бу ҳам тўғри, назаримда омон қолишимизга бошқа сабаб ҳам бор.Ҳозир икковимиз аҳиллик ҳақида ҳамфикр бўлиб гаплашдик. Агар бошқалар каби талашиб-тортишиб келаётган бўлганимизда Худо: “Бу икки нодоннинг боридан йўғи яхши”, – деб бостириб юборармиди…

Аълохон акамиз кулимсираб қўйдилар.

Таваллуд тўйи бошланган куни Муҳаммад Осимий домла биланяқиндан танишдим. Ғоят илмли, доно киши эканлар. Темир йўлдаги воқеани эшитиб, менинг ҳазил тариқасида айтган фикримни тас-диқладилар. Ҳазрат Жомийнинг таваллуд тўйлари Самарқандда юқори мартабада ўтди. Кечки поездда Тошкентга қайтдик. Осимий домла билан тун бўйи суҳбатлашдик. У кишининг билимлари мисли денгиз экан, озгинагина баҳраманд бўлишга улгурдим. Ўзбек тилига Давлат тили мартабаси берилиши ҳақидаги қонун ҳақида гапира туриб, тожик ва ўзбек тилшуносларининг илмий ҳамкорликлари ҳақида яхши фикрлар айтдилар.

Афсуски, бу фикрлар амалга ошмади. Совет Иттифоқи парчалангач, тарихшунос, тилшунос, адабиётшунос олимлар, ёзувчилар орасидаги илмий-ижодий алоқалар яқинлашиш ўрнига анча узоқлашди. Ҳар икки миллатнинг янги авлоди бу камчиликка ҳам барҳам беришни зиммаларига олмоқликлари зарур.

Бу борада бизга ибрат бўларли икки ижодкорни ёдга олиб ўтсам савоб бўлар.

Бирлари – Тўхтасин Жалолов. “Ўзбек шоиралари” рисолалари билан машҳур эдилар. Ойбек домла ҳам бу рисолага юқори баҳо бериб эдилар. Тўхтасин ака Сталин даври жабрини ҳам кўрганлар. Лекин бу ҳақда сира гапирмасдилар. Тўхтасин аканинг қамоқда орттирган дўстлари билан 1993 йили суҳбатлашиб қолиб, қаҳрамонликлари ҳақида ажиб воқеани эшитдим: қамоқхоналарнинг ўзига яраша ёзилмаган қонуни бўлади. Ички тартибни милиция ходимлари эмас, ашаддий жиноятчилар бошқарадилар. Қамоқхона маъмурияти сиёсий маҳкумларни итоатда ушлаб туриш учун уларга қарши каллакесарлар тўдасини қўйган. Сиёсий маҳкумларнинг аксари зиёлилар, муштлашиб, ўзини ҳимоя қилишга ожиз, пашшага ҳам зарар келтирмайдиган кишилар бўлишган. Бундан фойдаланган рецедевистлар уларни истаганларича хорлайверишган. Тўхтасин ака ҳам аввалига бу хорликларга чидаганлар. Кунларнинг бирида барчага зулм қилувчи хирсдай маҳкумнинг бошсиз танаси топилган. Сиёсий маҳкумлар буни Тўхтасин аканинг иши деб билиб, унга ҳурмат билдирганлар. Рецедевистлар ҳам Тўхтасин акадан гумонсираганлар, лекин бақувват бу одамга бас келишдан чўчиб қолганлар. Шу тарзда Тўхтасин ака сиёсий маҳкумларни хорланишдан қутқариб қолган, лекин бирон марта қилган ишларини тилга олмаган, миннат қилмаган эканлар. Газетада ишлаганимда Тўхтасин ака билан деярли ҳар куни кўришардик. У киши бирон идорада хизмат қилмасалар ҳам, барча каби соат 9 да келиб, чойхонадан жой олардилар. Укишига кўпинча шоир Толиб Йўлдош ҳамсуҳбат бўлардилар. Биз уларнинг суҳбатларини тинглаб ҳузурланардик. Мен Тўхтасин аканинг тожик эканликларини билмаган эдим. Бир куни суҳбат пайтида: “Мени тожик олими, деб гапиришади. Мен бу сифатга қаршиман, чунки мен ўзбек халқининг тожик фарзандиман”, – дедилар. Кейинроқ ёзувчиларнинг қайсидир анжуманида буни катта минбарда туриб, фахр билан айтдилар.

Шоир Жонибек Қувноқни кўпчилик билмаслиги мумкин. Чунки у киши ғоят камсуқум ва камтарин эдилар. Жонибек ака шайтонга бўйин бермаган покиза инсон, ҳилм бобида бошқаларга ўрнак эдилар. Намоз ўқиганларми ё йўқми, билмайман, лекин мусулмон одоби у кишида мужассам эди. Ўзлари тожик газетасида ишлардилар. Ўзбек шоирларининг сара шеърларини тожик тилига таржима қилардилар. Тўсатдан вафот этганларида маълум бўлдики, биронта поликлиникага аъзо эмас эканлар. Вафот этганлик ҳақидаги гувоҳномани олиш пича қийинлашганда Одил Ёқубовнинг аралашувлари туфайли Ёзувчилар уюшмасининг поликлиникаси бу ҳужжатни тайёрлаб берди. Жонибек ака шунақанги беғубор одам эдилар. Вафотларидан сўнг профессор Ҳомиджон Ҳомидий ташаббуслари билан Низомий номидаги институтда хотира анжумани ўтказилди. Икки тилда сўзланди, икки тилда шеърлар ўқилди, ғоят ибратли анжуман бўлди. Шунда камина ҳам сўзга чиқиб, дедимки:

– “Миллат” атамасининг луғавий маъноси бир динга мансубликни анг-латади. Шунга кўра, мен Жонибек ака билан бир миллатданман. Таъбир жоиз бўлса, Жонибек ака тожик тилида сўзлашувчи мусулмон миллатидан эдилар, мен эсам ўзбек тилида сўзлашувчи мусулмон миллатиданман.

Худди шундай мисолни, яъни Тожикистонда яшаган ўзбек ижодкорларининг фазилати ҳақидаги ибратли воқеаларни тожикистонлик дўстларимиз ҳам айтиб беришларига ишонаман.

Фарғона фожиаси кунлари Францияда чиқадиган “Юманите” газетасининг мухбири мен билан суҳбатлаша туриб: “Ўзбеклар билан туркларнинг бу хилдаги тўқнашуви бизлар учун кутилмаган бўлди. Арманилар билан Озарбайжонлар урушидан сўнг Ўрта Осиёда ўзбеклар билан тожик-лар зиддияти бошланишини кутган эдик”, – деди. Унинг бу гапини хотиржамлик билан тинглаш мумкин эмас. У шунчаки гапирмади бу тахминини. Таъбир жоиз бўлса, бу “чойхонанинг гапи” эмасди. Хорижда бизларнинг ҳар бир кунимизни диққат билан кузатадиган мутахассислар, илмий даргоҳлар бор. Ҳамонки, улар шу фикрга келган эканлар, демак, асослари бўлган. Асослари, назаримда, тарихни талашувчи нодон зиёлиларнинг ҳаракатида бўлса керак. Халқ айнан шу нодон зиёлилар кетидан боради, деб ўйлашган. Худога шукурки, ундай эмас.

Бугун собиқ иттифоқ ҳудудида юз бераётган фитналар бизларни ақл билан иш юритишга даъват этади. Жон қўшнилар, жигарлар орасида нифоқ чиқиши кимларга керак? Жомий ва Навоий ҳазратлари авлодига, Махтумқули, Абай ва Тўхтағул авлодига мутлақо керак эмас!

Тошкент зилзиласи баҳонасида бунчалар четлашиб кетишингиз шартмиди, деб танбеҳ беришингиз ўринли. Лекин гап шундаки, табиий офатлар олдида одамзод ожиз. Лекин ўзининг нодонлиги оқибатида юз берадиган маънавий-руҳий офатларнинг олдини олиш мумкин. Агар олди олинмаса, бу офатнинг фожиаси табиий офатникидан даҳшатлироқ бўлади. Зилзилада йиқилган бинолар тез ойларда ёки йилда тикланади. Дарз кетган деворлари қайта сувалади. Лекин маънавий-руҳий офат натижасида дарз кетган қалбларни шифолаш узоқ йилларни талаб этади. Шундан эҳтиёт бўлишни таъкидлаган ҳолда, ижозатингиз билан яна олт-мишинчи йилларга қайтаман.

“Тўқиб бахт куйини ва бахтсизлик куйини”

Зилзиладан кейинги қурилиш ишлари авжга чиқди. Кўп идоралар жойлашган бинолар бузила бошланди. Хусусан, Ёзувчилар уюшмасининг биноси бузилиб, Навоий кўчасидаги 30-уйга кўчиб ўтдилар. Бундаги таҳририятларда ишловчилар кўп хоналарини бўшатиб бердилар, тўрт кишига мўлжалланган хоналарга саккиз кишидан жойлашиб, хизматларини давом эттирдилар. “Шарқ юлдузи” ва “Звезда Востока” журналларининг таҳририяти ҳам шу бинога кўчиб ўтди. Бундан қувондим, чунки Навоий кўчасидаги 30-уй энди тўла маънода ижод марказига айланган эди. Узоқдан кўриб юрганим ижодкорларни энди яқиндан кўриш, ҳатто, саломлашиш бахтига эришиш имкони туғилди.

Бир куни хонада ёлғиз ўтириб эдим, эшик очилиб Ғафур Ғулом кўриндилар. Довдираб қолдим.

– Телефонинг ишлаяптими, Олмаотага қўнғироқ қилса бўладими? – деб сўрадилар.

Кейин диванга ўтирдилар-да, чўнтакларидан дафтарча чиқариб, Олмаотадаги телефон рақамини айтиб турдилар, мен буюртма бердим. Ийманиб тура-тура секин чиқиб кетмоқчи эдим, “жойингда ўтир, буниси жавоб бермаса, бошқасини айтасан”, дедилар. Халқ учун улуғ зот ҳисобланган шоирга қарашга ботинолмай, бошимни эгиб тек ўтирган чоғимда эшик очилиб муҳарриримиз Суроб ака кўриндилар. Мен довдираяпман, десам, Суроб аканинг ҳаяжонлари каминаникидан кам эмас. Шоири замонни хоналарига таклиф этган эдилар: “Бу бола ишни пишитиб берди, шу ерда бирпас кутаман”, – дедилар. Суроб ака телефон станциясига қўнғироқ қилиб, буюртмани тезлатишни илтимос қилдилар. Суроб аканинг ҳаяжонлари бежиз эмаслигини кейинроқ билдим.

Икки йил олдинмикин, газетанинг ўттиз беш йиллиги муносабати билан Ғафур Ғуломдан табрик хати олиш учун таҳририят адабий ходими шоирнинг уйига борибди. Устоз шоир сал ширакайф эканларми, “Сен кимсан?” деб сўрабдилар. Вакил адабий ходим эканини билдириб, муҳаррирнинг илтимосини етказибди. “Нега редакторинг келмади?” – деган саволга вакил жавоб бера олмаган, шоири замон эса илтимосни бажармаган. Эртасига таҳририят мажлисида шундай деб ҳисобот бериб турганида, эшик шарт очилиб, қўққисдан Ғафур Ғулом кириб келибдилар. Тўрда ўтирган Суроб акага рўпара келиб:

– Редактор сенмисан, болангни сен юборувдингми, қоғоз олиб ёз! – деб табрикларини айтиб турибдилар. Суроб ака титроқ қўллари билан ёзибдилар.

Олмаота билан телефонда гаплашишни кутиб ўтирган шоир ҳузурида муҳарриримизнинг сал довдираброқ туришларига, эҳтимол, ўша воқеанинг ёдларига тушгани сабаб бўлгандир. Диплом ишига маълумотлар тўплашда ўша табрикни ўқиган эдим. Сарлавҳаси: “Ёзганим-ёзган!” Маъноси: “Ленин учқуни”ни аввал ўзим ўқир эдим ва унга шеърлар ёзардим. Кейин фарзандларим ўқишди. Энди набираларим ўқишяпти, демак, мен бу газетадан ажралганим йўқ, унга ёзганим-ёзган!”

Ғафур Ғулом олмаоталик шоир дўстлари билан гаплашиб, фарзандлари ва набираларини жўнатаётганларини айтдилар. Тошкент заминининг тўхтовсиз титраб туришидан хавотирлари зиёда экани шоирнинг гапларидан маълум бўлди.

Шоирнинг зилзиладан чўчишларига сабаб фарзандларининг тақди-ридан хавотирланишда эди. Бунақа пайтда катта одам ўз жонини ўйламайди. Буни ўзим ҳам бошимдан ўтқазганман. Ўзимни зилзиладан қўрқмайдиган “қаҳрамон” қилиб кўрсатиб мақтанган эдим. Бу “қаҳрамонлик” узоқ давом этмаган. Кейин-кейин яқинларимни ўйлаб қўрқадиган бўлдим. Назарбек зилзиласида ҳамма ҳиндча кинофильм кўриб ўтирган эди. Болаларни кўтариб, ҳовлига интилдим. Кейин автомашинага ўтириб шифохонада даволанаётган аяжоним ҳузурларига шошилдим. Боргунимча беморлар қатори аяжонимнинг ҳам қўрқувлари анча босилган экан. Шифохона атрофини бир зумда автомашиналар тўлдирди. Баъзилар беморларини олиб, уйларига кетдилар. Мен ҳам аяжонимни олиб кетмоқчи эдим: “Бўлди, ўтиб кетди, хавотир олма, сен Баҳодир акангникига кир, Саодатнинг юраги ёмон, қўрқиб кетгандир, хабар ол”, – дедилар. Она – она-да! Ўзининг жонидан хавотирланмай, фарзанди ва набираларидан ташвишда! Жияним Саодат чиндан ҳам қўрқиб кетиб, катта жавон ичига кириб беркиниб олган экан. Акамга “ҳовлига кетайлик”, десам, унамадилар. Жияним Саодатни олиб қайтдим. Ҳозир ҳам ер аста титрашни бошласа, набираларим томон югураман. Аҳли аёлим эса, қўрқувдан қутулмай туриб, телефонга ёпишади. Иккала қизим оиласи билан тўртинчи қаватда яшайди. Улар билан гаплашгач, сал тинчийди, кейин мендан беркитиб, юрак дорисини ичиб олади. Ажабки, зилзила бошланганда мен унга қарамайман, хоним-афандим эса каминани ўйламайди, шунақаси ҳам бўлар экан-да!

Орадан икки-уч ҳафта ўтиб-ўтмай, Ғафур Ғулом Татаристондаги адабий анжуманга бориб ўша ерда вафот этдилар. Машъум хабар келгач, бутун Ўзбекистон аҳли мотам тутди, десам янглишмайман. Радио эрталабдан маъюс куйларни берди. Мен дафн маросимини кўролмадим, босмахонада навбатчи эдим. Лекин кўрганларнинг ҳикояларидан маълум бўлдики, шаҳар марказидан то Чиғатой қабристонига қадар кўчалар одамлар билан тўлибди.

Газетада навбатчилик қилиш анча заҳматли эди. Линотип – ҳарф терувчи машиналар тинмай чиқиллайдиган, машиналар ёнбошида қўрғошин қайнаб турган цехда тонгдан кечгача ўтириш осон эмас. Компьютер замонидаги ёшлар бу қийинчиликларни тасаввур ҳам этолмайдилар. Газета саҳифаланиб, неча тонна куч остида қалин қоғозга босилгач, яъни матрица – қолип олингач, навбатчиликнинг иккинчи босқичи бошланарди. Қолипга айлана шаклда қўрғошин қуйиб, босув машиналарига ўрнатиш аллақанча вақтни оларди. “Ленин учқуни” ярим миллион нусхадан кўп босиладиган бўлгани учун унга энг охирида навбат тегарди (кейинчалик бу газетанинг тиражи бир миллион нусхадан ошган). Олдин нусхаси камроқ газеталар босиларди. Бунинг сабаби – ишчилар қанча кўп номдаги газеталарни боссалар шунча кўп маош олардилар. Бунда фақат газетанинг нусхаси эмас, номи ҳам муҳим экан. Агар “Ленин учқуни”ни биринчи галда боса бошласа, бу жараён эрталабгача давом этади ва ишчи битта газета босган ҳисобланади. Агар фавқулодда ҳодиса бўлиб қолса, ёки Москвада каттароқ мажлис ўтказилса, катта газеталарнинг иши кечикиб кетади, шунга қараб, бизнинг навбатчилигимиз ҳам тонготарга қадар давом этади. Ярим кечадами ё тонготардами уйга пиёда кетишга мажбур бўламиз. Ғафур Ғуломнинг вафотлари туфайли ана шундай қийинчилик туғилди. Ҳали бу борада дуруст тажрибам бўлмаса-да, тонготарга қадар қолишга мажбур эдим.

Не ажабки, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор дафн маросимлари куни ҳам навбатчилик каминага насиб этган эди. Ўша кунларда муҳарриримизга: “Суроб ака, энди мени навбатчиликка қўйманг, қаранг нуқул навбатчилигимда улуғлар вафот этишяпти, бунақада ёзувчи қолмайди”, – деб ҳазиллашган эдим.

Халқ орасида бу ёзувчиларнинг ҳурмати баланд эди. Чунки мактаб дарсликларида фақат шулар мадҳ этиларди, матбуот, радио ҳам шуларнинг номи билан банд эди. Совет даври адабиёти асосан шу номлардан иборат эди. Ҳамид Олимжон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор шахси, ижодига авваллари фақат мақтов кўзлари билан қаралган бўлса, кейинги йилларда танқидий, ҳатто жиддий баҳсли фикрлар баён қилиняпти. Айримлар уларни “Ўзбек совет ёзувчиси” деган мартабада давр сурганини пеш қилиб, умуман инкор этишни талаб қиладилар. Совет даврида мақталганларнинг адабиётимиз учун яна бир хизматлари бор: қодирийлар ўлдирилганидан кейин улар адабиётимизнинг ҳам ўлдирилишидан сақлаб қолдилар. Уларнинг ёзувлари бошқа, диллари бошқа эди. Уларда ҳам миллат дарди бўлган, аммо айтолмаганлари учун ҳам диллари пораланиб яшаганлар. Агар улар бутунлай инкор этилсалар, уларнинг номи адабиётимиз тарихидан олиб ташланса, катта бўшлиқ ҳосил бўлмайдими?

Ҳамид Олимжоннинг машҳур “Ўрик гуллаганда” шеърида яширинган дард йўқми? Менимча бор. У баҳорга, яъни юрти баҳорига маҳлиё бўляпти, лекин “қанча тиришсам ҳам у беор еллар мени алдаб кетади”. Мен шоир ҳам, адабиётшунос ҳам эмасман, шу боис бу каби талқин ва хулосаларни олимлар ихтиёрига қолдира қолай.

Тоғда неча юз йиллик чинор дарахтини кўрган эдим. Бағри ўйилиб, ўт ёқилган, худди тили кесилганича оғзи очилиб турган одамни эслатди. Мен яқин ўтмишимиздаги ёзувчиларни шу бечора дарахтга ўхшатдим.

“Ленин учқуни” таҳририятига кириб келган Ғафур Ғуломни кўриб довдираб қолганимда у кишининг шахси ва ижодига доир зиддиятлар ҳақида ҳеч нарса билмас эдим. Мактабда ўқиганимда шоирнинг кўп шеър-ларини ёд олган эдим. “Сен етим эмассан”, “Турксиб йўлларида”ни ёдлаш барча ўқувчи учун мажбурий эди. Шеърлар ёзилган пайтда Сталинни мадҳ этувчи сатрлар мавжуд эди. Сталин қоралангач, шоир бечоралар нима қилишсин? Ўзларини қийнамай, осон йўлини топишди: “Сталин жонажон” ўрнига “партия жонажон” деб ўзгартиришди. Бу анъана кейин ҳам давом этди.

Ғафур Ғуломнинг шеърият ва насрдаги, таржимадаги маҳорати энг юқори баҳоларга лойиқ. Бундай истеъдод эгаларини Аллоҳ миллатга ҳамиша ҳам беравермайди. “Айтсам ўлдирарлар, айтмасам ўлам”, деганларидек, дардларини қалбга бутунлай кўмиб ташлашмаган. Тўғри, ўлимга гирифтор бўлиш хатари билан яшаганлар, лекин халқ дардини сатрларга сингдириш йўлини излаганлар. Доҳийларни мақтай туриб, бир-икки сатр-да бўлса ҳам ҳақиқатни айтишга интилганлар. Бу соҳадаги тадқиқотни ҳам олимлар зиммасида қолдириб, шоирнинг бир шеърини тилга олиб ўтаман. Урушдан кейин кибрли инглиз лорди бизларни “Ёввойи қабила” деб атаган экан. Бу ҳақоратга шоир қандай чидасин?! 1949 йилда шундай жавоб ила ҳайқирди:

 
Қадим ўзбек халқисан, асл Одам авлоди,
Миср эҳромларидан тарихинг қарироқдир.
Хоразмнинг ҳар ғиштида боболарнинг ижоди,
Англо-саксонлардан анча юқорироқдир.
Бизда логарифманинг мушкул муаммолари
Қўлдаги бармоқлардай оддий қилинганда ҳал,
“Олий ирқ” даъвогари Черчилнинг боболари
Ҳатто санай олмасди ўн бармоқни мукаммал.
…Биз эккан пахталардан Ер юзида бор киши
Уятини ёпганда устма-уст, қават-қават,
Ҳозирги жанобларнинг маърифат ва дониши
“Пахта дарахт қўзисин жуни” деб билганлар фақат…
 

Етти йил муқаддам Хадрадаги ўқув марказига таклиф қилишди. Бу ерда болалар турли фан асослари билан бир қаторда инглиз тилини ўрганишар экан. Учрашувга Англия элчихонасининг вакили ҳам ташриф буюрди. Кўп болалар билан суҳбатлашди, менинг диққатимни учинчи синфда ўқийдиган қизнинг суҳбати ўзига тортди. У инглиз тилида эркин ва равон сўзлашиб инглиз меҳмонни қойил қолдирди. Мен таржимон ёрдамида меҳмондан болаларнинг билимига баҳо беришни сўрадим. Аъло баҳолади, ғоят таъсирланганини билдирди. Шунда мен: “Таъсирланишингизнинг сабаби бу халқ болаларининг бунчалар даражада истеъдод эгаси эканини кутмаганлигингиздами?” – деб сўрадим. Шубҳасизки, фикримни рад этди. Мен эсам инглиз лордининг гапини ва шоиримиз жавобини ёдга олиб дедимки:

– Ўзини кеча олий ирқ ҳисоблаган одам бугун кибр отидан туша қолмайди. Сиздан миннатдормиз, болаларимизга аъло баҳо қўйдингиз. Лекин ўша инглиз лордининг фикрида юрганлар юртингизда ҳали ҳам борлигига ишонаман. Мабодо шунақалардан битта ёки иккита қолган бўлса ҳам ва сиз ўша одам билан учрашиб қолсангиз, кўрганингиз бу болаларимизнинг қанчалар ақлли эканини айтинг-да, бу болалар “сиз ёввойи қабила” дея камситган халқнинг фарзандларидир, озод Ўзбекистоннинг келажагидир”, деб танбеҳ беринг.

Ўзбекистон Фанлар академияси тарихида икки адиб ҳақиқий аъзо, иккиси мухбир аъзо бўлган. Академик Ойбек ва академик Ғафур Ғуломнинг илмдаги хизматлари маълум, мухбир аъзоларнинг эса илмга қандай алоқалари бор, билмайман. Икки академикнинг вафотидан сўнг ёзувчиларнинг ўрни бўш турмасин дебми, Комил Яшин билан Уйғун “сайланишган”, аниқроғи, партия томонидан “ўрнаштириб қўйилган”. Ғафур Ғуломнинг шеъриятдаги улуғлигини эътироф этган ҳолда илм бобида жиддий хатоларга йўл қўйганини айтиш мумкин.

Алихонтўра Соғунийнинг ўғиллари Асилхонтўра суҳбатларидан бирида: “Биз Хитойда яшаганимизда Ғафур Ғуломни ўзбек шоири деб билардик. Иттифоқо, унинг “Мен яҳудийман” шеъри бизга қадар етиб келди, шундан сўнг ул зотни бошқача атай бошладилар”, – деди. Бу фикр икки томонлама нотўғри эди. Аввало, мазкур шеър фашистларнинг яҳудийларни қирғин қилишига қарши ёзилган. Шеър илмидан бехабар одамгина бу каби услубни англамай, сарлавҳани тўғридан-тўғри тушунган. Бу шеър туфайли эмас, балки Ғафур Ғуломнинг Бобораҳим Машрабга бағишланган мақоласини ўқигач, одамлар шундай дейишгандир. Совет даврида худосиз олимлар Бобораҳим Машрабни атеист сифатида кўрсатишга кўп уринганлар. Афсуски, булар орасида Ғафур Ғулом ҳам бор эди. Адабиётшунослар ва тарихчилар орасида “Мабдаи нур” асари Бобораҳим Машрабники эмас, деган тортишувлар мавжуд эди. Академик шоир бу хусусда “Икки Машраб” деб номланган мақола ёзиб, “ҳалигача Бобораҳим Машрабга иснод бўлиб келган “Мабдаи нур” номли сўфиёна ахлоқий тизим асар шу мулла Рўзи охуннинг асари экани аниқ ва равшан бўлди”, деб ҳукм чиқаради. Қаранг-а! Неча авлодни одамийлик хулқида тарбиялашга хизмат қилган ҳикмат китоби Бобораҳим Машрабга иснод келтирган эмиш?! Хўш, бунга ҳам даврни айблаймизми? Совет даврида адабиётга партиявийлик, синфийлик кўзи билан қаралган. Одамийлик учун зарур бўлган ҳикмат китоблари “диний-мистик адабиёт” деб сифатланиб, советлар жамияти, социалистик тузум учун зарарли ҳисобланган. Хожа Аҳмад Яссавий, Сўфий Оллоҳёр ҳазратлари бутунлай инкор этилган. Бобораҳим Машрабга нисбатан эса икки хил қараш мавжуд бўлган. Ул зот гоҳ диний-тасаввуф шеъриятининг намояндаси деб танқид қилиниб, гоҳо эса “ўз асарларида диний-тасаввуфни қоралаган исёнкор фахрий шоир” сифатида олқишланди. Ғафур Ғуломга ўхшаб янглишган олимларнинг мақолаларидан кейин Бобораҳим Машрабни бемалол коммунистик партияга аъзо қилиб, партбилет берилса ҳам бўларди. Кимнингдир залолатда эканини кўрсак ёки билсак, “у кофирдир”, деб ҳукм чиқаришдан ўзимизни тийиб, “Аллоҳ бу биродаримизни залолатда қолиб кетишидан Ўзинг асра, унга ҳидоят бер, бу дунёда бирга қилганинг каби, бизларни у дунёда жаннатингда кўриштир”, деб дуо қилсак, Раббимизга хуш ёқса керак.

Шоирнинг олим сифатидаги хатолари ҳам фожиа эмас. Илмда адашишлар кўп бўлади. Муҳими – адашганларни балчиққа қориштириш керак эмас, чунки хато фикрлар ҳам баъзида ҳақиқатни топишга ёрдам беради. Бу борадаги энг муҳим нарса – янги авлод салафларнинг хатоларини ўз вақтида тузатишга интилиши керак. Ғафур Ғулом фикрини тўғри деб билиб илмий изланишлар олиб борган, Бобораҳим Машрабни “эрк ва маърифат куйчиси” деб шарафлаган олим Муҳсин Зокиров хатоларни англагач, 1990 йилда “Ёш ленинчи” газетасида “Машраб олдидаги гуноҳларим” деган мақола эълон қилиб, давр тақозоси билан Машраб ижодини нотўғри талқин қилганини тан олиб, айбига иқрор бўлган эди. Маҳалламизда истиқомат қилган бу олим ўзаро суҳбатларда ҳам каминага бу ҳақда кўп ибратли гапларни айтганларки, олимларга хос бу мардлик ҳам ёшларимизга ибрат бўларлидир.

Ғафур Ғуломнинг киндик қонлари Тошкент тупроғига тўкилган, жонлари ўзга юртда танадан ажралди. Агар мўъжиза юз бериб, ул шоирга “сизга муҳлат, айтадиганингизни айтиб олинг”, дейилса, “халқ олдидаги гуноҳларим” мавзуида кўп ибратли гапларни айтармидилар…

 
Ҳаёт оқими мангу, қувноқ унинг ўйини,
Айрилиқлар, висоллар, қувонч, кулгу ҳам қайғу!
Мен тўқиб бахт куйини ва бахтсизлик куйини,
Эҳтимолки, дунёда барҳаёт қолгум мангу?
 

(Миртемир таржимаси)

Эҳтимол, бизнинг ардоқли шоиримиз ҳам ҳиндларнинг улуғи Рабиндранат Тҳакурнинг сатрларига сингган бу фикрларни айтмоқчи бўлгандирлар?