Текст книги "Захад Беларусi: гiстарычны пазл"

Фрагмент 27. 6 рускіх цароў у Гродне: палонны, палюбоўнік, уцякач, беспанчошнік, натхняльнік і інспектар

Рускія самадзержцы, якія насілі царскі тытул, не раз бывалі ў Гродне. Варта разгледзець гэтыя адметныя візіты бліжэй.

Першым рускім царом, які наведаў Горад халмоў, меркавана быў палонны цар Васіль Шуйскі. У гістарычнай літаратуры ёсць смутныя ўказанні, што паланёны польска-літоўскім войскам цар і яго браты нібыта дастаўляліся ў розныя гарады ВКЛ, перш чым трапілі ў Варшаву, і адным з пунктаў пражывання палонных называецца Гродна. Улічваючы, што Гродна з'яўлялася лагічным прамежкавым пунктам паміж Масквой і Варшавай версія знаходжання зрынутага расійскага манарха не выглядае неверагоднай, аднак звесткі спецыялістаў, па гэтым пытанні, на момант выдання кнiгi, вельмі скупыя. Калі цар сапраўды спыняўся ў Гродне, то можна даволі ўпэўнена меркаваць, што яго пасялілі ў Старым замку, які выдатна падыходзіць для ўтрымання такога палоннага. Калі Шуйскі нейкі час утрымліваўся ў горадзе над Нёманам, то своеасаблівы рэванш Расіі, якая ўзяла ў палон польскага караля і вялікага князя літоўскага Станіслава Аўгуста, выглядае асабліва цікава, улічваючы, што каранаваны польскі палонны жыў там, дзе некалі трымалі дэтранізаванага расійскага ўладарца.

Васіль Шуйскі.

З усіх рускіх цароў больш за ўсё часу ў Гродне правёў, па-за ўсякім сумневам, манарх, які быў яшчэ і валадаром Рэчы Паспалітай. Размова пра Уладзіслава Вазу, які насіў не толькі тытулы польскага караля і вялікага князя літоўскага, але таксама фармальна з'яўляўся і расійскім самадзержцам.

Уладар ВКЛ, які паходзіў са шведскай каралеўскай дынастыі, вырашаў у Гродне важныя палітычныя, і не зусім палітычныя, пытанні, напрыклад, сустракаўся з пасламі Венецыянскай рэспублікі, спрачаўся з жонкай Цэцыліяй Габсбург (пра гэта можна прачытаць у дзённіку канцлера ВКЛ Альбрэхта Радзiвiла) i нават, па чутках, меў сярод гараджанак палюбоўніцу габрэйку.

Візіт у Гродна Пятра I з даўніх часоў выклікаў увагу гісторыкаў і краязнаўцаў. Напрыклад, у нямецкамоўнай прэсе, якая выходзіць у перыяд захопу Гродна кайзераўскімі войскамі, паведамляецца, што «цар Пётр піў» у Старым замку. А гродзенскі гісторык міжваеннага перыяду Юзаф Ядкоўскі пісаў, што цар нібыта глядзеў у Гароднi спектакль езуіцкага тэатра, быў вельмі задаволены і прасіў выпусціць на сцэну чарцей.

Менш легендарныя звесткі гавораць аб тым, што расійскі самадзержац удзельнічаў у Гродне ў перамовах з Аўгустам Моцным. Як паведамляецца ў амаль кожным больш-менш буйным нарысе аб гісторыі гродзенскага езуіцкага касцёла, Пётр і Аўгуст бралі ўдзел у асвячэнні гэтага выдатнага барочнага храма. Дакладна вядома, што ў Гродне Пётр планаваў ваенныя аперацыі супраць Швецыі і… пісаў лісты. Адным з адрасатаў гродзенскіх лістоў быў першы губернатар Масквы Ціхан Страшнёў.

У 1708 годзе цар з цяжкасцю выратаваўся з Гродна ад надыходзячых шведаў, на чале якіх быў сам Карл XII. Як пісаў пра гэта ўдзельнік падзеяў, менскі стараста Кшыштаф Завіша:

«У Гродне шведскі кароль асабіста разам з шасцю сотнямі кавалерыстаў захапіў мост і шэсць маскоўскіх палкоў з горада прагнаў. Сам цар і Меньшыкаў збеглі адтуль за некалькі гадзін».

Аляксандр I – цар-ліберал, не раз бываў у Гродне. Першы візіт ён ажыццявіў яшчэ ў 1802 годзе, на самым пачатку свайго валадарання. Манарх спыніўся ў палацы Валіцкага, які захаваўся дагэтуль. Тут мы звернем асаблівую ўвагу на візіт цара, які здарыўся ў 1812 годзе. Тады манарха суправаджаў ваенны міністр Барклай-дэ-Толі і іншыя саноўнікі. Пра гэта чытачу раскажа палкоўнік Максім Пятроў, які пакінуў каштоўныя для гісторыкаў мемуары.

«Прыбыўшы ў Гродна полк наш заняў каравулы як гарадавой, так і імператарскай кватэры пры дзяжурстве маім, на ўвесь час. Імператар прыбыў у Гродна напярэдадні вечара 17 мая. У ноч перад аглядамі я быў неадлучна пры ганаровай варце гасудара і ўвесь час правяраў пасты вонкавага ланцуга, начной кватэры і ўнутраныя – да спальні імператара. Перад узыходам сонца я прыйшоў паглядзець на прыбіральнявых вартавых унтэр-афіцэраў, якія стаялі каля дзвярэй перад спальняй гасудара. Служкі Яго Вялікасці былі ўжо на нагах, рыхтуючы адзенне імператара.

Усе яны былі поўныя ўзорнай ветлівасці, якую я ведаў яшчэ па службе ў Пецярбургу, асабліва ў званні генеральскага ад'ютанта, і за імгненне падалі ў залу на столік цудоўную каву і бісквіты, кажучы, што мне трэба падмацаваць сябе.

Добра паснедаўшы ў бацюшкі цара майго, я звярнуў асаблівую ўвагу на абутак імператара. Бачу, што стаяць на крэсле падрэйтузныя яго паўбоцікі і на іх ляжаць анучы са шчыльнага, ільнянога палатна, з якога шыюць кашулі салдат гвардыі. Я спытаў у дзеншчыка гасудара:

– Ці бацька наш не па частцы панчох?

Служыцель адказаў, што гасудар ужо тры гады замяняе панчохі анучамі з-за сухіх мазалёў.

– Спачатку было ў нас шмат клопату, – дадаў ён, – бывала мы абвязвалі-абвязвалі, круцілі-круцілі каля ступняў, але або пятка свеціцца, або палец выглядае, але добра, што хутка здагадаліся спытаць старога салдата-гвардзейца, які тыдзень пры нас жыў і вывучыў нас усіх абувацца і абуваць гасудара, з добрым спрытам, у гэтыя анучы, ахайна і зручна для ног. Так што гасудар цяпер больш не мае намеру насіць панчохі».

Далей Пятроў паведамляе, што таксама пераняў звычку цара насіць анучы, ці кажучы больш звыклай нам мовай, выкарыстоўваць парцянкі.

Наступны рускі цар, званы Аляксандрам, гэтак жа наведваў Гродна. Выратаванне Аляксандра II ад замаху, учыненага 4 красавіка 1866 года, натхніла гродзенскіх дваран пабудаваць царкву ў гонар Аляксандра Неўскага. Месца для аб'екта было абрана не занадта ўдала: храм наштосцi прыткнулі ўшчыльную да курданёра губернатарскага палаца, то бок створанай яшчэ ў XVIII стагоддзі галоўнай рэзідэнцыі кіраўніка каралеўскімі маёнткамі ВКЛ. Імператар падзякаваў мясцовым падданым за ініцыятыву, а потым, як пiшуць, асабіста наведаў храм, пабудаваны ў гонар свайго выратавання, што праўда не змяніла лёс цара і ён загінуў падчас чарговага замаху.

Аляксандр II.

Апошні рускі цар, Мікалай II, прыязджаў у Гродна з мэтай агляду Гродзенскай крэпасці. Ваенны пісьменнік Дзмітрый Дубенскі так апісваў візіт манарха ў Горад халмоў, які адбыўся, паводле запісаў Дубенскага, 1 лістапада 1914 года.

«1 лістапада Гродна меў гонар наведвання Гасудара імператара і Гасударыні імператрыцы Аляксандры Фёдараўны з найсвятлейшымі дочкамі, вялікімі князёўнамі Вольгай Мікалаеўнай і Таццянай Мікалаеўнай. Роўна ў 10 гадзін раніцы да станцыі ціха падышоў імператарскі цягнік з Івангорада. Выйшаўшы з вагона ў суправаджэнні ваеннага міністра і світы Гасудар імператар прыняў рапарты каменданта крэпасці генерала ад інфантэрыі Кайгародава і гродзенскага губернатара, світы Яго Вялікасці, генерал-маёра Шебеkо. Затым Яго Вялікасці камендантам былі прадстаўлены вышэйшыя ваенныя чыны мясцовага гарнізона, некаторыя з іх удастоіліся літасцівых роспытаў. Затым Гасудар рушыў услед у адмысловую залу, дзе Яго Вялікасці губернатарам былі прадстаўленыя вышэйшыя чыны грамадзянскіх устаноў, дэпутацыі дваранства губерні, гродзенскага гарадскога самакіравання, сялянскага насельніцтва Гарадзенскага павета і гродзенскага габрэйскага грамадства».

Далей Дубенскі паведамляе, што ў Гродне імператар паспытаў хлеб-соль, і атрымаў 5 тысяч рублёў, сабраныя горадам на ваенныя патрэбы. Манарх выказаў падзяку і ўпэўненасць у канчатковай перамозе, а 5 тысяч, відавочна, будучы правільным мужам, аддаў у карыстанне імператрыцы.

Пасля сняданку, які праходзіў паводле рэалій сучасных людзей, ужо ў абедзенны час, цар адправіўся інспектаваць 4-ы і 5-ы фарты Гродзенскай крэпасці і ўвечары вярнуўся ў цягнік. Візіт цара, зразумела, мала чым мог дапамагчы будаўніцтву крэпасці, якое так і не было завершана ў момант удару нямецкіх войск. Вядома, што немцы без якіх-небудзь вялікіх цяжкасцей адкінулі расійскае войска і занялі Гродна.

Мікалай II у Гродне. Наведванне салдацкай зямлянкі.

На працягу стагоддзяў Гродна наведвалі ўладары розных еўрапейскіх дзяржаў, і як можна зразумець з вышэйпададзенага тэксту, зазіралі ў горад над Нёманам і расійскія манархі, прычым тут, як ужо мог пераканацца чытач, з імі адбываліся самыя розныя рэчы, ад прыемных да вельмі небяспечных.

Фрагмент 28. Пётр I у Гродне: ваенныя планы, ліст каралеве Англіі і белы мядзведзь

Пасля аповяду аб візітах у Гродна 6-ці рускіх цароў, аўтар жадае больш падрабязна распавесці аб знаходжанні ў горадзе над Нёманам, мабыць, найболей выбітнага з іх. Гаворка, вядома ж, аб Пятры I.

Аднойчы аўтар чытаў у сацыяльнай сетцы аповед пра нейкага мужчыну, што стоячы ля аднаго з гарадзенскіх помнікаў, распавядаў маленькаму сыну якім выбітным валадаром быў Пётр I і вось таму ён, у сувязі з гэтым, уганараваны помнікам у Гродне.

– Але, пачакайце, – скажуць некаторыя чытачы, – у Гародні няма помніка Пятру!

Гэта так. Герой апавядання стаяў перад бронзавым мужчынам у трыкутцы. Нядзіўна, вядома, што для чалавека рускай культуры трыкутка і гарнітур XVIII стагоддзя азначаюць цара-рэфарматара.

– Насамрэч гэта помнік архітэктару Джузепе дэ Сака, – сказалі б многія, больш абазнаныя ў гісторыі свайго горада, гродзенцы. Гэта ўжо бліжэй да праўды… і ўсё ж тут толькі частка праўды. Чалавек у трыкутцы, які на момант напісання гэтага тэксту спакойна сядзіць на бронзавай лавачцы, усталяванай на вуліцы Ажэшкі, гэта нейкая зборная выява архітэктара XVIII стагоддзя, створаная Аляксандрам Анціпіным, гэта значыць помнік як бы яўляе і Джузепе дэ Сака, але не толькі яго аднаго…

Вяртаючыся да аматара рускай гісторыі, які ўбачыў у зборнай выяве гарадзенскага архітэктара аблічча любiмага ім расійскага самадзержца, хочацца сказаць, што гэтага чалавека напэўна парадаваў бы ніжэйпрыведзены тэкст. Аўтар гатовы паручыцца, што «чалавек ля помніка» нічога толкам i не ведаў аб знаходжанні яго куміра ў Гродне. Аднак гэты сюжэт можа быць цікавы не толькі аматарам гісторыі Расіі, бо Пётр I, гаворачы аб'ектыўна, быў выдатным персанажам усёй еўрапейскай гісторыі. І вось ужо толькі таму варта паглядзець на яго гродзенскія будні больш уважліва.

Мясцовыя гісторыкі даўно прыглядаліся да візітаў Пятра. Напрыклад, заснавальнік гродзенскага музея, Юзаф Ядкоўскі, які быў вельмі негатыўна настроены да праяў расійскай прысутнасці ў Гродне, i тым не менш палічыў неабходным апісаць візіты рускага самадзержца ў сваёй кнізе «Grodno» 1923 года.

Паводле гісторыка:

«Пётр Вялікі, знаходзячыся ў Гродне разам з Аўгустам II, наведаў кляштар айцоў езуітаў, ён захапіўся заснаваннем калегіума і, знаходзячыся ў касцёле, упаў на калені…»

Далей Ядкоўскі піша яшчэ:

«26 снежня 1699 года Аўгуст II, накіроўваючыся ў Саксонію, спыніўся ў Гродне, наведаў калегіум і касцёл Францішка Ксаверыя, а калі ў лістападзе 1705 года быў тут з царом Пятром, калегія ўшаноўвала цара абедам, а школа – тэатрам. Сам цар хацеў быць рэжысёрам і патрабаваў, каб чэрці былі ўпушчаны на сцэну. Разам з Аўгустам ІІ і сенатарамі ён прысутнічаў на асвячэнні касцёла Св. Францішка Ксаверыя біскупам хелмінскім Тэадорам Патоцкім, таксама на службе (na sumie) у дзень Св. Станіслава Косткі. Тады ён узорна стаяў з каралём у прэзбітэрыі, аднак не задаволіў просьбу рэктара Юзафа Рымгайлы суняць маскалёў, якія рабуюць усё вакол».

Цікавай дэталлю гэтага тэксту з'яўляецца згадка асвячэння гродзенскага езуіцкага храма. Цяпер, калі касцёл Францішка Ксаверыя ёсць адной з галоўных славутасцяў Гродна, пра гэты храм напісаны тысячы розных артыкулаў, змешчаных як на краязнаўчых сайтах, так і ў салідных навуковых выданнях. І практычна ўсюды паўтараецца, нібы нейкая мантра, згадка візіту Пятра і Аўгуста на цырымонію асвятчэння храма езуітаў.

У электроннай публікацыі расійскага гісторыка, прафесара Яўгена Анісімава, гэтыя звесткі прама аб'яўляюцца легендай на падставе таго, што 29 верасня 1705 года кароль польскі і вялікі князь літоўскі адсутнічаў у Гродне. Аднак дата асвячэння храма, як і многія моманты загадкавай гісторыі езуіцкага касцёла, вар'іруецца ў розных публікацыях. У некаторых даследаваннях пазначана, што асвячэнне храма праходзіла ў лістападзе 1705 года. Менавіта да гэтага перыяду адносіць гродзенскія прыгоды Пятра, што нібыта выступаў рэжысёрам езуіцкага тэатра, і Юзаф Ядкоўскі, які, зрэшты, не называе дакладную дату самой цырымоніі асвячэння храма. У некаторых публікацыях датай асвячэння ўказана 6 снежня 1705 года. Тады ў Гродне быў Пётр, але вось знаходжанне Аўгуста Моцнага ў гэты дзень стаіць пад пытаннем.

Пётр I у пачатку XVIII стагоддзя. Прыкладна так выглядаў цар падчас свайго прыбыцця ў Гродна.

Усё гэта падштурхоўвае да высновы аб тым, што непарушная глыба гродзенскага краязнаўства, у выглядзе папулярнай у экскурсаводаў тэзы аб удзеле Пятра I і Аўгуста Моцнага ў асвячэнні гродзенскага езуіцкага касцёла, усё ж можа, пры цяперашнім узроўні ведаў гісторыкаў пра касцёл, выклікаць пытанні.

Цікава, што акрамя непрыхiльнага да Расіі польскага патрыёта і гродзенскага гісторыка Ядкоўскага, візіт Пятра ў Гродна прымецiў і аўтар нямецкай газеты, якая выпускалася акупацыйнай адміністрацыяй у перыяд Першай сусветнай вайны. Гэтага майстра слова таксама было б цяжка назваць вялікім фанатам Расіі, тым не менш ён не страціў зручны момант, каб адзначыць, нібыта адбытую папойку Пятра і Аўгуста ў гродзенскім замку.

Пасля разгляду ўрыўкавых і больш-менш легендарных звестак варта звярнуцца да больш пераканаўчых дадзеных, то бок інфармацыі пра жыццё Пятра I, якая падрабязна асвятляе і яго гродзенскія дні. На падставе гэтых абагульненых і сістэматызаваных дадзеных можна сцвярджаць, што Пётр I правёў у горадзе над Нёманам, у перыяд з 1705 да 1708 года, больш за 50 дзён.

Паглядзім на некаторыя значныя падзеі, якія адбываліся з ім у Гродне.

У канцы верасня 1705 года Пётр абедаў у Гродне ў ангельскага пасла, барона Чарльза Уітворта, у якога да цара збіраўся абедаць царскі фаварыт Аляксандр Меньшыкаў. Як можна бачыць, свецкае жыццё ў Гродне, у тыя гады, было яркiм, і гэта нягледзячы на вайну са шведамі.

30 верасня Пётр адправіў ліст Анікіце Рапніну, загадваючы ісці з войскамі ў Гродна.

2 кастрычніка цар загадаў, сярод іншага, даслаць яму палонных з ліку астраханскiх паўстанцаў.

19 кастрычніка Пётр знаходзіўся ў Гродне і хацеў атрымаць такарны станок. Кіпучая натура цара відаць патрабавала самых розных заняткаў.

24 кастрычніка Пётр загадаў Георгу Агільві і Анікіце Рапніну ўстаць з войскамі на зімовыя кватэры ў Гродне, і для гэтага ўмацаваць горад. Загад быў выкананы, у выніку чаго быў складзены спецыяльны план гродзенскіх умацаванняў добра вядомы цяпер гродзенскім краязнаўцам.

План гродзенскай пазіцыі расійскай арміі ў 1706 годзе.

11 лістапада Пётр, як можна меркаваць, разам з Аўгустам Моцным, прымаў у Гродне парад войскаў.

14 лістапада Пётр прыняў дацкага амбасадара Георга Грунда.

19 лістапада Пётр сустрэўся з Георгам Іаганам фон-Кейзерлінгам, прадстаўніком прускага караля Фрыдрыха. Пётр прасіў, каб Кейзерлiнг угаварыў Фрыдрыха стаць пасярэднікам у мірных перамовах з Карлам XII. У гэты момант Пётр быў стомлены вайной, не быў упэўнены ў перамозе і турбаваўся аб збяднелай расійскай казне, з якой ён фінансаваў і войскі Аўгуста Моцнага.

20 лістапада Пётр актыўна прымаў важныя рашэнні. Сярод іншага ён выдаў грошы Аўгусту Моцнаму і загадаў Івану Бутурліну не пасылаць загад аб забароне рускай вопраткi і нашэння барод у гарады міжрэчча Акі і Волгі, імкнучыся не правакаваць насельніцтва падчас паўстання.

У гродзенскай краязнаўчай літаратуры сустракаецца згадка пра тое, што ў 20-х чыслах лістапада Аўгуст Моцны нават заснаваў ордэн Белага арла – вышэйшую ўзнагароду Рэчы Паспалітай. Але польскія даследчыкі адносяць гэтую падзею на больш ранні перыяд часу, а некаторыя спецыялісты лічаць, што ордэн існаваў за некалькі гадоў да гродзенскіх сустрэч Аўгуста і Пятра.

2 снежня ў Гродне, падчас знаходжання Пятра, адбылася нарада расійскай дэлегацыі з дэлегацыяй Рэчы Паспалітай аб выкананні саюзніцкіх абавязацельстваў.

4 снежня былі імяніны Меншыкава, які знаходзіўся ў Гродне, адпаведна, Пётр і яго двор напэўна арганізавалі святкаванне.

6 снежня Пётр паведаміў у лісце Фёдару Рамаданаўскаму, што атрымаў тое, пра што прасіў раней, а менавіта: палонных паўстанцаў, станок, які, праўда, не дайшоў у цэласці, і нават белага мядзведзя.

11 снежня Пётр удзельнічаў, з нагоды свята Андрэя Першазванага, у вялікім балі ў Меньшыкава, якога зрабіў генералам кавалерыі. Таксама Пётр пісаў каралеве Англіі Ганне, выдаў указ аб падрыхтоўцы войска да баявых дзеянняў, накіраваў расійскаму паслу ў Парыж просьбу аб вызваленні рускіх караблёў, захопленых французскімі піратамі.

17 снежня Чарльз Уітворт атрымаў ад Пятра ліст для каралевы Ганны, у якім прасіў ангельскую манархiню быць пасярэдніцай для прымірэння са Швецыяй. Справы расійскага войска ўсё яшчэ ішлі не занадта добра і Пётр, бачачы сітуацыю, працягваў шукаць мiру.

Каралева Ганна, якой Пётр пісаў з Гродна.

18 чысла Пётр, пакінуўшы пад Гродна асноўную групоўку расійскай арміі, надоўга з'ехаў з горада над Нёманам, але, як кажуць, толькі для таго, каб зноў вярнуцца…

27 верасня 1707 года расійскі самадзержац заехаў у Гродна.

1 кастрычніка Пётр накіраваў ліст Мазепе у якім абмяркоўваліся перамовы з Польшчай адносна вяртання земляў украінскага Правабярэжжа. Пётр не падтрымліваў гэтую ідэю аб чым і нагадваў Мазепе, які, зрэшты, і так цудоўна ведаў пазіцыю цара.

2 лютага 1708 года Пётр пісаў царэвічу Аляксею, што неўзабаве чакае пад Гроднам шведаў. Акрамя таго, цар аддаў мноства ваенных загадаў сваім военачальнікам.

5 лютага Пётр прыгразіў свайму палкаводцу Барысу Шарамецьеву, які няправільна выканаў загад. У выпадку працягу самадзейнасці цар абяцаў Барысу Пятровічу, што той «заплаціць галавой». Шарамецьеў адразу ж папрасіў аб пратэкцыі Меньшыкава, скардзячыся, што ад слоў цара ён «впал в меленколию» і баіцца, каб яго не забіў «паралиж».

6 лютага Пётр і Меньшыкаў імкліва збеглі з Гродна, а праз дзве гадзіны горад захапілі шведскія войскі, у шэрагах якіх, па ўспамінах відавочца, біўся, і цалкам паспяхова, асабіста Карл XII.

У наступным годзе расейскія войскі атрымалі перамогу ў эпахальнай бітве пад Палтавай. Бязглузды авантурызм шведскага караля не мог доўжыцца вечна, нягледзячы на яго несумнеўныя воінскія таленты.

Прадстаўлены вышэй тэкст паказвае, што ў Гродне Пётр I першы займаўся не толькі найважнейшымі палітычнымі і ваеннымі пытаннямі, але, як гэта было прынята ў тую эпоху, знаходзіў час і для больш вясёлых заняткаў, абмаляваных як у паўлегендарных сведчаннях, так і ў цалкам дакладных крыніцах.

Па падліках аўтара, у Гродне Пётр правёў больш часу, чым у Вільні і Оршы, у якіх расійскі самадзержац таксама спыняўся надоўга. На працягу часу, занятага першай паловай Паўночнай вайны Гродна, такім чынам, стаў фактычна своеасаблівай сталіцай Пятра на тэрыторыі ВКЛ. Што ж, для каралеўскага горада падобны статус манаршай рэзідэнцыі быў суцэль звыклы.

Фрагмент 29. Рэйд французскіх каралёў у Гародню і таемны ліст каралю Швецыі

Перадгісторыя візіту ў горад над Нёманам цэлага дэсанту знакамітых людзей Францыі даволі цікавая. Не ўдаючыся тут у падрабязнасці можна адзначыць, што ў выніку Вялікай французскай рэвалюцыі 1789—1799 гадоў каралеўскі дом Бурбонаў быў адхілены ад улады, а яго члены аказаліся ў вялікай небяспецы. Таму, у 1791 годзе, вырашылі збегчы з Францыі, хаця поспех спадарожнічаў не ўсім членам вянцэноснага сямейства, у прыватнасці, Людовік XVI быў схоплены і пазней гільяцінаваны.

Раялісты прызналі каралём юнага сына Людовіка XVI, Людовіка Карла, а рэгентам пры ім стаў брат пакаранага манарха – Людовік Станіслаў. Пасля падазронай смерці хлопчыка каралём быў абвешчаны Людовік Станіслаў, які стаў такім чынам каралём Людовікам XVIII, «каралём выгнаннікам» і «каралём падарожнікам», як яго нярэдка называюць. Людовік XVIII сапраўды вымушаны быў бадзяцца па самых розных кутках Старога кантынента, перыядычна сутыкаючыся з адмовамі еўрапейскіх ўладароў прыняць яго.

Людовік XVIII незадоўга да сваіх уцёкаў з Францыі.

У 1804 годзе кароль-выгнаннік жыў у Варшаве. Надзея на падтрымку расійскага цара, а таксама меркаваная спроба забойства абвешчанага караля з дапамогай яду, які нiбыта выкарыстоўвалі агенты Напалеона, прымусіла Людовіка спешна адбыць у Гародню, не чакаючы адказу на ліст расійскаму імператару Аляксандру I, у якім француз прасіў прытулку на рассейскай тэрыторыі.

Людовік карыстаўся канспіратыўным імём, называючы сябе графам дэ Ліль. З ім быў яшчэ адзін Бурбон – пляменнік караля, будучы фармальны кароль Францыі Людовік XIX, а таксама Антуан Луі – граф (ён жа герцаг) дэ Аварэ, кардынал Луі-Жозэф дэ Манмарансі-Лаваль, Луі Д'Амон – герцаг дэ П'ен, граф (будучы герцаг) П'ер Луі дэ Блакас, Алексіс Бруна – маркіз дэ Васэ, лекар, каплан і іншыя слугі.

Прыехаўшы ў Гродна 4 жніўня 1804 года, кароль даведаўся, што імператар Аляксандр, які не жадаў дадаткова абвастраць адносіны з Напалеонам, не хоча бачыць яго госцем сваіх зямель. На шчасце для французскага ізгоя ў яго быў запасны план. Шведскі кароль Гюстаў IV пагадзіўся прыняць уцекача ад французскіх рэвалюцыянераў – Людовіка.

Беспрэстольны кароль планаваў апынуцца ў адным з важных гарадоў шведскага каралеўства – Кальмары. З Гродна Людовік напісаў шведскаму манарху ліст, тэкст якога захаваўся.

«Монсеньёр, мой брат і кузэн, я атрымаў ліст Вашай Вялікасці ад 6 ліпеня. Ён нагадаў мне той ліст, які Гюстаў III пісаў мне ў страшны час Варэна. Маё сяброўства да бацькі, і мая пяшчота да сына. Ваша Вялікасць даруе гэты выраз, бо розніца нашых гадоў згладзілася ў маім сэрцы і слёзы захаплення і замілавання пацяклі з маіх вачэй. Я добра ведаў, што Банапарт хлусіў, калі адважыўся заявіць, што ніводны гасудар не адкажа на мой ліст ад 6 чэрвеня.

Я пасылаў Вашай Вялікасці вестку аб тым, што маю намер пакінуць Варшаву 25 ліпеня. Затрыманы на некалькі дзён у гэтым горадзе з-за клопату, выкліканага жахлівай справай, аповяд пра якую я ўжо даваў Вашай Вялікасці. Гэтая справа, паводле атрыманых мной новых данясенняў, уяўляецца паскудным лабірынтам, дзе гэты чалавек, які выкрыў злачынства, згуляў бы ролю зладзейскага верхавода, або саўдзельніка (Гаворка аб замаху на Людовіка. Заўвага Я. А.).

Я выехаў 30-га чысла і прыбыў сюды 4-га чысла гэтага месяца, дзе мяне сустрэлі самым цёплым чынам ваенныя і грамадзянскія ўлады, і калі я дазваляю сабе сказаць гэта Вашай Вялікасці, то гэта таму, што я ўпэўнены ў Вашым сяброўстве. Малюся, Ваша Вялікасць, каб Вы пераканаліся ў маіх пяшчотных і шчырых пачуццях, якія я адчуваю да майго брата і кузэна. Добры брат і кузэн Людовік».

Аднак гэты цiкавы тэкст не быў адзіным пасланнем шведскаму манарху. Паміж радкоў ліста было ўпісана іншае паведамленне, створанае з дапамогай адмысловых чарнілаў, якія выяўляюцца пры награванні ліста. Вось гэты таемны тэкст:

«Па прыбыцці сюды я застаў адказ Імператара Расійскага, Яго Імператарскай Вялікасці. Без сумневу кіруючыся палітычнымі абставінамі, якія трэба паважаць, ён не лічыць, што маё ўз'яднанне з часткай маёй сям'і павінна мець месца ў межах яго дзяржавы, таму я магу з упэўненасцю скарыстацца шчодрымі прапановамі Вашай Вялікасці, і я неадкладна аднаўлю сваё падарожжа да Балтыйскага мора, каб адправіцца ў Кальмар. Адзіная акалічнасць магла б перашкодзіць выкананню гэтага праекту, гэта калі б непераадольныя перашкоды не далі б маім бацькам з'ехаць з Англіі ў Швецыю. Я яшчэ не атрымаў іхніх адказаў. 17 ліпеня дата іх апошніх лістоў у адказ на мой ад 25 чэрвеня, але немагчыма, каб праз восем дзён я не ведаў пра іх планы. Бязмежны давер стаў у адносінах да Вашай Вялікасці абавязкам, таму я скажу Вашай Вялікасці і прашу захаваць гэты сакрэт, што, атачыўшы сябе бацькамі, я маю намер выдаць з імі новы акт, які я рыхтую і які я хачу адрасаваць свайму народу. Несумненна, для мяне было б вельмі здавальняючым змясціць тры геральдычныя лілеі пад прыкрыццё трох карон, але я не буду злоўжываць шчодрым сяброўствам з Вашай Вялікасцю, каб гэта не стала кампраметацыяй, гэта было б няшчасцем для мяне і крыніцай вечнага шкадавання. (Гэта геральдычная метафара, з адсыланнем да гербаў каралеўскіх дамоў Францыі і Швецыі, мабыць, азначае намер Людовіка абвясціць свой акт у Швецыі, калі Гюстаў не будзе пярэчыць. Заўв. Я.А.).Прашу Вашу Вялікасць прабачыць мяне за тое, што частка майго ліста напісана не маім почыркам. Я баюся зрабіць свой тэкст неразборлівым, таму я спадзяваўся на свайго сябра, графа дэ Аварэ. Людовік».

Кароль Швецыі Гюстаў Адольф – адрасат гродзенскага ліста Людовіка XVIII.

Цікава і месца пастою французскіх арыстакратаў. У сваім лісце кароль адзначае цёплы прыём з боку гродзенскіх улад, што можа наводзіць на думкі аб прадастаўленні госцю нейкага элітнага жылля. Усё ж выгнаннік, хоць і стараўся захоўваць канфідэнцыйнасць і быў пазбаўлены ўлады, працягваў заставацца фармальным манархам вялікай еўрапейскай краіны, таму нярэдка кватараваў у палацах, напрыклад, у Мітаўскім палацы і адным з палацаў у варшаўскіх Лазенках.

Спіс гродзенскіх прадстаўніцкіх рэзідэнцый дазваляў выбіраць з некалькіх аб'ектаў. Вядома, што за два гады да заезду элітнай французскай кампаніі, Гродна наведваў імператар Аляксандр I, які спыніўся ў так званым палацы Валіцкага. Ці не ў гэтай рэзідэнцыі кватараваў і Людовік са сваімі спадарожнікамі? Пісьменнік і гісторык Эрнэст Додэ адзначаў, што Блакенфельдскі палац, размешчаны непадалёк ад латвійскай вёскі Вільцэ, даў прытулак выгнаннікам пасля ад'езду з Гродна і быў больш камфортны, чым гродзенскія заезныя двары (auberges), хоць тэкст французскага даследчыка не цалкам паказвае чытачам з чаго зроблена выснова аб пражыванні Людовіка і яго маленькай світы менавіта ў гродзенскіх заезных дварах. Вядома, што граф дэ Аварэ, у 1801 годзе, маючы пры сабе ліст Людовіка XVIII, пакінуў жонцы рускага вяльможы Віктара Качубея запіску з адрасам для распараджэнняў «Hotel de Grodno». У французскай мове слова Hotel як раз можа азначаць дастаткова вялікую гарадскую сядзібу.

Так ці інакш, у жніўні 1804 года высокія французскія госці хутка з'ехалі з Гродна, адбыўшы ў бок Рыгі. Ужо ў канцы верасня Людовік, пакінуўшы хворага графа дэ Аварэ ў Блакенфельдскім палацы і трапіўшы на шляху ў марскую буру, высадзіўся ў шведскім Кальмары, дасягнуўшы такім чынам мэты, пазначанай у гродзенскім лісце.

Вось такія важныя і таемныя шасцяронкі еўрапейскай палітыкі круціліся на самым пачатку XIX стагоддзя ва ўжо тады былым каралеўскім горадзе, які, зрэшты, яшчэ вельмі добра памятаў найважнейшыя падзеі, агульнаеўрапейскага маштабу, якія адбываліся падчас апошняга сейма Рэчы Паспалітай, крыху больш за 10 гадоў таму.